Page 257 of 315
PDF/HTML Page 281 of 339
single page version

अल्पमपि दानमुचितकाले । पात्रगतं सत्पात्रे दत्तं । शरीरभृतां संसारिणां । इष्टं फलं बह्वनेकप्रकारं सुन्दररूपभोगोपभोगादिलक्षणं फलति । कथंभूतं ? छायाविभवं छाया माहात्म्यं विभवः सम्पत् तौ विद्येते यत्र । अस्यैवार्थस्य समर्थनार्थं क्षितीत्यादिदृष्टान्तमाह । क्षितिगतं सुक्षेत्रे निक्षिप्तं यथा अल्पमपि वटबीजं बहुफलं फलति । कथं ? छायाविभवं छाया आतपनिरोधिनी तस्या विभवः प्राचुर्यं यथा भवत्येवं फलति ।।११६।।

anvayArtha : — jevI rIte [काले ] uchit kALe – samaye [क्षितिगतम् ] (phaLadrup) jamInamAn vAvelun [वटबीजं इव ] vaDalAnun bIj [छायाविभवं ] (moTI) chhAyAnA vaibhavane ane [बहुफलम् ] bahu phaLorUpe [फलति ] phaL Ape chhe – phaLe chhe (prApta kare chhe), tevI rIte [काले ] uchit samaye [पात्रगतम् ] pAtrane Apelun [अल्पंअपि ] thoDun paN [दानं ] dAn [शरीरभृतां ] jIvone [छायाविभवं ] uttam aishvarya ane vibhUtiyukta [इष्टम् ] ichchhit [बहुफलम् ] bhogopabhogAdirUp anek phaLorUpe [फलति ] phaLe chhe.

TIkA : — ‘काले’ uchit kALe ‘पात्रगतं’ satpAtrane Apelun ‘अल्पमपि दानं’ thoDun paN dAn ‘शरीरभृताम्’ sansArI jIvone ‘इष्टं’ ichchhit ‘बहुफलं’ bhogopabhogAdirUp anek prakAranAn sundar phaLarUpe ‘फलति’ phaLe chhe. kevAn (phaLarUpe)? ‘छायाविभवं’ chhAyA eTale mAhAtmya ane vibhav eTale sampat – banne jyAn hoy tevAn (arthAt mahA aishvarya ane vibhUtiyukta). A ja arthanA samarthan mATe ‘क्षिति’ ityAdinun draShTAnta Ape chhe — ‘क्षितिगतम्’ sukShetre vAvelun ‘काले’ yogya samaye ‘अल्पमपि वटबीजमिव’ nAnun paN vaDalAnun bIj jem ‘बहुफलं फलति’ bahu phaLarUpe phaLe chhe; kevun (phaLe chhe)? ‘छायाविभवं’ tApane rokanArI chhAyA – tenA vibhavarUpe arthAt vishALatArUpe (prachuratArUpe) phaLe chhe tem.

bhAvArtha : — jem phaLadrup jamInamAn vAvelun nAnun vaDalAnun bIj, yogyakALe vishAL chhAyA ane anek phaLorUpe phaLe chhe, tem yogya pAtrane dIdhelun alpa dAn paN yogya samaye jIvane (dAtArane) vishAL aishvarya, sampatti ane ichchhAnusAr anek bhogopabhogAdi phaLarUpe phaLe chhe.

Page 258 of 315
PDF/HTML Page 282 of 339
single page version

तच्चैवंविधफलसम्पादकं दानं चतुर्भेदं भवतीत्याह —

rayaNasAramAn kahyun chhe ke —

satpuruShone dAn kalpataruonAn phaLanI shobhA jevun chhe ane lobhI – pApI puruShone Apelun dAn maDadAnI ThAThaDInI shobhA jevun chhe — em jAN.

tattvArthasUtramAn kahyun chhe ke — विधिद्रव्यदातृपात्रविशेषात्तद्विशेषः। adhyAy 7/39.

vidhivisheSh, dravyavisheSh, dAtRuvisheSh ane pAtravisheShathI dAnamAn visheShatA hoy chhe. 1. vidhivisheSh — navadhAbhaktinA kramane vidhivisheSh kahe chhe.

