ద్వివిధస్తావత్పరిణామః, పరద్రవ్యప్రవృత్తః స్వద్రవ్యప్రవృత్తశ్చ . తత్ర పరద్రవ్యప్రవృత్తః పరోప- రక్తత్వాద్విశిష్టపరిణామః, స్వద్రవ్యప్రవృత్తస్తు పరానుపరక్తత్వాదవిశిష్టపరిణామః . తత్రోక్తౌ ద్వౌ విశిష్టపరిణామస్య విశేషౌ, శుభపరిణామోశుభపరిణామశ్చ . తత్ర పుణ్యపుద్గలబన్ధకారణాత్వాత్ శుభపరిణామః పుణ్యం, పాపపుద్గలబన్ధకారణత్వాదశుభపరిణామః పాపమ్ . అవిశిష్టపరిణామస్య తు శుద్ధత్వేనైకత్వాన్నాస్తి విశేషః . స కాలే సంసారదుఃఖహేతుకర్మపుద్గలక్షయకారణత్వాత్సంసార- దుఃఖహేతుకర్మపుద్గలక్షయాత్మకో మోక్ష ఏవ ..౧౮౧.. ద్రవ్యపుణ్యబన్ధకారణత్వాచ్ఛుభపరిణామః పుణ్యం భణ్యతే . అసుహో పావం తి భణిదం ద్రవ్యపాపబన్ధకారణత్వాద- శుభపరిణామః పాపం భణ్యతే . కేషు విషయేషు యోసౌ శుభాశుభపరిణామః . అణ్ణేసు నిజశుద్ధాత్మనః సకాశాదన్యేషు శుభాశుభబహిర్ద్రవ్యేషు . పరిణామో ణణ్ణగదో పరిణామో నాన్యగతోనన్యగతః స్వస్వరూపస్థ ఇత్యర్థంః . స ఇత్థంభూతః శుద్ధోపయోగలక్షణః పరిణామః దుక్ఖక్ఖయకారణం దుఃఖక్షయకారణం దుఃఖక్షయాభిధాన- మోక్షస్య కారణం భణిదో భణితః . క్వ భణితః . సమయే పరమాగమే లబ్ధికాలే వా . కించ, మిథ్యాదృష్టిసాసాదనమిశ్రగుణస్థానత్రయే తారతమ్యేనాశుభపరిణామో భవతీతి పూర్వం భణితమాస్తే, అవిరత- దేశవిరతప్రమత్తసంయతసంజ్ఞగుణస్థానత్రయే తారతమ్యేన శుభపరిణామశ్చ భణితః, అప్రమత్తాదిక్షీణకషాయాన్తగుణ- స్థానేషు తారతమ్యేన శుద్ధోపయోగోపి భణితః . నయవివక్షాయాం మిథ్యాదృష్టయాదిక్షీణక షాయాన్తగుణస్థానేషు

అన్వయార్థ : — [అన్యేషు ] పరకే ప్రతి [శుభ పరిణామః ] శుభ పరిణామ [పుణ్యమ్ ] పుణ్య హై, ఔర [అశుభః ] అశుభ పరిణామ [పాపమ్ ] పాప హై, [ఇతి భణితమ్ ] ఐసా కహా హై; [అనన్యగతః పరిణామః ] జో దూసరేకే ప్రతి ప్రవర్తమాన నహీం హై ఐసా పరిణామ [సమయే ] సమయ పర [దుఃఖక్షయకారణమ్ ] దుఃఖక్షయకా కారణ హై ..౧౮౧..

టీకా : — ప్రథమ తో పరిణామ దో ప్రకారకా హై — పరద్రవ్యప్రవృత్త (పరద్రవ్యకే ప్రతి ప్రవర్తమాన) ఔర స్వద్రవ్యప్రవృత్త . ఇనమేంసే పరద్రవ్యప్రవృత్తపరిణామ పరకే ద్వారా ఉపరక్త (-పరకే నిమిత్తసే వికారీ) హోనేసే విశిష్ట పరిణామ హై ఔర స్వద్రవ్యప్రవృత్త పరిణామ పరకే ద్వారా ఉపరక్త న హోనేసే అవిశిష్ట పరిణామ హై . ఉసమేం విశిష్ట పరిణామకే పూర్వోక్త దో భేద హైం – శుభపరిణామ ఔర అశుభ పరిణామ . ఉనమేం పుణ్యరూప పుద్గలకే బంధకా కారణ హోనేసే శుభపరిణామ పుణ్య హై ఔర పాపరూప పుద్గలకే బంధకా కారణ హోనేసే అశుభ పరిణామ పాప హై . అవిశిష్ట పరిణామ తో శుద్ధ హోనేసే ఏక హై ఇసలియే ఉసకే భేద నహీం హైం . వహ (అవిశిష్ట పరిణామ) యథాకాల సంసారదుఃఖకే హేతుభూత కర్మపుద్గలకే క్షయకా కారణ హోనేసే సంసారదుఃఖకా హేతుభూత కర్మపుద్గలకా క్షయస్వరూప మోక్ష హీ హై .

౩౪౦ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-