78 ] [ puruShArthasiddhiupAy
TIkA– ‘यत् किमपि प्रमादयोगात् इदं असत् अभिधानं विधीयते तत् अनृतं अपि विज्ञेयम्’– je kAI pramAd sahitanA yoganA hetuthI A asatya eTale bUrun athavA anyathArUp vachan chhe tene nishchayathI anRut jANavun. ‘तद्भेदाः चत्वारः सन्ति’– te asatyavachananA chAr bhed chhe. 91.
anvayArtha– [यस्मिन्] je vachanamAn [स्वक्षेत्रकालभावैः] potAnAn dravya, kShetra, kAL, bhAvathI [सत् अपि] vidyamAn hovA chhatAn paN [वस्तु] vastuno [निषिध्यते] niShedh karavAmAn Ave chhe [तत्] te [प्रथमम्] pratham [असत्यं] asatya [स्यात्] chhe. [यथा] jem ke [अत्र] ‘ahIn [देवदत्तः] devadatta [नास्ति] nathI.’
TIkA– ‘यस्मिन् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैः सत् अपि वस्तु निषिध्यते तत् प्रथमं असत्यं स्यात्’– je vachanamAn potAnA dravya, kShetra, kAL, bhAvathI sattArUpe vidyamAn evA padArthano paN niShedh karavAmAn Ave ke padArtha nathI; te pratham bhedarUp asatya chhe. draShTAnt kahe chhe– ‘यथा अत्र देवदत्तः नास्ति’– jemake ahIn devadatta nathI.
bhAvArtha– koI kShetramAn devadatta nAmano puruSh beTho hato, tyAn koIe pUchhayun ke ahIn devadatta chhe? tyAn uttar Apyo ke ahIn to devadatta nathI. A rIte potAnA dravya, kShetra, kAL, bhAvathI je vastu astirUp hoy tene nAstirUp kahIe te asatyano pratham bhed chhe. asti vastune nAsti kahevun te. je koI te padArtha chhe tene to dravya kahIe. je kShetramAn ekatvarUp thaIne rahe chhe tene kShetra kahIe. je kALe je rIte pariName tene kAL kahIe. te padArthano je kAI nijabhAv chhe tene bhAv kahIe. A potAnAn chatuShTayanI apekShAe sarva padArtha astitvarUp chhe. ahIn devadattanAn potAnAn chatuShTay to hatAn ja, parantu nAstirUp je kahyun te ja asatya vachan thayun. 92.
उद्भाव्यते द्वितीयं तदनृतमस्मिन् यथास्ति घटः।। ९३।।