2. dravyavisheSh — tap, svAdhyAy vagerenI vRuddhimAn kAraN evA AhArAdine dravyavisheSh kahe chhe.

3. dAtRuvisheSh — je dAtAr shraddhA vagere sAt guNo sahit hoy, tene dAtRuvisheSh kahe chhe.

4. pAtravisheSh — je samyakchAritra vagere guNo sahit hoy, evA muni vagerene pAtravisheSh kahe chhe. 116.

AvA prakAranAn phaLane prApta karanAr dAnanA chAr bhed chhe te kahe chhe —

anvayArtha : — [आहारौषधयोः अपि ] AhAr tathA auShadhi [च ] ane [उपकरणावासयोः ] gnAnanAn sAdhan shAstrAdi upakaraN tathA AvAs (vasatikA, sthAn)

Page 259 of 315
PDF/HTML Page 283 of 339
single page version

वैयावृत्यं दानं ब्रुवते प्रतिपादयंति । कथं ? चतुरात्मत्वेन चतुःप्रकारत्वेन । के ते ? चतुरस्राः पण्डिताः । तानेव चतुष्प्रकारान् दर्शयन्नाहारेत्याद्याह — आहारश्च भक्तपानादिः औषधं च व्याधिस्फोटकं द्रव्यं तयोर्द्वयोरपि दानेन । न केवल तयोरेव अपि तु उपकरणावासयोश्च उपकरणं ज्ञानोपकरणादिः आवासो वसतिकादिः ।।११७।।

तच्चतुष्प्रकारं दानं किं केन दत्तमित्याह —

चतुर्विकल्पस्य चतुर्विधवैयावृत्यस्य दानस्यैते श्रीषेणादयो दृष्टान्ता मन्तव्याः । [चतुरात्मत्वेन दानेन ] e chAr prakAranAn dAn karIne [चतुरस्राः ] chAr gnAnanA dhArak gaNadhar devo [वैयावृत्यम् ] vaiyAvRutyane chAr prakAranA bhed rUpe [ब्रुवते ] kahe chhe.

TIkA : — ‘चतुरस्राः चतुरात्मत्वेन वैयावृत्यं ब्रुवते’ panDito dAnane chAr prakAre kahe chhe. te ja chAr prakAro darshAvIne kahe chhe — ‘आहारेत्यादि’ bhojan, pAnAdine AhAr kahe chhe. vyAdhinAshak dravyane auShadh kahe chhe. te bannenA dAnathI, kevaL te bannenA dAnathI nahi paN ‘उपकरणावासयोश्च’ gnAnanAn upakaraN Adi ane vasatikAdi ( – e bannenA dAnathI paN) vaiyAvRutya – dAn chAr prakAre chhe.

bhAvArtha : — vaiyAvRutya (dAn)nA chAr prakAr chhe — (1) AhAradAn, (2) auShadhadAn, (3) upakaraNadAn, (4) AvAsadAn. 117.

A chAr prakAranun kayun dAn koNe Apyun te kahe chhe —

anvayArtha : — [श्रीषेणवृषभसेने ] shrISheN rAjA, (ek sheThanI suputrI), vRuShabhasenA, [कौण्डेशः ] kauNDesh (nAmano koTavAL) [च ] ane [सूकरः ] shUkar [एते ] e (kramathI) [चतुर्विकल्पस्य ] chAr prakAranAn [वैयावृत्यस्य ] vaiyAvRutyanAn [दृष्टान्ताः ] draShTAnto [मन्तव्याः ] mAnavA yogya chhe.

TIkA : — ‘चतुर्विकल्पस्य’ chAr prakAranAn ‘वैयावृत्यस्य’ vaiyAvRutya – dAnanAn ‘एते’ e

