ગાથા – ૧૦૭ પ્રવચનસાર પ્રવચનો ૩૯૮
હવે અતદ્ભાવને ઉદાહરણ વડે સ્પષ્ટ રીતે દર્શાવે છેઃ-
सद्दव्वं सच्च गुणो सच्चेव य पज्जओ त्ति वित्थारो ।
जो खलु तस्स अभावो सो तदभावो अतब्भावो ।। १०७।।
सद्रव्यं सच्च गुणः सच्चैव च पर्याय इति विस्तारः ।
यः खलु तस्याभावः स तदभावोऽतद्भावः ।। १०७।।
‘સત્ દ્રવ્ય’; સત્ પર્યાય;’ સત્ ગુણ’–સત્ત્વનો વિસ્તાર છે;
નથી તે–પણે અન્યોન્ય તેહ અતત્પણું જ્ઞાતવ્ય છે. ૧૦૭.
ગાથા – ૧૦૭
અન્વયાર્થઃ– (सत् द्रव्यं) ‘સત્ દ્રવ્ય [सत् च गुणः] ‘સત્ ગુણ’ [च] અને [सत् च एव
पर्यायः] ‘સત્ પર્યાય’ – [इति] એમ [विस्तारः] (-સતાગુણનો) વિસ્તાર છે. [यःखलु] (તેમને
પરસ્પર) જે [तस्यः अभावः] ‘તેનો અભાવ’ અર્થાત્ ‘તે-પણે હોવાનો અભાવ’ છે, [सः] તે
[तदभावः] ‘તદ્-અભાવ’ [अतद्धावः] એટલે કે ‘અતદ્ભાવ’ છે.
ટીકાઃ– જેમ એક *મૌકિતકમાળા, ‘હાર’ તરીકે, ‘દોરા’ તરીકે અને ‘મોતી’ તરીકે- એમ
ત્રિધા (ત્રણ પ્રકારે) વિસ્તારવમાં આવે છે, તેમ એક દ્રવ્ય, ’ દ્રવ્ય’ તરીકે ‘ગુણ’ તરીકે અને
‘પર્યાય’ તરીકે- એમ ત્રિધા વિસ્તારવામાં આવે છે.
વળી જેમ એક મૌકિતકમાળાનો શુક્લત્વ-ગુણ, ‘શુક્લ હાર’, શુક્લ દોરો’ અને ‘શુક્લ મોતી’
- એમ ત્રિધા વિસ્તારવમાં આવે છે, તેમ એક દ્રવ્યનો સત્તાગુણ, ‘સત્ દ્રવ્ય’, ‘સત્ ગુણ’ અને ‘સત્
પર્યાય’ - એમ વિસ્તારવામાં આવે છે.
વળી જેવી રીતે એક મૌકિતકમાળામાં જે શુક્લત્વગુણ છે તે હાર નથી, દોરો નથી કે મોતી
નથી. અને જે હાર, દોરો કે મોતી છે તે શુક્લત્વગુણ નથી- એમ એકબીજાને જે ‘તેનો અભાવ’
અર્થાત્ ‘તે-પણે હોવાનો અભાવ’ છે તે તદ્-અભાવ’ લક્ષણ ‘અતદ્ભાવ’ છે કે જે (અતદ્ભાવ)
અન્યત્વનું કારણ છે; તેવી રીતે એક દ્રવ્યમાં જે સત્તાગુણ છે તે દ્રવ્ય નથી, અન્ય ગુણ નથી કે પર્યાય
----------------------------------------------------------------------
* મૌકિતકમાળા મોતીની માળા; મોતીનો હાર