యత్ఖలు ద్రవ్యం యస్మిన్కాలే యేన భావేన పరిణమతి తత్ తస్మిన్ కాలే కిలౌష్ణ్య- పరిణతాయఃపిణ్డవత్తన్మయం భవతి . తతోయమాత్మా ధర్మేణ పరిణతో ధర్మ ఏవ భవతీతి సిద్ధమాత్మనశ్చారిత్రత్వమ్ ..౮.. అథ జీవస్య శుభాశుభశుద్ధత్వం నిశ్చినోతి — జీవో పరిణమది జదా సుహేణ అసుహేణ వా సుహో అసుహో .
సంక్షేపసూచనరూపేణ ద్వితీయస్థలే గాథాత్రయం గతమ్ ..౮.. అథ శుభాశుభశుద్ధోపయోగత్రయేణ పరిణతో జీవః శుభాశుభశుద్ధోపయోగస్వరూపో భవతీత్యుపదిశతి ---జీవో పరిణమది జదా సుహేణ అసుహేణ వా జీవః కర్తా యదా పరిణమతి శుభేనాశుభేన వా పరిణామేన సుహో అసుహో హవది తదా శుభేన శుభో భవతి, అశుభేన వాశుభో భవతి . సుద్ధేణ తదా సుద్ధో హి శుద్ధేన యదా పరిణమతి తదా శుద్ధో భవతి, హి స్ఫు టమ్ . కథంభూతః సన్ .
టీకా : — వాస్తవమేం జో ద్రవ్య జిస సమయ జిస భావరూపసే పరిణమన కరతా హై, వహ ద్రవ్య ఉస సమయ ఉష్ణతారూపసే పరిణమిత లోహేకే గోలేకీ భాఁతి ఉస మయ హై, ఇసలియే యహ ఆత్మా ధర్మరూప పరిణమిత హోనే సే ధర్మ హీ హై . ఇసప్రకార ఆత్మాకీ చారిత్రతా సిద్ధ హుఈ .
భావార్థ : — సాతవీం గాథామేం కహా గయా హై కి చారిత్ర ఆత్మాకా హీ భావ హై . ఔర ఇస గాథామేం అభేదనయసే యహ కహా హై కి జైసే ఉష్ణతారూప పరిణమిత లోహేకా గోలా స్వయం హీ ఉష్ణతా హై — లోహేకా గోలా ఔర ఉష్ణతా పృథక్ నహీం హై, ఇసీ ప్రకార చారిత్రభావసే పరిణమిత ఆత్మా స్వయం హీ చారిత్ర హై ..౮..
అబ యహాఁ జీవకా శుభ, అశుభ ఔర శుద్ధత్వ (అర్థాత్ యహ జీవ హీ శుభ, అశుభ ఔర శుద్ధ హై ఐసా) నిశ్చిత కరతే హైం .
అన్వయార్థ : — [జీవః ] జీవ [పరిణామస్వభావః ] పరిణామస్వభావీ హోనేసే [యదా ] జబ [శుభేన వా అశుభేన] శుభ యా అశుభ భావరూప [పరిణమతి ] పరిణమన కరతా హై [శుభః అశుభః ] తబ శుభ యా అశుభ (స్వయం హీ) హోతా హై, [శుద్ధేన ] ఔర జబ శుద్ధభావరూప పరిణమిత హోతా హై [తదా శుద్ధః హి భవతి ] తబ శుద్ధ హోతా హై ..౯..
శుభ కే అశుభమాం ప్రణమతాం శుభ కే అశుభ ఆత్మా బనే, శుద్ధే ప్రణమతాం శుద్ధ, పరిణామ స్వభావీ హోఈనే . ౯.