Page 260 of 315
PDF/HTML Page 284 of 339
single page version

तत्राहारदाने श्रीषेणो दृष्टान्तः । अस्य कथा —

मलयदेशे रत्नसंचयपुरे राजा श्रीषेणो राज्ञी सिंहनन्दिता द्वितीया अनिन्दिता च । पुत्रौ क्रमेण तयोरिन्द्रोपेन्द्रौ । तत्रैव ब्राह्मणः सात्यकिनामा, ब्राह्मणी जम्बू, पुत्री सत्यभामा । पाटलिपुत्रनगरे ब्राह्मणो रुद्रभट्टो बटुकान् वेदं पाठयति । तदीयचेटिकापुत्रश्च कपिलनामा तीक्ष्णमतित्वात् १छद्मना वेदं श्रृण्वन् तत्पारगो जातो । रुद्रभट्टेन च कुपितेन पाटलिपुत्रान्निर्घाटितः । २सोत्तरीयं यज्ञोपवीतं परिधाय ब्राह्मणो भूत्वा रत्नसंचयपुरे गतः । सात्यकिना च तं वेदपारगं सुरूपं च दृष्ट्वा सत्यभामाया योग्योऽयमिति मत्वा सा तस्मै दत्ता । सत्यभामा च रतिसमये बिटचेष्टां तस्य दृष्ट्वा कुलजोऽयं न भविष्यतीति सा सम्प्रधार्य चित्ते विषादं वहन्ती तिष्ठति । एतस्मिन् प्रस्तावे रुद्रभट्टस्तीर्थयात्रां कुर्वाणो रत्नसंचयपुरे ‘श्रीषेण’ shrISheN Adi ‘दृष्टान्ताः’ draShTAnto ‘मन्तव्याः’ mAnavAn. (shrISheN rAjA AhAradAnanun, vRuShabhasenA auShadhadAnanun, kaunDesh upakaraNadAnanun ane shUkar AvAsadAnanun draShTAnta chhe.)

AhAradAnamAn shrISheN draShTAnt rUpe chhe.

malayadeshamAn ratnasanchay nagaramAn shrISheN rAjA hato. tene ek sinhananditA ane bIjI aninditA nAmanI rANIo hatI. te bannene anukrame indra ane upendra nAmanA be putro hatA. tyAn ja ek sAtyakI nAmano brAhmaN hato; tenI brAhmaNInun nAm jambu ane putrInun nAm satyabhAmA hatun.

pATalIputra nagaramAn ek rudrabhaTTa nAmano brAhmaN baTukone (bALakone) ved shIkhavato hato. tenI cheTikAno (dAsIno) putra kapil hato, te chhUpA veshe (kapaTathI), tIkShNa buddhinA kAraNe vedanun shravaN karIne temAn pArangat thayo. rudrabhaTTe gusse thaIne tene pATalIputramAnthI kADhI mUkyo. khes nAkhI tathA janoI paherI te brAhmaN banIne ratnasanchay nagaramAn gayo. sAtyakIe tene vedamAn pArangat ane sundar rUpavALo dekhIne ‘A satyabhAmAne yogya chhe’ — em mAnIne kapilane satyabhAmA ApI.

rati samaye (kAmakrIDA samaye) tenI viT jevI (halakA puruSh jevI) cheShTA dekhIne, ‘A kuLavAn hashe nahi’ em dhArI satyabhAmA manamAn viShAd (khed) karatI, te daramiyAn १. कर्णलब्ध्या वेदंश्रृण्वान घ । २. सोत्तरीययज्ञोपवीतं घ ।

Page 261 of 315
PDF/HTML Page 285 of 339
single page version

समायातः । कपिलेन प्रणम्य निजधवलगृहे नीत्वा भोजनपरिधानादिकं कारयित्वा सत्यभामायाः सकललोकानां च मदीयोऽयं पितेति कथितम् । सत्यभामया चैकदा रुद्रभट्टस्य विशिष्टं भोजनं बहुसुवर्णं च दत्वा पादयोर्लगित्वा पृष्टं — तात ! तव शीलस्य लेशोऽपि कपिले नास्ति, ततः किमयं तव पुत्रो भवति न वेति सत्यं मे कथय । ततस्तेन कथितं, पुत्री ! मदीयचेटिकापुत्र इति । एतदाकर्ण्य तदुपरि विरक्ता सा हठादयं मामभिगमिष्यतीति मत्वा सिंहनन्दिताग्रमहादेव्याः शरणं प्रविष्टा, तया च सा पुत्री ज्ञाता । एवमेकदा श्रीषेणराजेन परमभक्त्या विधिपूर्वकमर्ककीर्त्यामितगतिचारणमुनिभ्यां दानं दत्तम् । तत्फलेन राज्ञा सह भोगभूमावुत्पन्ना । तदनुमोदनात् सत्यभामापि तत्रैवोत्पन्ना । स राजा श्रीषेणो दानप्रथमकारणात् पारंपर्येण शान्तिनाथतीर्थंकरो जातः । आहारदानफलम् ।

