ગાથા – ૧૧૪ પ્રવચનસાર પ્રવચનો પ૦૩
હવે એક દ્રવ્યને અન્યત્વ અને અનન્યત્વ હોવામાં જે વિરોધ તેને દૂર કરે છે (અર્થાત્ તેમાં
વિરોધ નથી આવતો એમ દર્શાવે છે)ઃ-
दव्वट्ठिएण सव्वं दव्वं तं पज्जयट्ठिएण पुणो ।
हवदि य अण्णमणण्णं तक्काले तम्मयत्तादो ।। ११४।।
द्रव्यार्थिकेन सर्व द्रव्यं तत्पर्यायार्थिकेन पुनः ।
भवति चान्यदनन्यत्तत्काले तन्मयत्वात् ।। ११४।।
દ્રવ્યાર્થિકે બધું દ્રવ્ય છે; ને તે જ પર્યાયાર્થિકે
છે અન્ય, જેથી તે સમય તદ્રૂપ હોઈ અનન્ય છે. ૧૧૪.
ગાથા – ૧૧૪
અન્વયાર્થઃ– (द्रव्यार्थिकेन) દ્રવ્યાર્થિક (નય) વડે (सर्वं) સઘળું (द्रव्यं) દ્રવ્ય છે; (पुनः
च) અને વળી (पर्यायार्थिकेन) પર્યાયાર્થિક (નય) વડે (तत्) તે (દ્રવ્ય) (अन्यत्) અન્ય-
અન્ય છે, (तत्काले तन्मयत्वात्) કારણ કે તે કાળે તન્મય હોવાને લીધે (अनन्यत्) (દ્રવ્ય
પર્યાયોથી) અનન્ય છે.
ટીકાઃ– ખરેખર સર્વ ર્વસ્તુ સામાન્ય-વિશેષાત્મક હોવાથી વસ્તુનું સ્વરૂપ જોનારાઓને અનુક્રમે
(૧) સામાન્ય અને (૨) વિશેષને જાણનારાં બે ચક્ષુઓ છે - (૧) દ્રવ્યાર્થિક અને (૨) પર્યાયાર્થિક.
તેમાં, પર્યાયાર્થિક અક્ષુને સર્વથા બંધ કરીને એકલા ઉઘાડેલા દ્રવ્યાર્થિક ચક્ષુ વડે જયારે
અવલોકવામાં આવે છે, ત્યારે નારકપણું, તિર્યંચપણું, મનુષ્યપણું દેવપણું અને સિદ્ધપણું -એ
પર્યાયોસ્વરૂપવિશેષોમાં રહેલા જીવસામાન્યને અવલોકનારા અને વિશેષોને નહિ અવલોકનારા એ
જીવોને ‘તે બધું ય જીવદ્રવ્ય છે’ એમ ભાસે છે. અને જયારે દ્રવ્યાર્થિક ચક્ષુને સર્વથા બંધ કરીને
એકલા ઉઘાડેલા પર્યાયાર્થિક ચક્ષુ વડે અવલોકવામાં આવે છે, ત્યારે જીવદ્રવ્યમાં રહેલા નારકપણું,
તિર્યંચપણું, મનુષ્યપણું, દેવપણું અને સિદ્ધપણું - એ પર્યાયોસ્વરૂપ અનેક વિશેષોને અવલોકનારા અને
સામાન્યને નહિ અવલોકનારા એવા એ જીવોને (તે જીવદ્રવ્ય) અન્ય-અન્ય ભાસે છે, કારણ કે દ્રવ્ય તે
તે વિશેષોના કાળે તન્મય હોવાને લીધે તે તે વિશેષોથી અનન્ય છે - છાણાં, તૃણ, પર્ણ - અને
કાષ્ઠમય અગ્નિની માફક (અર્થાત્ જેમ તૃણ, કાષ્ઠ, વગેરેનો અગ્નિ તે તે કાળે તૃણમય, કાષ્ઠમય