స్పర్శాదిచతుష్కస్యావిర్భావతిరోభావస్వశక్తివశమాసాద్య పృథివ్యప్తేజోవాయవః స్వపరిణామైరేవ జాయన్తే . అతోవధార్యతే ద్వయణుకాద్యనన్తానన్తపుద్గలానాం న పిణ్డకర్తా పురుషోస్తి ..౧౬౭..
ఓగాఢగాఢణిచిదో పోగ్గలకాయేహిం సవ్వదో లోగో .
సముత్పద్యన్తే, తథాపి స్వకీయాభ్యన్తరసుఖదుఃఖాదిరూపపరిణతేరేవాశుద్ధోపాదానకారణం భవన్తి, న చ పృథివ్యాదికాయాకారపరిణతేః . కస్మాదితి చేత్ . తత్ర స్కన్ధానామేవోపాదానకారణత్వాదితి . తతో జ్ఞాయతే పుద్గలపిణ్డానాం జీవః కర్తా న భవతీతి ..౧౬౭.. అథాత్మా బన్ధకాలే బన్ధయోగ్య- పుద్గలాన్ బహిర్భాగాన్నైవానయతీత్యావేదయతి — ఓగాఢగాఢణిచిదో అవగాహ్యావగాహ్య నైరన్తర్యేణ నిచితో భృతః . స కః . లోగో లోకః . కథంభూతః . సవ్వదో సర్వతః సర్వప్రదేశేషు . కైః కర్తృభూతైః . పోగ్గలకాయేహిం పుద్గలకాయైః . కింవిశిష్టైః . సుహుమేహి బాదరేహి య ఇన్ద్రియగ్రహణాయోగ్యైః సూక్ష్మైస్తద్గ్రహణ- యోేగ్యతానుసార ౧స్పర్శాదిచతుష్కకే ఆవిర్భావ ఔర తిరోభావకీ స్వశక్తికే వశ హోకర పృథ్వీ, జల, అగ్ని, ఔర వాయురూప అపనే పరిణామోంసే హీ హోతే హైం . ఇససే నిశ్చిత హోతా హై కి ద్వి – అణుకాది అనన్తాన్త పుద్గలోంకా పిణ్డకర్తా ఆత్మా నహీం హై ..౧౬౭..
అబ ఐసా నిశ్చిత కరతే హైం కి (జిస ప్రకార ఆత్మా పుద్గలపిణ్డకా కరనేవాలా నహీం ఉసీ ప్రకార) ఆత్మా పుద్గలపిణ్డకా లానేవాలా (భీ) నహీం హై : —
అన్వయార్థ : — [లోకః ] లోక [సర్వతః ] సర్వతః [సూక్ష్మేః బాదరైః ] సూక్ష్మ తథా బాదర [చ ] ఔర [అప్రాయోగ్యైః యోగ్యైః ] కర్మత్వకే అయోగ్య తథా కర్మత్వకే యోగ్య [పుద్గలకాయైః ] పుద్గలస్కంధోంకే ద్వారా [అవగాఢగాఢనిచితః ] (విశిష్ట ప్రకారసే) అవగాహిత హోకర గాఢ ( – ఘనిష్ఠ) భరా హుఆ హై ..౧౬౮..
అవగాఢ గాఢ భరేల ఛే సర్వత్ర పుద్గలకాయథీ ఆ లోక బాదర - సూక్ష్మథీ, కర్మత్వయోగ్య - అయోగ్యథీ. ౧౬౮.
౩౨౦ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. స్పర్శాదిచతుష్క = స్పర్శ, రస, గంధ ఔర వర్ణ . (స్పర్శాదికీ ప్రగటతా ఔర అప్రగటతా వహ పుద్గలకీ శక్తి హై .)