औषधदाने वृषभसेनाया दृष्टान्तः । अस्याः कथा — rudrabhaTTa tIrthayAtrA karato – karato ratnasanchay nagaramAn Avyo. kapil tene praNAm karIne potAnA dhavalagRuhamAn laI gayo ane bhojan – vastrAdik karAvIne (apAvIne) satyabhAmA ane sarva lokanI sAme teNe kahyun ke — ‘‘A mArA pitA chhe.’’

ek divas satyabhAmAe rudrabhaTTane vishiShTa (uttam) bhojan tathA bahu suvarNa ApI, tene page lAgIne pUchhyun ‘‘tAt! kapilamAn ApanA svabhAvano ek ansh paN nathI; tethI A tamAro putra chhe ke nahi te mane satya kaho.’’

pachhI teNe kahyun, ‘‘putrI! e mArI cheTikAno (rakhAtano) putra chhe.’’ e sAmbhaLIne te tenA upar virakta (udAsIn) thaI. ane ‘‘haThathI A mArI sAthe sambhog karashe’’ em mAnIne pratham mahAdevI (paTTarANI) sinhananditAne sharaNe gaI. teNe paN tene putrI tarIke mAnIne rAkhI.

ek divas teNe (rANIe) shrISheN rAjA sAthe param bhaktithI vidhipUrvak arkakIrti ane amitagati – be chAraN munione dAn dIdhun. tenA phaLathI te rANI rAjA sAthe bhogabhUmimAn utpanna thaI. tenA (dAnanA) anumodanathI satyabhAmA paN tyAn ja avatarI. te rAjA shrISheN pratham (AhAradAnanA) dAnanA kAraNe paramparAe shAntinAth tIrthankar thayA. AhAradAnanun A phaL chhe. 1.

auShadhadAnamAn vRuShabhasenAnun draShTAnta chhe.

Page 262 of 315
PDF/HTML Page 286 of 339
single page version

जनपददेशे कावेरीपत्तने राजोग्रसेनः, श्रेष्ठी धनपतिः, भार्या धनश्रीः, पुत्री वृषभसेना, तस्या धात्री रूपवती नामा । एकदा वृषभसेनास्नानजलगर्तायां रोगगृहीतं कुक्कुरं पतितलुठितोऽत्थितं रोगरहितमालोक्य चिन्तितं धात्र्या — पुत्रीस्नानजलमेवास्यारोग्यत्वे कारणम् । ततस्तया धात्र्या निजजनन्या द्वादशवार्षिकाक्षिरोगगृहीतायाः कथिते तया लोचने तेन जलेन परीक्षार्थमेकदिने र्धोतेदृष्टी च शोभने जाते । ततः सर्वरोगापनयने सा धात्री प्रसिद्धा तत्र नगरे संजाता । एकदोग्रसेनेन रणपिंगलमंत्री बहुसैन्योपेतो मेघपिंगलोपरि प्रेषितः । स तं देशं प्रविष्टो विषोदकसेवनात् ज्वरेण गृहीतः । स च व्याघुटयागतः रूपवत्या च तेन जलेन नीरोगीकृतः । उग्रसेनोऽपि कोपात्तत्र गतः तथा ज्वरितो व्याघुटयायातो रणपिंगलाज्जलवृत्तान्तमाकर्ण्य तज्जलं याचितवान् । ततो मंत्र उक्तो धनश्रिया भोः श्रेष्ठिन् ! कथं नरपतेः शिरसि पुत्रीस्नानजलं क्षिप्यते ? धनपतिनोक्तं यदि पृच्छति राजा जलस्वभावं

janapadadeshamAn kAverI shaheramAn rAjA ugrasen, sheTh dhanapati, tenI strI dhanashrI, tenI putrI vRuShabhasenA ane tenI dhAvamAtA (dhAtrI) rUpavatI nAme hatAn.

