యతో హి తుల్యక్షేత్రావగాఢజీవపరిణామమాత్రం బహిరంగసాధనమాశ్రిత్య జీవం పరిణమయితా- రమన్తరేణాపి కర్మత్వపరిణమనశక్తియోగినః పుద్గలస్కన్ధాః స్వయమేవ కర్మభావేన పరిణమన్తి, తతోవధార్యతే న పుద్గలపిణ్డానాం కర్మత్వకర్తా పురుషోస్తి ..౧౬౯..
అథాత్మనః కర్మత్వపరిణతపుద్గలద్రవ్యాత్మకశరీరకర్తృత్వాభావమవధారయతి —
తత్రైవ తిష్ఠన్తి, న చ బహిర్భాగాజ్జీవ ఆనయతీతి ..౧౬౮.. అథ కర్మస్కన్ధానాం జీవ ఉపాదానకర్తా న భవతీతి ప్రజ్ఞాపయతి — కమ్మత్తణపాఓగ్గా ఖంధా కర్మత్వప్రాయోగ్యాః స్కన్ధాః కర్తారః జీవస్స పరిణఇం పప్పా జీవస్య పరిణతిం ప్రాప్య నిర్దోషిపరమాత్మభావనోత్పన్నసహజానన్దైకలక్షణసుఖామృతపరిణతేః ప్రతిపక్షభూతాం జీవసంబన్ధినీం మిథ్యాత్వరాగాదిపరిణతిం ప్రాప్య గచ్ఛంతి కమ్మభావం గచ్ఛన్తి పరిణమన్తి . కమ్ . కర్మభావం జ్ఞానావరణాదిద్రవ్యకర్మపర్యాయమ్ . ణ హి తే జీవేణ పరిణమిదా న హి నైవ తే కర్మ- స్కన్ధా జీవేనోపాదానకర్తృభూతేన పరిణమితాః పరిణతిం నీతా ఇత్యర్థః . అనేన వ్యాఖ్యానేనైతదుక్తం భవతి కర్మస్కన్ధానాం నిశ్చయేన జీవః కర్తా న భవతీతి ..౧౬౯.. అథ శరీరాకారపరిణతపుద్గలపిణ్డానాం జీవః కర్తా న భవతీత్యుపదిశతి ---తే తే కమ్మత్తగదా తే తే పూర్వసూత్రోదితాః కర్మత్వం గతా ద్రవ్యకర్మపర్యాయ-
టీకా : — కర్మరూప పరిణమిత హోనేకీ శక్తివాలే పుద్గలస్కంధ తుల్య (సమాన) క్షేత్రావగాహ జీవకే పరిణామమాత్రకా — జో కి బహిరంగ సాధన (బాహ్యకారణ) హై ఉసకా — ఆశ్రయ కరకే, జీవ ఉనకో పరిణమానే వాలా న హోనే పర భీ, స్వయమేవ కర్మభావసే పరిణమిత హోతే హైం . ఇససే నిశ్చిత హోతా హై కి పుద్గలపిణ్డోంకో కర్మరూప కరనేవాలా ఆత్మా నహీం హై .
భావార్థ : — సమాన క్షేత్రమేం రహనేవాలే జీవకే వికారీ పరిణామకో నిమిత్తమాత్ర కరకే కార్మణవర్గణాయేం స్వయమేవ అపనీ అన్తరంగశక్తిసే జ్ఞానావరణాది కర్మరూప పరిణమిత హో జాతీ హైం; జీవ ఉన్హేం కర్మరూప పరిణమిత నహీం కరతా ..౧౬౯..
అబ ఆత్మాకే కర్మరూప పరిణత పుద్గలద్రవ్యాత్మక శరీరకే కర్తృత్వకా అభావ నిశ్చిత కరతే హైం (అర్థాత్ ఐసా నిశ్చిత కరతే హైం కి కర్మరూప పరిణత జో పుద్గలద్రవ్య ఉస – స్వరూప శరీరకా కర్తా ఆత్మా నహీం హై ) : —
శరీరో బనే ఛే జీవనే, సంక్రాంతి పామీ దేహనీ. ౧౭౦.
౩౨౨ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-