હોવાથી ગુણાત્મક છે.
પહોળાઈ -અપેક્ષાના - એક સાથે રહેનારા, સહભાવી) ભેદોને (વિસ્તારવિશેષોને) ગુણો કહેવામાં
આવે છે; જેમ કે જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર વગેરે જીવદ્રવ્યના વિસ્તાર - વિશેષો અર્થાત્ ગુણો છે. તે
વિસ્તાર-વિશેષોમાં રહેલાં વિશેષપણાને ગૌણ કરીએ તો એ બધામાં એક આત્મા રૂપ સામાન્યપણું
ભાસે છે. આ વિસ્તારસામાન્ય તે દ્રવ્ય છે. અને ક્રમભાવી વિશેષપણાને ગૌણ કરીને એટલે પર્યાય
ત્રણેય કાળની પર્યાયોને (ગૌણ કરીએ તો એ બધામાં એક દ્રવ્યપણારૂપ સામાન્યપણું જ ભાસે છે.) તે
દ્રવ્ય છે (આ) વિસ્તાર સામાન્ય (તે) દ્રવ્ય છે. અને આમ લંબાઈથી (લંબાઈ - અપેક્ષાના)
ક્રમભાવી પર્યાયોમાં પ્રવર્તતા વિશેષપણાને ગૌણ કરીએ તો તે એક દ્રવ્ય છે. વિસ્તાર સામાન્યનું દ્રવ્ય
જુદું અને આયતસામાન્યનું દ્રવ્ય જુદું એમ નથી. સમજાણું કાંઈ....? આમ એક સાથે (સહભાવી)
અનંતા ગુણો છે. એ પણ દ્રવ્ય છે. (અને) એની જે દ્રવ્ય-ગુણથી, ત્રિકાળીથી ઉત્પન્ન થયેલી પર્યાયો -
એ ત્રિકાળી પર્યાયોનો સમુદાય - એમાં વિશેષ કાઢી નાખો (દ્રષ્ટિમાં ન લ્યો) તો તે સમુદાય એકલું
દ્રવ્ય રહે છે. જેમ વિસ્તારસામાન્યનું દ્રવ્ય છે એવી રીતે આયતસમુદાયનું (પણ) એ જ દ્રવ્ય છે.
વિસ્તારસમુદાયનું દ્રવ્ય જુદું અને આયતસમુદાયનું દ્રવ્ય જુદું એમ નથી. એ તો બે પ્રકારે (દ્રવ્ય)
સમજાવ્યું છે. બે એનાં જુદાં જુદાં દ્રવ્ય નથી. આહા...હા! સમજાણું કાંઈ....?
એક જ દ્રવ્ય બે પ્રકારે છે) હજી તો દ્રવ્યને - ગુણને અને પર્યાયને સમજાવવા આ વાત છે. અરે...!
શું થાય? (પોતે સમજે તો થાય).
અહીંયાં તો (કોઈ) બાહ્યથી અસાધ (હેમરેજ થવાથી) છે. (પણ) જેને આ દ્રવ્ય-ગુણ-પર્યાયની
વાસ્તવિકતાની ખબરું ય નથી તે (અંતરથી ખરેખર) અસાધ પ્રાણી છે. એ મિથ્યાત્વમાં અસાધ
(મૂઢ) થઈ ગયા છે...! (કારણ કે) એને સાધ (વસ્તુ-સ્થિતિનું ભાન) નથી કે આ દ્રવ્ય તે
વિસ્તારસામાન્યગુણોનો સમુદાય અને આયાતસામાન્યસમુદાય-ત્રિકાળી લંબાઈ - અપેક્ષાના પર્યાયો છે
તે દ્રવ્ય છે.
ગુણો. તે અનંતી પર્યાયોનો સમુદાય-વિશેષોને કાઢી નાખો (લક્ષમાં ન લ્યો) તો જીવનું
વિસ્તારસામાન્ય દ્રવ્ય છે તે જ પોતે આયતસામાન્યનું દ્રવ્ય છે. આહા...હા... હવે આવી ભાષા....
(કોઈ દી’ સાંભળી ન હોય) અરે રે....! આવી (વસ્તુતત્ત્વની) વાત છે. બાપા...! આત્મા કહો કે
પરમાણુ કહો કે છ દ્રવ્યમાંથી કોઈપણ દ્રવ્ય (ની વ્યાખ્યા) કહો, દ્રવ્ય જ એને કહીએ કે આમ તીરછા
(પહોળાઈ-અપેક્ષાના ગુણો-સહભાવી) નો પિંડલો તે દ્રવ્ય છે.