ఆత్మా హి తావత్స్వం భావం కరోతి, తస్య స్వధర్మత్వాదాత్మనస్తథాభవనశక్తి- సమ్భవేనావశ్యమేవ కార్యత్వాత్ . స తం చ స్వతన్త్రః కుర్వాణస్తస్య కర్తావశ్యం స్యాత్, క్రియమాణ- శ్చాత్మనా స్వో భావస్తేనాప్యత్వాత్తస్య కర్మావశ్యం స్యాత్ . ఏవమాత్మనః స్వపరిణామః కర్మ . న త్వాత్మా పుద్గలస్య భావాన్ కరోతి, తేషాం పరధర్మత్వాదాత్మనస్తథాభవనశక్త్యసమ్భవేనా- కార్యత్వాత్ . స తానకుర్వాణో న తేషాం కర్తా స్యాత్, అక్రియమాణాశ్చాత్మనా తే న తస్య కర్మ స్యుః . ఏవమాత్మనః పుద్గలపరిణామో న కర్మ ..౧౮౪..
అథ కథమాత్మనః పుద్గలపరిణామో న కర్మ స్యాదితి సన్దేహమపనుదతి —
నివృత్తిం కరోతీతి ..౧౮౩.. ఏవం భేదభావనాకథనముఖ్యతయా సూత్రద్వయేన పఞ్చమస్థలం గతమ్ . అథాత్మనో నిశ్చయేన రాగాదిస్వపరిణామ ఏవ కర్మ, న చ ద్రవ్యకర్మేతి ప్రరూపయతి — కువ్వం సభావం కుర్వన్స్వభావమ్ . అత్ర స్వభావశబ్దేన యద్యపి శుద్ధనిశ్చయేన శుద్ధబుద్ధైకస్వభావో భణ్యతే, తథాపి కర్మబన్ధప్రస్తావే రాగాది- పరిణామోప్యశుద్ధనిశ్చయేన స్వభావో భణ్యతే . తం స్వభావం కుర్వన్ . స కః . ఆదా ఆత్మా . హవది హి కత్తా కర్తా భవతి హి స్ఫు టమ్ . కస్య . సగస్స భావస్స స్వకీయచిద్రూపస్వభావస్య రాగాదిపరిణామస్య . తదేవ తస్య
అన్వయార్థ : — [స్వభావం కుర్వన్ ] అపనే భావకో కరతా హుఆ [ఆత్మా ] ఆత్మా [హి ] వాస్తవమేం [స్వకస్య భావస్య ] అపనే భావకా [కర్తా భవతి ] కర్తా హై; [తు ] పరన్తు [పుద్గలద్రవ్యమయానాం సర్వభావానాం ] పుద్గలద్రవ్యమయ సర్వ భావోంకా [కర్తా న ] కర్తా నహీం హై ..౧౮౪..
టీకా : — ప్రథమ తో ఆత్మా వాస్తవమేం స్వ భావకో కరతా హై, క్యోంకి వహ (భావ) ఉసకా స్వ ధర్మ హై, ఇసలియే ఆత్మాకో ఉసరూప హోనేకీ (పరిణమిత హోనేకీ) శక్తికా సంభవ హై, అతః వహ (భావ) అవశ్యమేవ ఆత్మాకా కార్య హై . (ఇసప్రకార) వహ (ఆత్మా) ఉసే (-స్వ భావకో) స్వతంత్ర- తయా కరతా హుఆ ఉసకా కర్తా అవశ్య హై ఔర స్వ భావ ఆత్మాకే ద్వారా కియా జాతా హుఆ ఆత్మాకే ద్వారా ప్రాప్య హోనేసే అవశ్య హీ ఆత్మాకా కర్మ హై . ఇసప్రకార స్వ పరిణామ ఆత్మాకా కర్మ హై .
పరన్తు, ఆత్మా పుద్గలకే భావోంకో నహీం కరతా, క్యోంకి వే పరకే ధర్మ హైం, ఇసలియే ఆత్మాకే ఉస – రూప హోనేకీ శక్తికా అసంభవ హోనేసే వే ఆత్మాకా కార్య నహీం హైం . (ఇసప్రకార) వహ (ఆత్మా) ఉన్హేం న కరతా హుఆ ఉనకా కర్తా నహీం హోతా ఔర వే ఆత్మాకే ద్వారా న కియే జాతే హుఏ ఉసకా కర్మ నహీం హైం . ఇసప్రకార పుద్గలపరిణామ ఆత్మాకా కర్మ నహీం హై ..౧౮౪..
అబ, ‘పుద్గలపరిణామ ఆత్మాకా కర్మ క్యోం నహీం హై’ – ఐసే సన్దేహ కో దూర కరతే హైం : —
పణ నవ గ్రహే, న తజే, కరే నహి జీవ పుద్గలకర్మనే. ౧౮౫.
౩౪౪ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-