ek divas vRuShabhasenAnA snAnajaLanA khADAmAn ek rogagrasta kUtarun paDyun, ALoTyun ane nIkaLyun. tenA rogarahit dekhIne dhAtrIe vichAryun ‘‘putrInun snAnajaL ja tenI ArogyatAnun kAraN chhe.’’

pachhI te dhAtrIe bAr varShathI AnkhanA rogathI pIDAtI potAnI mAtAne A vAt karI. ek divas parIkShA mATe te jaLathI potAnAn netro dhotAn, tenI (dhAtrInI mAtAnI) Ankho sArI thaI gaI. A ghaTanAthI te dhAtrI sarva rogo maTADanArI chhe, em te nagaramAn prasiddha thaI.

ek divas rAjA ugrasene bahu sainya sAthe raNapingal mantrIne meghapingal upar (chaDhAI karavA) mokalyo. mantrI jevo ja te deshamAn praveshyo ke tarat ja jherI pANInA sevanathI tAve sapaDAyo. te jaladI pAchho Avyo ane rUpavatI (dhAtrI)e te jaLathI (snAnajaLathI) tene nIrogI (rogarahit) karyo. rAjA ugrasen paN kopathI tyAn (meghapingalanA deshamAn) gayo ane tevI rIte tAvamAn sapaDAI jaladI pAchho Avyo. raNapingal pAsethI jaLanI hakIkat sAmbhaLIne teNe te jaLanI yAchanA karI. pachhI dhanashrIe mantrIne (sheThane) kahyun, ‘‘are sheTh! rAjAnA mastak upar putrInun snAnajaL kevI rIte nakhAy?’’

Page 263 of 315
PDF/HTML Page 287 of 339
single page version

तदा सत्यं कथ्यते न दोषः । एवं भणिते रूपवत्या तेन जलेन नीरोगीकृत उग्रसेनः । ततो नीरोगेण राज्ञा पृष्टा रूपवती जलस्य माहात्म्यम् । तया च सत्यमेव कथितं । ततो राज्ञा व्याहूतः श्रेष्ठी, स च भीतः राज्ञः समीपमायातः । राजा च गौरवं कृत्वा वृषभसेनां परिणेतुं स याचितः । ततः श्रेष्ठिना भणितं देव ! यद्यष्टाह्विकां पूजां जिनप्रतिमानां करोषि तथा पंजरस्थान् पक्षिगणान् मुञ्चसि तथा गुप्तिषु सर्वमनुष्यांश्च मुञ्चसि तदा ददामि । उग्रसेनेन च तत् सर्वं कृत्वा परिणीता वृषभसेना पट्टरानी च कृता । अतिवल्लभया तयैव च सह विमुच्यान्यकार्य क्रीडां करोति । एतस्मिन् प्रस्तावे यो वाराणस्याः पृथिविचन्द्रो नाम राजा धृत आस्ते सोऽतिप्रचण्डत्वात्तद्विवाहकालेऽपि न मुक्तः । ततस्तस्य या राज्ञी नारायणदत्ता तया मंत्रिभिः सह मंत्रयित्वा पृथिवीचन्द्रमोचनार्थं वाराणस्यां सर्वत्रावारितसत्कारा

dhanapatie kahyun, ‘‘jo rAjA jaLanA svabhAv sambandhI pUchhe to satya kahevun, temAn doSh nathI.’’

em kahevAmAn AvatAn rUpavatIe te jaLathI ugrasen rAjAne nIrogI karyo. pachhI nIrogI thayelA rAjAe rUpavatIne jaLanA mahimA viShe pUchhyun ane teNe sAchun ja kahyun.

pachhI rAjAe sheThane bolAvyo ane te (sheTh) DaratAn – DaratAn rAjAnI samIpe Avyo. rAjAe tenun bahumAn karI, vRuShabhasenAne paraNavAnI (tenI pAse) mAgaNI karI. pachhI sheThe kahyun, ‘‘dev! jo tame jinapratimAonI aShTAhnikA pUjA karo, pAnjarAmAn pUrelAn samasta pakShIone chhoDI mUko ane jelamAn rAkhelA sarva manuShyone mukta karo to hun tene (vRuShabhasenAne) Apun.’’

