అస్తిత్వం హి తావదుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైక్యాత్మికా వృత్తిః . న ఖలు సా ప్రదేశమన్తరేణ సూత్ర్యమాణా కాలస్య సంభవతి, యతః ప్రదేశాభావే వృత్తిమదభావః . స తు శూన్య ఏవ, అస్తిత్వసంజ్ఞాయా వృత్తేరర్థాన్తరభూతత్వాత్ . న చ వృత్తిరేవ కేవలా కాలో భవితుమర్హతి, వృత్తేర్హి వృత్తిమన్తమన్తరేణానుపపత్తేః . ఉపపత్తౌ వా కథముత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యైక్యాత్మకత్వమ్ . అనాద్యన్త- నిరన్తరానేకాంశవశీకృతైకాత్మకత్వేన పూర్వపూర్వాంశప్రధ్వంసాదుత్తరోత్తరాంశోత్పాదాదేకాత్మధ్రౌవ్యాదితి చేత్; నైవమ్ . యస్మిన్నంశే ప్రధ్వంసో యస్మింశ్చోత్పాదస్తయోః సహప్రవృత్త్యభావాత్ కుతస్త్యమైక్యమ్ . తథా ప్రధ్వస్తాంశస్య సర్వథాస్తమితత్వాదుత్పద్యమానాంశస్య వాసమ్భవితాత్మలాభత్వాత్ప్రధ్వంసోత్పాదైక్య- అథోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాత్మకాస్తిత్వావష్టమ్భేన కాలస్యైకప్రదేశత్వం సాధయతి — జస్స ణ సంతి యస్య పదార్థస్య న సన్తి న విద్యన్తే . కే . పదేసా ప్రదేశాః . పదేసమేత్తం తు ప్రదేశమాత్రమేకప్రదేశప్రమాణం పునస్తద్వస్తు తచ్చదో ణాదుం తత్త్వతః పరమార్థతో జ్ఞాతుం శక్యతే . సుణ్ణం జాణ తమత్థం యస్యైకోపి ప్రదేశో నాస్తి తమర్థం పదార్థం శూన్యం
టీకా : — ప్రథమ తో అస్తిత్వ వహ ఉత్పాద, వ్యయ ఔర ధ్రౌవ్యకీ ఐక్యస్వరూపవృత్తి హై . వహ (వృత్తి అర్థాత్ విద్యమానతా) కాలకే ప్రదేశ బినా హీ హోతీ హై యహ కథన సంభవిత నహీం హై, క్యోంకి ప్రదేశకే అభావమేం వృత్తిమాన్కా అభావ హోతా హై . వహ తో శూన్య హీ హై, క్యోంకి అస్తిత్వ నామక వృత్తిసే అర్థాన్తరభూత హై — అన్య హై .
ఔర (యది యహాఁ యహ తర్క కియా జాయ కి ‘మాత్ర సమయపర్యాయరూపవృత్తి హీ మాననీ చాహియే; వృత్తిమాన్ కాలాణు పదార్థకీ క్యా ఆవశ్యకతా హై ?’ తో ఉసకా సమాధాన కియా జాతా హై : — ) మాత్ర వృత్తి (సమయరూప పరిణతి) హీ కాల నహీం హో సకతీ, క్యోంకి వృత్తి వృత్తిమాన్కే బినా నహీం హో సకతీ . యది యహ కహా జాయ కి వృత్తిమాన్ కే బినా భీ వృత్తి హో సకతీ హై తో, (పూఛతే హైం కి — వృత్తి తో ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యకీ ఏకతాస్వరూప హోనీ చాహియే;) అకేలీ వృత్తి ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యకీ ఏకతారూప కైసే హో సకతీ హై ? యది యహ కహా జాయ కి — ‘అనాది – అనన్త, అనన్తర ( – పరస్పర అన్తర హుఏ బినా ఏకకే బాద ఏక ప్రవర్తమాన) అనేక అంశోంకే కారణ ఉత్పాద హోతా హై తథా ఏకాత్మకతారూప ధ్రౌవ్య రహతా హై, — ఇసప్రకార మాత్ర (అకేలీ) వృత్తి భీ ఉత్పాద – వ్యయ – ధ్రౌవ్యకీ ఏకతాస్వరూప హో సకతీ హై’ తో ఐసా నహీం హై . (క్యోంకి ఉస అకేలీ వృత్తిమేం తో) జిస అంశమేం నాశ హై ఔర జిస అంశమేం ఉత్పాద హై వే దో అంశ ఏక సాథ ప్రవృత్త నహీం హోతే, ఇసలియే (ఉత్పాద ఔర వ్యయకా) ఐక్య కహాఁసే హో సకతా హై ? తథా నష్ట అంశకే సర్వథా అస్త హోనేసే ఔర ఉత్పన్న హోనేవాలా అంశ అపనే స్వరూపకో ప్రాప్త న హోనేసే (అర్థాత్ ఉత్పన్న నహీం హుఆ హై
౧ఏకాత్మకతా హోతీ హై ఇసలియే, పూర్వ – పూర్వకే అంశోంకా నాశ హోతా హై ఔర ఉత్తర – ఉత్తరకే అంశోంకా
౧. ఏకాత్మకతా = ఏకస్వరూపతా (కాలద్రవ్యకే బినా భీ అనాది కాలసే అనన్త కాల తక సమయ ఏకకే బాద
ఏక పరస్పర అన్తరకే బినా హీ ప్రవర్తిత హోతే హైం, ఇసలియే ఏకప్రవాహరూప బన జానేసే ఉసమేం ఏకరూపత్వ ఆతా
హై — ఇసప్రకార శంకాకారకా తర్క హై .)