78 ] [ puruṣhārthasiddhiupāy
ṭīkāḥ– ‘यत् किमपि प्रमादयोगात् इदं असत् अभिधानं विधीयते तत् अनृतं अपि विज्ञेयम्’– je kāī pramād sahitanā yoganā hetuthī ā asatya eṭale būrun athavā anyathārūp vachan chhe tene nishchayathī anr̥ut jāṇavun. ‘तद्भेदाः चत्वारः सन्ति’– te asatyavachananā chār bhed chhe. 91.
anvayārthaḥ– [यस्मिन्] je vachanamān [स्वक्षेत्रकालभावैः] potānān dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāvathī [सत् अपि] vidyamān hovā chhatān paṇ [वस्तु] vastuno [निषिध्यते] niṣhedh karavāmān āve chhe [तत्] te [प्रथमम्] pratham [असत्यं] asatya [स्यात्] chhe. [यथा] jem ke [अत्र] ‘ahīn [देवदत्तः] devadatta [नास्ति] nathī.’
ṭīkāḥ– ‘यस्मिन् स्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैः सत् अपि वस्तु निषिध्यते तत् प्रथमं असत्यं स्यात्’– je vachanamān potānā dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāvathī sattārūpe vidyamān evā padārthano paṇ niṣhedh karavāmān āve ke padārtha nathī; te pratham bhedarūp asatya chhe. draṣhṭānt kahe chhe– ‘यथा अत्र देवदत्तः नास्ति’– jemake ahīn devadatta nathī.
bhāvārthaḥ– koī kṣhetramān devadatta nāmano puruṣh beṭho hato, tyān koīe pūchhayun ke ahīn devadatta chhe? tyān uttar āpyo ke ahīn to devadatta nathī. ā rīte potānā dravya, kṣhetra, kāḷ, bhāvathī je vastu astirūp hoy tene nāstirūp kahīe te asatyano pratham bhed chhe. asti vastune nāsti kahevun te. je koī te padārtha chhe tene to dravya kahīe. je kṣhetramān ekatvarūp thaīne rahe chhe tene kṣhetra kahīe. je kāḷe je rīte pariṇame tene kāḷ kahīe. te padārthano je kāī nijabhāv chhe tene bhāv kahīe. ā potānān chatuṣhṭayanī apekṣhāe sarva padārtha astitvarūp chhe. ahīn devadattanān potānān chatuṣhṭay to hatān ja, parantu nāstirūp je kahyun te ja asatya vachan thayun. 92.
उद्भाव्यते द्वितीयं तदनृतमस्मिन् यथास्ति घटः।। ९३।।