యది ఖల్వయమాత్మా హీనో జ్ఞానాదిత్యభ్యుపగమ్యతే తదాత్మనోతిరిచ్యమానం జ్ఞానం స్వాశ్రయ- భూతచేతనద్రవ్యసమవాయాభావాదచేతనం భవద్రూపాదిగుణకల్పతామాపన్నం న జానాతి . యది పునర్జ్ఞానా- దధిక ఇతి పక్షః కక్షీక్రియతే తదావశ్యం జ్ఞానాదతిరిక్తత్వాత్ పృథగ్భూతో భవన్ ఘటపటాది- స్థానీయతామాపన్నో జ్ఞానమన్తరేణ న జానాతి . తతో జ్ఞానప్రమాణ ఏవాయమాత్మాభ్యుప- గన్తవ్యః .. ౨౪ . ౨౫ .. యస్య వాదినో మతేత్ర జగతి తస్స సో ఆదా తస్య మతే స ఆత్మా హీణో వా అహిఓ వా ణాణాదో హవది ధువమేవ హీనో వా అధికో వా జ్ఞానాత్సకాశాద్ భవతి నిశ్చితమేవేతి ..౨౪.. హీణో జది సో ఆదా తం ణాణమచేదణం ణ జాణాది హీనో యది స ఆత్మా తదాగ్నేరభావే సతి ఉష్ణగుణో యథా శీతలో భవతి తథా స్వాశ్రయభూతచేతనాత్మకద్రవ్యసమవాయాభావాత్తస్యాత్మనో జ్ఞానమచేతనం భవత్సత్ కిమపి న జానాతి . అహిఓ
అన్వయార్థ : — [ఇహ ] ఇస జగతమేం [యస్య ] జిసకే మతమేం [ఆత్మా ] ఆత్మా [జ్ఞానప్రమాణం ] జ్ఞానప్రమాణ [న భవతి ] నహీం హై, [తస్య ] ఉసకే మతమేం [ సః ఆత్మా ] వహ ఆత్మా [ధ్రువమ్ ఏవ ] అవశ్య [జ్ఞానాత్ హీనః వా ] జ్ఞానసే హీన [అధికః వా భవతి ] అథవా అధిక హోనా చాహియే .
[యది ] యది [సః ఆత్మా ] వహ ఆత్మా [హీనః ] జ్ఞానసే హీన హో [తత్ ] తో వహ [జ్ఞానం ] జ్ఞాన [అచేతనం ] అచేతన హోనేసే [న జానాతి ] నహీం జానేగా, [జ్ఞానాత్ అధికః వా ] ఔర యది (ఆత్మా) జ్ఞానసే అధిక హో తో (వహ ఆత్మా) [జ్ఞానేన వినా ] జ్ఞానకే బినా [కథం జానాతి ] కైసే జానేగా ? ..౨౪ -౨౫..
టీకా : — యది యహ స్వీకార కియా జాయే కి యహ ఆత్మా జ్ఞానసే హీన హై తో ఆత్మాసే ఆగే బఢ జానేవాలా జ్ఞాన ( – ఆత్మాకే క్షేత్రసే ఆగే బఢకర ఉససే బాహర వ్యాప్త హోనేవాలా జ్ఞాన) అపనే ఆశ్రయభూత చేతనద్రవ్యకా సమవాయ (సమ్బన్ధ) న రహనేసే అచేతన హోతా హుఆ రూపాది గుణ జైసా హోనేసే నహీం జానేగా; ఔర యది ఐసా పక్ష స్వీకార కియా జాయే కి యహ ఆత్మా జ్ఞానసే అధిక హై తో అవశ్య (ఆత్మా) జ్ఞానసే ఆగే బఢ జానేసే ( – జ్ఞానకే క్షేత్రసే బాహర వ్యాప్త హోనేసే) జ్ఞానసే పృథక్ హోతా హుఆ ఘటపటాది జైసా హోనేసే జ్ఞానకే బినా నహీం జానేగా . ఇసలియే యహ ఆత్మా జ్ఞానప్రమాణ హీ మాననా యోగ్య హై .
౪౨ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-