ગાથા – ૧૦પ પ્રવચનસાર પ્રવચનો ૩૬૧
હવે સત્તા અને દ્રવ્ય અર્થાતરો (ભિન્ન પદાર્થો, અન્ય પદાર્થો) નહિ હોવા વિષે યુક્તિ રજૂ કરે છેઃ-
ण हवदि जदि सद्व्वं असद्धुव्वं हवदि तं कहं दव्वं ।
हवदि पुणो अण्णं वा तम्हा दव्वं सयं सत्ता ।। १०५।।
न भवति यदि सदद्रव्यमसद्ध्रुवं भवति तत्कथं द्रव्यम् ।
भवति पुनरन्यद्धा तस्माद्द्रव्सं स्वयं सत्ता ।। १०५।।
જો દ્રવ્ય હોય ન સત્, ઠરે જે અસત્ બને કયમ દ્રવ્ય એ?
વા ભિન્ન ઠરતું સત્ત્વથી! તેથી સ્વયં તે સત્ત્વ છે. ૧૦પ.
ગાથા – ૧૦પ
અન્વયાર્થઃ– [यदि] જો [द्रव्यं] દ્રવ્યં [सत् न भवति] (સ્વરૂપથી જા સત્ ન હોય તો-
(૧) [ध्रुवं असत् भवति] નકકી તે અસત્ હોય; [तत् कथं द्रव्यं] જે અસત્ હોય તે દ્રવ્ય કેમ હોઈ
શકે? [पुनः वा] અથવા (જો અસત્ ન હોય) તો (૨) [अन्यद् भवति] તે સત્તાથી અન્ય (જુદું)
હોય! (તે પણ કેમ બને? [तस्मात्] માટે [द्रव्यं स्वयं] દ્રવ્ય પોતે જ [सत्ता] સત્તા છે.
ટીકાઃ– જો દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ ૧સત્ ન હોય, તો બીજી ગતિ એ થાય કે- (૧) તે રઅસત્ હોય,
અથવા (૨) સત્તાથી પૃથક હોય. ત્યાં, (૧) જો અસત્ હોય તો, ધ્રૌવ્યના અસંભવને લીધે પોતે નહિ
ટકતું થકું, દ્રવ્ય જ ૩ અસ્ત થાય; અને (૨) જો સત્તાથી પૃથક હોય તો સત્તા સિવાય પણ પોતે ટકતું
(-હયાત રહેતું) થકું, ૪એટલું જ માત્ર જેનું પ્રયોજન છે એવી સત્તાને અસ્ત કરે.
પરંતુ જો દ્રવ્ય સ્વરૂપથી જ સત્ હોય તો- (૧) ધ્રૌવ્યના સદ્ભાવને લીધે પોતે ટકતું થકું, દ્રવ્ય
ઉદિત થાય છે. (અર્થાત્ સિદ્ધ થાય છે); અને (૨) સત્તાથી અપૃથક રહીને પોતે ટકતું (-હયાત
રહેતું) થકું, એટલું જ માત્ર જેનું પ્રયોજન છે એવી સત્તાને ઉદિત કરે છે (અર્થાત્ સિદ્ધ કરે છે.) માટે
દ્રવ્ય પોતે જ સત્ત્વ (સત્તા) છે એમ સ્વીકારવું, કારણ કે ભાવ ને1ભાવવાનનું અપૃથકપણા વડે
અનન્યપણું છે. ૧૦પ.
----------------------------------------------------------------------
૧. સત્= હયાત. ૨. અસત્ = નહિ હયાત એવું
૩. અસ્ત= નષ્ટ. (જે અસત્ હોય તેનું ટકવું= હયાત રહેવું કેવું? માટે દ્રવ્યને અસત્ માનતાં, દ્રવ્યના અભાવનો પ્રસંગ આવે અર્થાત્
દ્રવ્ય જ સિદ્ધ ન થાય.)
૪. સત્તાનું કાર્ય એટલું જ છે તે દ્રવ્યને હયાત રાખે. જો દ્રવ્ય સત્તાથી ભિન્ન રહીને પણ હયાત રહે. ટકે, તો પછી સત્તાનું પ્રયોજન જ
રહેતું નથી. અર્થાત્ અભાવનો પ્રસંગ આવે છે.
* ભાવવાન= ભાવવાનળું (દ્રવ્ય ભાવવાળું છે અને સત્તા તેનો ભાવ છે. તેઓ અપૃથક છે (-પૃથક નથી) તે અપેક્ષાએ અનન્ય છે (-
અન્ય નથી) પૃથક્ત્વ અને અન્યત્વનો ભેદ જે અપેક્ષાએ છે તે અપેક્ષા લઈને તેમના ખાસ (જુદા) અર્થો હવેની ગાથામાં કહેશે. તે
અર્થો અહીં લાગું ન પાડવા. અહીં તો અનન્યપણાને અપૃથકપણાના અર્થમાં જ સમજવું.)