puruShArthasiddhiupAy ] [ pa1
bhAvArtha– je pramAdI jIv kaShAyane vash thaIne gamanAdi kriyAmAn yatnarUp pravartato nathI athavA besatAn–UThatAn krodhAdi bhAvomAn pariName chhe to tyAn jIv kadAch mare ke na mare paN ene to kaShAyabhAv vaDe avashya hinsAno doSh lAge chhe. eTale parajIvanA prANanI pIDA na thavA chhatAn paN pramAdanA sadbhAvathI hinsA nAm pAme chhe. te mATe ja te lakShaNamAn avyApti doSh lAge chhe. 46.
prashna– hinsAno artha to ghAt karavo te chhe, parajIvanA prANano ghAt karyA vinA hinsA nAm kevI rIte pAme? teno uttar AgaL kahe chhe–
पश्चाज्जायेत न वा हिंसा प्राण्यन्तराणां तु।। ४७।।
anvayArtha– [यस्मात्] kAraN ke [आत्मा] jIv [सकषायः सन्] kaShAyabhAvo sahit hovAthI [प्रथमं] pahelAn [आत्मना] potA vaDe ja [आत्मानं] potAne [हन्ति] haNe chhe [तु] ane [पश्चात्] pachhIthI bhale [प्राण्यन्तराणां] bIjA jIvothI [हिंसा] hinsA [जायेत] thAy [वा] ke [न] na thAy.
artha– ‘यस्मात् सकषायः सन् आत्मा प्रथमं आत्मना आत्मानं हन्ति तु पश्चात् प्राण्यन्तराणां हिंसा जायेत वा न जायेत’– kAraN ke kaShAyabhAvo sahit thayelo AtmA pahelAn potAthI ja potAne haNe chhe, pachhI anya prANI–jIvono ghAt thAv ke na thAv.
bhAvArtha– hinsA nAm to ghAtanun ja chhe, paN ghAt be prakAranA chhe. ek AtmaghAt, bIjo paraghAt. jyAre A AtmA kaShAyabhAve pariNamyo ane potAnun bUrun karyun tyAre AtmaghAt to pahelAn ja thayo. tyAre pachhI bIjA jIvanun AyuShya pUrun thayun hoy athavA pApano uday hoy to teno paN ghAt thAy. tun teno ghAt karI shakato nathI kAraN ke teno ghAt to tenA karmane AdhIn chhe. Ane to AnA bhAvano doSh chhe. A rIte pramAdasahit yogamAn AtmaghAtanI apekShAe to hinsA nAm pAmyo chhe. 47.
have paraghAtanI apekShAe paN hinsAno sadbhAv batAve chhe–
तस्मात्प्रमत्तयोगे प्राणव्यपरोपणं नित्यम्।। ४८।।