ગાથા – ૯૬ પ્રવચનસાર પ્રવચનો ૧૨૯
પ્રવચનઃ તા. ૬–૬–૭૯.
‘પ્રવચનસાર’ ૯૬ ગાથા. જુઓ, કૌંસ સુધી આવી ગયું ને...! ૧૭૭ પાનું છે. કૌસમાં છે.
(‘જેવી રીતે દ્રવ્યનું અને ગુણ – પર્યાયનું એક જ અસ્તિત્વ છે.” દરેક પદાર્થ, દ્રવ્ય જે છે અને ગુણ
- પર્યાય (જે છે) એનું અસ્તિત્વ એક જ છે. દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ જુદું અને ગુણ, પર્યાયનું અસ્તિત્વ જુદું
એમ નથી. “એમ સુવર્ણના દ્રષ્ટાંત પૂર્વક સમજાવ્યું”, તેવી રીતે હવે દ્રવ્યનું અને ઉત્પાદ–વ્યય–
ધ્રૌવ્યનું પણ એક જ અસ્તિત્વ છે.” એ તો ગુણ-પર્યાયના આ ભેદ પાડયા. ગુણ, પર્યાય (એટલે)
ઉત્પાદ, વ્યય ને ધ્રુવ. ઉત્પાદ - વ્યયમાં પર્યાય આવી, ધ્રુવમાં ગુણ આવ્યા. તેવી રીતે “દ્રવ્યનું અને
ઉત્પાદ વ્યય– ધ્રૌવ્યનું એક જ અસ્તિત્વ છે. “એમ સુવર્ણના દ્રષ્ટાંત પૂર્વક સમજાવવામાં આવે છે”.
આહા... હા! “જેમ દ્રવ્યે, ક્ષેત્રે, કાળે કે ભાવે સુવર્ણથી જેઓ પૃથક જોવામાં આવતા નથી”
ઉત્પાદ-વ્યય પર્યાય કુંડળાદિ. અને પીળાશ આદિ (ગુણો) ધ્રુવ. “જેઓ પૃથક જોવામાં આવતા
નથી” સોનાથી તેના ઉત્પાદ- વ્યય ને ધ્રુવ જુદા જોવામાં આવતા નથી. છે? “કર્તા – કરણ –
અધિકરણરૂપે” આહા... હા..! સોનાની જે કુંડળ (આદિ) અવસ્થા થાય અને ગુણ રહે, એ તો કર્તા
દ્રવ્ય છે. સોનામાંથી (જે) ઉત્પાદ- વ્યય પર્યાય થાય, ઉત્પાદ- વ્યય - ધ્રૌવ્ય કહ્યું છે પણ અહીંયા
ગુણ, પર્યાયની વાત છે. અસ્તિત્વમાં ગુણ, પર્યાય આવ્યા. સોનામાંથી જે દાગીનાની પર્યાય થાય, તેના
ઉત્પાદક સુવર્ણ સોનું છે. સોની નહીં આહા... હા! (શ્રોતાઃ) હથોડા-એરણ વિના કંઈ થાય?
(ઉત્તરઃ) હથોડો - એરણ કામ નથી કરતા અંદર! હથોડાની પર્યાય છે એનું કર્તા એનું દ્રવ્ય છે
હથોડા આમથી આમ થાય છે. એ પર્યાયનું કર્તા એનું દ્રવ્ય છે. આહા..! “કુંડળાદિ –ઉત્પાદોના,
બાજુબંધ આદિ વ્યયોના અને પીળાશ આદિ ધ્રૌવ્યોના” બાજુબંધ આદિનો વ્યય અને કુંડળ આદિનો
ઉત્પાદ, અને પીળાશ આદિ ધ્રુવ એ
“સ્વરૂપને ધારણ કરીને પ્રવર્તતા સુવર્ણના અસ્તિત્વ વડે જેમની
નિષ્પત્તિ થાય છે.” સોનાની હયાતીથી જ એ ગુણને પર્યાય છે. ઉત્પાદ-વ્યય - ને ધ્રૌવ્ય, એ સોનાના
જે કુંડળ (આદિ) થાય, બાજુ બંધ પર્યાય પહેલી એનો વ્યય થાય, અને પીળાશપણે ધ્રૌવ્ય રહે. એના
કર્તા-કરણ-સાધન (અધિકરણ) એ સોનું છે. “એવા કુંડળાદિ– ઉત્પાદો, બાજુબંધ આદિવ્યયો અને
પીળાશઆદિ ધ્રૌવ્યો વડે જે સુવર્ણનું અસ્તિત્વ છે, તે (સુવર્ણનો) સ્વભાવ છે.”; એ સુવર્ણને
ઉત્પાદ-વ્યય-ધ્રુવપણે રહેવું - એનો કર્તા- કરણ સુવર્ણ છે. એ સુવર્ણનો સ્વભાવ છે. ઝીણી વાત બહુ
બાપુ! આહા.. હા! ‘જ્ઞેય અધિકાર છે ને...! સમકિતનો અધિકાર ખરો આ’ આહા... હા... હા!
(અહીંયાં કહે છે કેઃ) “તેમ દ્રવ્યે, ક્ષેત્રે, કાળે કે ભાવે દ્રવ્યથી જેઓ પૃથક જોવામાં આવતા
નથી, કર્તા–કરણ–અધિકરણરૂપે ઉત્પાદ– વ્યય–ધ્રૌવ્યોના સ્વરૂપને ધારણ કરીને પ્રવર્તતા દ્રવ્ય જ પોતે
તેની પર્યાયનું કર્તા-કરણ - અધિકરણ છે. “દ્રવ્યના અસ્તિત્વ વડે જેમની નિષ્પત્તિ થાય છે, – એવા
ઉત્પાદ – વ્યય–ધ્રૌવ્યો વડે જે દ્રવ્યનું અસ્તિત્વ છે, તે સ્વભાવ છે. (દ્રવ્યે, ક્ષેત્રે, કાળે કે ભાવે દ્રવ્યથી
જુદાં નહિ