సర్వవృత్తిత్వవిరోధాత్ . సర్వస్యాపి హి కాలపదార్థస్య యః సూక్ష్మో వృత్త్యంశః స సమయో, న తు తదేకదేశస్య . తిర్యక్ప్రచయస్యోర్ధ్వప్రచయత్వప్రసంగాచ్చ . తథా హి — ప్రథమమేకేన ప్రదేశేన వర్తతే, తతోన్యేన, తతోప్యన్యతరేణేతి తిర్యక్ప్రచయోప్యూర్ధ్వప్రచయీభూయ ప్రదేశమాత్రం ద్రవ్యమ- వస్థాపయతి . తతస్తిర్యక్ప్రచయస్యోర్ధ్వప్రచయత్వమనిచ్ఛతా ప్రథమమేవ ప్రదేశమాత్రం కాలద్రవ్యం వ్యవస్థాపయితవ్యమ్ ..౧౪౪..
అథైవం జ్ఞేయతత్త్వముక్త్వా జ్ఞానజ్ఞేయవిభాగేనాత్మానం నిశ్చిన్వన్నాత్మనోత్యన్తవిభక్తత్వాయ వ్యవహారజీవత్వహేతుమాలోచయతి — ఘటతే . యశ్చ ప్రదేశవాన్ స కాలపదార్థ ఇతి . అథ మతం కాలద్రవ్యాభావేప్యుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యత్వం ఘటతే . నైవమ్ . అఙ్గులిద్రవ్యాభావే వర్తమానవక్రపర్యాయోత్పాదో భూతర్జుపర్యాయస్య వినాశస్తదుభయాధారభూతం ధ్రౌవ్యం కస్య భవిష్యతి . న కస్యాపి . తథా కాలద్రవ్యాభావే వర్తమానసమయరూపోత్పాదో భూతసమయరూపో వినాశస్తదుభయాధారభూతం ధ్రౌవ్యం క స్య భవిష్యతి . న క స్యాపి . ఏవం సత్యేతదాయాతి – అన్యస్య భఙ్గోన్య- స్యోత్పాదోన్యస్య ధ్రౌవ్యమితి సర్వం వస్తుస్వరూపం విప్లవతే . తస్మాద్వస్తువిప్లవభయాదుత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యాణాం కోప్యేక ఆధారభూతోస్తీత్యభ్యుపగన్తవ్యమ్ . స చైకప్రదేశరూపః కాలాణుపదార్థ ఏవేతి . అత్రాతీతా- నన్తకాలే యే కేచన సిద్ధసుఖభాజనం జాతాః, భావికాలే చ ‘ఆత్మోపాదానసిద్ధం స్వయమతిశయవద్’ ఇత్యాదివిశేషణవిశిష్టసిద్ధసుఖస్య భాజనం భవిష్యన్తి తే సర్వేపి కాలలబ్ధివశేనైవ . తథాపి తత్ర నిజపరమాత్మోపాదేయరుచిరూపం వీతరాగచారిత్రావినాభూతం యన్నిశ్చయసమ్యక్త్వం తస్యైవ ముఖ్యత్వం, న చ కాలస్య, తేన స హేయ ఇతి . తథా చోక్తమ్ — ‘‘కిం పలవిఏణ బహుణా జే సిద్ధా ణరవరా గయే కాలే సిజ్ఝహహి జే
(౧) [ద్రవ్యకే ఏక దేశకీ పరిణతికో సమ్పూర్ణ ద్రవ్యకీ పరిణతి మాననేకా ప్రసంగ ఆతా హై . ] ఏక దేశకీ వృత్తికో సమ్పూర్ణ ద్రవ్యకీ వృత్తి మాననేమేం విరోధ హై . సమ్పూర్ణ కాల పదార్థకా జో సూక్ష్మ వృత్త్యంశ హై వహ సమయ హై, పరన్తు ఉసకే ఏక దేశకా వృత్త్యంశ వహ సమయ నహీం .
తథా, (౨) తిర్యక్ప్రచయకో ఊ ర్ధ్వప్రచయపనేకా ప్రసంగ ఆతా హై . వహ ఇసప్రకార హై కి : — ప్రథమ, కాలద్రవ్య ఏక ప్రదేశసే వర్తే, ఫి ర దూసరే ప్రదేశసే వర్తే ఔర ఫి ర అన్యప్రదేశసే వర్తే (ఐసా ప్రసంగ ఆతా హై ) ఇసప్రకార తిర్యక్ప్రచయ ఊ ర్ధ్వప్రచయ బనకర ద్రవ్యకో ప్రదేశమాత్ర స్థాపిత కరతా హై . (అర్థాత్ తిర్యక్ప్రచయ హీ ఊ ర్ధ్వప్రచయ హై, ఐసా మాననేకా ప్రసంగ ఆతా హై, ఇసలియే ద్రవ్యప్రదేశమాత్ర హీ సిద్ధ హోతా హై .) ఇసలియే తిర్యక్ప్రచయకో ఊ ర్ధ్వప్రచయపనా న మాననే (చాహనే)వాలేకో ప్రథమ హీ కాలద్రవ్యకో ప్రదేశమాత్ర నిశ్చిత కరనా చాహియే ..౧౪౪..
(ఇసప్రకార జ్ఞేయతత్త్వప్రజ్ఞాపనమేం ద్రవ్యవిశేషప్రజ్ఞాపన సమాప్త హుఆ .)
అబ, ఇసప్రకార జ్ఞేయతత్త్వ కహకర, జ్ఞాన ఔర జ్ఞేయకే విభాగ ద్వారా ఆత్మాకో నిశ్చిత కరతే హుఏ, ఆత్మాకో అత్యన్త విభక్త (భిన్న) కరనేకే లియే వ్యవహారజీవత్వకే హేతుకా విచార కరతే హైం : –