ગાથા – ૯૬ પ્રવચનસાર પ્રવચનો ૧૧૪
હવે અનુક્રમે અસ્તિત્વ બે પ્રકારનું કહે છેઃ સ્વરૂપ-અસ્તિત્વ અને સાદ્રશ્ય અસ્તિત્વ. તેમાં આ
સ્વરૂપ-અસ્તિત્વનું કથન છેઃ-
सब्भावो हि सहावो गुणेहिं सगपज्जएहिं चित्तेहिं ।
दव्वस्स सव्वकालं उप्पादव्ययधुवत्तेहिं ।। ९६।।
सद्भवो हि स्वभावो गुणैः स्वकपर्ययैश्चित्रैः ।
द्रव्यस्य सर्वकालमुत्पादव्ययध्रुवत्वैः ।। ९६।।
ઉત્પાદ– ધ્રૌવ્ય – વિનાશથી, ગુણ ને વિવિધ પર્યાયથી.
અસ્તિત્વ દ્રવ્યનું સર્વદા જે, તેહ દ્રવ્યસ્વભાવ છે. ૯૬.
ગાથા-૯૬
અન્વયાર્થઃ– (सर्वकालं) સર્વકાળે (गुणैः) ગુણો તથા (चित्रैः स्वकपर्यायेः) અનેક પ્રકારના
પોતાના પયાર્યો વડે [उत्पादव्ययध्रुवत्त्चैः] તેમ જ ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રૌવ્ય વડે (द्रव्यस्य सद्रावः) અસ્તિત્વ
[हि] તે ખરેખર (स्वभावः) સ્વભાવ છે.
ટીકાઃ– અસ્તિત્વ ખરેખર દ્રવ્યનો સ્વભાવ છે. અને તે (અસ્તિત્વ) અન્ય સાધનથી ૧નિરપેક્ષ
હોવાને લીધે અનાદિ-અનંત હોવાથી તથા ૨અહેતુક એકરૂપ ૩વૃત્તિએ સદાય પ્રવર્તતું હોવાને લીધે
વિભાવધર્મથી વિલક્ષણ હોવાથી, ૪ભાવ અને ભાવવાન્પણાને લીધે અનેકપણું હોવા છતાં પ્રદેશભેદ
નહિ હોવાને કારણે દ્રવ્યની સાથે એકપણું ધરતું દ્રવ્યનો સ્વભાવ જ કેમ ન હોય? (જરૂર હોય.) તે
અસ્તિત્વ - જેમ ભિન્ન ભિન્ન દ્રવ્યોને વિષે પ્રત્યેકમાં સમાપ્ત થઈ જાય છે તેમ - દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયને
વિષે પ્રત્યેકમાં સમાપ્ત થઈ જતું નથી, કારણ કે તેમની સિદ્ધિ પરસ્પર થતી હોવાથી (અર્થાત્ દ્રવ્ય,
ગુણ અને પર્યાય એકબીજાથી પરસ્પર સિદ્ધ થતાં હોવાથી - એક ન હોય તો બીજાં બે પણ સિદ્ધ નહિ
થતાં હોવાથી) તેનું અસ્તિત્વ એક જ છે; - સુવર્ણની જેમ.
જેમ દ્રવ્યેં, ક્ષેત્રે, કાળે કે ભાવે સુવર્ણથી જેઓ પપૃથક જોવામાં આવતા નથી. કર્તા-કરણ -
અધિકરણરૂપે પીળાશ આદિગુણોના અને કુંડળાદિપર્યાયોના સ્વરૂપને ધારણ કરીને પ્રવતર્તા સુવર્ણના
અસ્તિત્વ વડે જેમની નિષ્પતિ૬ થાય છે, - એવા પીળાશઆદિગુણો અને કુંડળાદિ પર્યાયો વડે જે
સુવર્ણનું અસ્તિત્વ છે, તે (સુવર્ણનો) સ્વભાવ છે; તેમ દ્રવ્યે, ક્ષેત્રે, કાળે કે ભાવે દ્રવ્યથી જેઓ પૃથક
જોવામાં આવતા નથી.૭ કર્તા-કરણ અધિકરણરૂપે ગુણોના અને પર્યાયોના સ્વરૂપને ધારણ કરીને
પ્રવતર્તા દ્રવ્યના
----------------------------------------------------------------------
૧. અસ્તિત્વ અન્ય સાધનની અપેક્ષા વિનાનું - સ્વયંસિદ્ધ છે તેથી અનાદિ - અનંત છે.
૨. અહેતુક = અકારણ; જેનું કોઈ કારણ નથી એવી
૩. વૃત્તિ=વર્તન તે; પરિણતિ, (અકારણિક એકરૂપ પરિણતિએ સદાકાળ પરિણમતું હોવાથી અસ્ત્વિ વિભાવધર્મથી જુદા લક્ષણવાળું છે).
૪. અસ્તિત્વ તે (દ્રવ્યનો) ભાવ છે અને દ્રવ્ય તે ભાવવાન્ (ભાવવાળું) છે.
પ. જેઓ = જે પીળાશઆદિ ગુણો અને કુંડળાદિ પર્યાયો
૬. નિષ્પત્તિ - નીપજવું તે; થવું તે; સિદ્ધિ
૭. દ્રવ્ય જ ગુણ - પર્યાયોનું કર્તા (કરનાર), તેમનું કરણ (સાધન) અને તેમનું અધિકરણ (આધાર) છે; તેથી દ્રવ્ય જ ગુણ-પર્યાયનું
સ્વરૂપ ધારણ કરે છે.