యతః శేషసమస్తచేతనాచేతనవస్తుసమవాయసంబన్ధనిరుత్సుక తయానాద్యనన్తస్వభావసిద్ధ- సమవాయసంబన్ధమేక మాత్మానమాభిముఖ్యేనావలమ్బ్య ప్రవృత్తత్వాత్ తం వినా ఆత్మానం జ్ఞానం న ధారయతి, తతో జ్ఞానమాత్మైవ స్యాత్ . ఆత్మా త్వనన్తధర్మాధిష్ఠానత్వాత్ జ్ఞానధర్మద్వారేణ జ్ఞానమన్యధర్మ- ద్వారేణాన్యదపి స్యాత్ .
కిం చానేకాన్తోత్ర బలవాన్ . ఏకాన్తేన జ్ఞానమాత్మేతి జ్ఞానస్యా -భావోచేతనత్వమాత్మనో విశేషగుణాభావాదభావో వా స్యాత్ . సర్వథాత్మా జ్ఞానమితి నిరాశ్రయత్వాత్ జ్ఞానస్యాభావ ఆత్మనః శేషపర్యాయాభావస్తదవినాభావినస్తస్యాప్యభావః స్యాత్ ..౨౭.. ఘటపటాదౌ న వర్తతే . తమ్హా ణాణం అప్పా తస్మాత్ జ్ఞాయతే కథంచిజ్జ్ఞానమాత్మైవ స్యాత్ . ఇతి గాథాపాదత్రయేణ జ్ఞానస్య కథంచిదాత్మత్వం స్థాపితమ్ . అప్పా ణాణం వ అణ్ణం వా ఆత్మా తు జ్ఞానధర్మద్వారేణ జ్ఞానం భవతి, సుఖవీర్యాదిధర్మద్వారేణాన్యద్వా నియమో నాస్తీతి . తద్యథా – యది పునరేకాన్తేన జ్ఞానమాత్మేతి భణ్యతే తదా జ్ఞానగుణమాత్ర ఏవాత్మా ప్రాప్తః సుఖాదిధర్మాణామవకాశో నాస్తి . తథా సుఖవీర్యాదిధర్మసమూహాభావాదాత్మా- భావః, ఆత్మన ఆధారభూతస్యాభావాదాధేయభూతస్య జ్ఞానగుణస్యాప్యభావః, ఇత్యేకాన్తే సతి ద్వయోరప్యభావః . తస్మాత్కథంచిజ్జ్ఞానమాత్మా న సర్వథేతి . అయమత్రాభిప్రాయః — ఆత్మా వ్యాపకో జ్ఞానం వ్యాప్యం తతో జ్ఞానమాత్మా స్యాత్, ఆత్మా తు జ్ఞానమన్యద్వా భవతీతి . తథా చోక్తమ్ — ‘వ్యాపకం తదతన్నిష్ఠం వ్యాప్యం
టీకా : — క్యోంకి శేష సమస్త చేతన తథా అచేతన వస్తుఓంకే సాథ ౧సమవాయసమ్బన్ధ నహీం హై, ఇసలియే జిసకే సాథ అనాది అనన్త స్వభావసిద్ధ సమవాయసమ్బన్ధ హై ఐసే ఏక ఆత్మాకా అతి నికటతయా (అభిన్న ప్రదేశరూపసే) అవలమ్బన కరకే ప్రవర్తమాన హోనేసే జ్ఞాన ఆత్మాకే బినా అపనా అస్తిత్వ నహీం రఖ సకతా; ఇసలియే జ్ఞాన ఆత్మా హీ హై . ఔర ఆత్మా తో అనన్త ధర్మోంకా అధిష్ఠాన (-ఆధార) హోనేసే జ్ఞానధర్మకే ద్వారా జ్ఞాన హై ఔర అన్య ధర్మకే ద్వారా అన్య భీ హై .
ఔర ఫి ర, ఇసకే అతిరిక్త (విశేష సమఝనా కి) యహాఁ అనేకాన్త బలవాన హై . యది యహ మానా జాయ కి ఏకాన్తసే జ్ఞాన ఆత్మా హై తో, (జ్ఞానగుణ ఆత్మద్రవ్య హో జానేసే) జ్ఞానకా అభావ హో జాయేగా, (ఔర జ్ఞానగుణకా అభావ హోనేసే) ఆత్మాకే అచేతనతా ఆ జాయేగీ అథవా విశేషగుణకా అభావ హోనేసే ఆత్మాకా అభావ హో జాయేగా . యది యహ మానా జాయే కి సర్వథా ఆత్మా జ్ఞాన హై తో, (ఆత్మద్రవ్య ఏక జ్ఞానగుణరూప హో జానేపర జ్ఞానకా కోఈ ఆధారభూత ద్రవ్య నహీం రహనేసే) నిరాశ్రయతాకే కారణ జ్ఞానకా అభావ హో జాయేగా అథవా (ఆత్మద్రవ్యకే ఏక జ్ఞానగుణరూప హో జానేసే) ఆత్మాకీ శేష పర్యాయోంకా ( – సుఖ, వీర్యాది గుణోంకా) అభావ హో జాయేగా ఔర ఉనకే
౪౬ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౧. సమవాయ సమ్బన్ధ = జహాఁ గుణ హోతే హైం వహాఁ గుణీ హోతా హై ఔర జహాఁ గుణీ హోతా హై వహాఁ గుణ హోతే హైం, జహాఁ