తత్ర విప్రతిషేధస్యావతారః . యథా హి ప్రకాశకస్య ప్రదీపస్య పరం ప్రకాశ్యతామాపన్నం ప్రకాశయతః స్వస్మిన్ ప్రకాశ్యే న ప్రకాశకాన్తరం మృగ్యం స్వయమేవ ప్రకాశనక్రియాయాః సముపలమ్భాత్; తథా పరిచ్ఛేదకస్యాత్మనః పరం పరిచ్ఛేద్యతామాపన్నం పరిచ్ఛిన్దతః స్వస్మిన్ పరిచ్ఛేద్యే న పరిచ్ఛేదకాన్తరం మృగ్యం స్వయమేవ పరిచ్ఛేదనక్రియాయాః సముపలమ్భాత్ .
నను కుత ఆత్మనో ద్రవ్యజ్ఞానరూపత్వం ద్రవ్యాణాం చ ఆత్మజ్ఞేయరూపత్వం చ ? పరిణామ- సంబన్ధత్వాత్ . యతః ఖలు ఆత్మా ద్రవ్యాణి చ పరిణామైః సహ సంబధ్యన్తే, తత ఆత్మనో ద్రవ్యాలమ్బనజ్ఞానేన ద్రవ్యాణాం తు జ్ఞానమాలమ్బ్య జ్ఞేయాకారేణ పరిణతిరబాధితా ప్రతపతి ..౩౬.. తథైవోత్పాదవ్యయధ్రౌవ్యరూపేణ చ త్రిధా సమాఖ్యాతమ్ . దవ్వం తి పుణో ఆదా పరం చ తచ్చ జ్ఞేయభూతం ద్రవ్యమాత్మా భవతి పరం చ . కస్మాత్ . యతో జ్ఞానం స్వం జానాతి పరం చేతి ప్రదీపవత్ . తచ్చ స్వపరద్రవ్యం కథంభూతమ్ . పరిణామసంబద్ధం కథంచిత్పరిణామీత్యర్థః . నైయాయికమతానుసారీ కశ్చిదాహ ---జ్ఞానం జ్ఞానాన్తరవేద్యం ప్రమేయత్వాత్ జ్ఞప్తిరూప క్రియామేం విరోధ నహీం ఆతా, క్యోంకి వహ, ప్రకాశన క్రియాకీ భాఁతి, ఉత్పత్తిక్రియాసే విరుద్ధ ప్రకారసే (భిన్న ప్రకారసే) హోతీ హై . జైసే జో ప్రకాశ్యభూత పరకో ప్రకాశిత కరతా హై ఐసే ప్రకాశక దీపకకో స్వ ప్రకాశ్యకో ప్రకాశిత కరనేకే సమ్బన్ధమేం అన్య ప్రకాశకకీ ఆవశ్యకతా నహీం హోతీ, క్యోంకి ఉసకే స్వయమేవ ప్రకాశన క్రియాకీ ప్రాప్తి హై; ఉసీప్రకార జో జ్ఞేయభూత పరకో జానతా హై ఐసే జ్ఞాయక ఆత్మాకో స్వ జ్ఞేయకే జాననేకే సమ్బన్ధమేం అన్య జ్ఞాయకకీ ఆవశ్యకతా నహీం హోతీ, క్యోంకి స్వయమేవ జ్ఞాన -క్రియా కీ ప్రాప్తి౧ హై . (ఇససే సిద్ధ హుఆ కి జ్ఞాన స్వకో భీ జాన సకతా హై .)
(ప్రశ్న) : — ఆత్మాకో ద్రవ్యోంకీ జ్ఞానరూపతా ఔర ద్రవ్యోంకో ఆత్మాకీ జ్ఞేయరూపతా కైసే ( – కిసప్రకార ఘటిత) హై ?
(ఉత్తర) : — వే పరిణామవాలే హోనేసే . ఆత్మా ఔర ద్రవ్య పరిణామయుక్త హైం, ఇసలియే ఆత్మాకే, ద్రవ్య జిసకా ౨ఆలమ్బన హైం ఐసే జ్ఞానరూపసే (పరిణతి), ఔర ద్రవ్యోంకే, జ్ఞానకా
౧.కోఈ పర్యాయ స్వయం అపనేమేంసే ఉత్పన్న నహీం హో సకతీ, కిన్తు వహ ద్రవ్యకే ఆధారసే – ద్రవ్యమేంసే ఉత్పన్న హోతీ హై; క్యోంకి యది ఐసా న హో తో ద్రవ్యరూప ఆధారకే బినా పర్యాయేం ఉత్పన్న హోనే లగేం ఔర జలకే బినా తరంగేం హోనే లగేం; కిన్తు యహ సబ ప్రత్యక్ష విరుద్ధ హై; ఇసలియే పర్యాయకే ఉత్పన్న హోనేకే లియే ద్రవ్యరూప ఆధార ఆవశ్యక హై . ఇసీప్రకార జ్ఞానపర్యాయ భీ స్వయం అపనేమేంసే ఉత్పన్న నహీం హో సకతీ; వహ ఆత్మద్రవ్యమేంసే ఉత్పన్న హో సకతీ హై — జో కి ఠీక హీ హై . పరన్తు జ్ఞాన పర్యాయ స్వయం అపనేసే హీ జ్ఞాత నహీం హో సకతీ యహ బాత యథార్థ నహీం హై . ఆత్మ ద్రవ్యమేంసే ఉత్పన్న హోనేవాలీ జ్ఞానపర్యాయ స్వయం అపనేసే హీ జ్ఞాత హోతీ హై . జైసే దీపకరూపీ ఆధారమేంసే ఉత్పన్న హోనే వాలీ ప్రకాశపర్యాయ స్వ -పరకో ప్రకాశిత కరతీ హై, ఉసీ ప్రకార ఆత్మారూపీ ఆధారమేంసే ఉత్పన్న హోనేవాలీ జ్ఞానపర్యాయ స్వపరకో జానతీ హై . ఔర యహ అనుభవ సిద్ధ భీ హై కి జ్ఞాన స్వయం అపనేకో జానతా హై .
౬౨ప్రవచనసార[ భగవానశ్రీకుందకుంద-
౩అవలమ్బన లేకర జ్ఞేయాకారరూపసే పరిణతి అబాధితరూపసే తపతీ హై — ప్రతాపవంత వర్తతీ హై .
౨.జ్ఞానకే జ్ఞేయభూత ద్రవ్య ఆలమ్బన అర్థాత్ నిమిత్త హైం . యది జ్ఞాన జ్ఞేయకో న జానే తో జ్ఞానకా జ్ఞానత్వ క్యా ?
౩.జ్ఞేయకా జ్ఞాన ఆలమ్బన అర్థాత్ నిమిత్త హై . యది జ్ఞేయ జ్ఞానమేం జ్ఞాత న హో తో జ్ఞేయకా జ్ఞేయత్వ క్యా ?