rAjA ugrasene te badhun karyun ane vRuShabhasenAne paraNyo tathA tene paTarANI banAvI. rAjA anya badhAn kAryo chhoDIne te priy rANI sAthe krIDA karavA lAgyo.

te daramiyAn je vArANasIno pRuthivIchandra nAmano rAjA pakaDAyo hato, te bahu prachanD (ugra) hovAthI vivAhanA samaye paN tene chhoDavAmAn Avyo na hato. pachhI tenI rANI je nArAyaNadattA hatI teNe mantrIonI sAthe mantraNA karIne pRuthivIchandrane chhoDAvavA mATe vArANasImAn vRuShabhasenA rANInA nAme evun bhojanagRuh kholAvyun ke jemAn koIne mATe pravesh karavAno niShedh na hato. temAn bhojan karIne jeo kAverI nagare gayA hatA te brAhmaNo Adi pAsethI te vRuttAnt sAmbhaLIne kopAyamAn thayelI rUpavatIe kahyun, ‘‘he vRuShabhasenA! mane pUchhyA vagar ten vArANasImAn bhojanagRuh shA mATe karAvyun chhe?’’

Page 264 of 315
PDF/HTML Page 288 of 339
single page version

वृषभसेनाराज्ञीनाम्ना कारितास्तेषु भोजनं कृत्वा कावेरीपत्तनं ये गतास्तेभ्यो ब्राह्मणादिभ्यस्तं वृत्तान्तमाकर्ण्य रुष्टया रूपवत्या भणिता वृषभसेने ! त्वं मामपृच्छन्ती वाराणस्यां कथं सत्कारान् कारयसि ? तया भणितमहं न कारयामि किन्तु मम नाम्ना केनचित्कारणेन केनापि कारिताः । तेषां शुद्धि कुरु त्वमिति चरपुरुषैः कृत्वा यथार्थ ज्ञात्वा तया वृषभसेनायाः सर्वं कथितम् । तया च राजानं विज्ञाप्य मोचितः पृथिवीचन्द्रः । तेन च चित्रफलके वृषभसेनोग्रसेनयो रूपे कारिते । तयोरधो निजरूपं सप्रणामं कारितम् । स फल- कस्तयोर्दर्शितः भणिता च वृषभसेना राज्ञी — देवि ! त्वं मम मातासि त्वत्प्रसादादिदं जन्म सफलं मे जातं । तत उग्रसेनः सन्मानं दत्वा भणितवान् — त्वया मेघपिंगलस्योपरि गंतव्यमित्युक्त्वा स च ताभ्यां वाराणस्यां प्रेषितः । मेघपिंगलोऽप्येतदाकर्ण्य ममायं

teNe kahyun, ‘‘men bhojanagRuh karAvyun nathI, parantu mArA nAme koIe koI kAraNathI te karAvel chhe, tame teno patto meLavo.’’

chhUpA puruSho dvArA yathArtha jANIne jeNe (rUpavatIe) vRuShabhasenAne badhun kahyun ane teNe rAjAne vignApanA (vinatI) karI pRuthivIchandrane chhoDAvyo.

teNe (pRuthivIchandre) chitranA pATiyA upar (chitraborDa upar) vRuShabhasenA ane rAjA ugrasen bannenun rUpachitra dorAvyun ane te bannenI nIche praNAm karatA evA potAnun rUp (chitra) dorAvyun. te chitraborDa te bannene batAvyun ane vRuShabhasenAne kahyun, ‘‘devI! tame mArI mAtA chho, tamArI kRupAthI mAro A janma saphaL thayo.’’

pachhI rAjA ugrasen tenun sanmAn karI bolyo, ‘‘tAre meghapingaL upar chaDAI karavI.’’

em kahIne tene banne sAthe vArANasI mokalyo. meghapingaL paN e sAmbhaLIne ‘‘A pRuthivIchandra mAro marmabhedI chhe.’’ evo vichAr karIne Avyo ane rAjA ugrasenanI bahu maherabAnIthI teno sAmanta thayo.

‘‘A sthAne beThelA evA mArI pAse je prAbhRut (bheT) Avashe teno ardho bhAg meghapingaLane ane ardho bhAg hun vRuShabhasenAne ApIsh.’’ evI ugrasene vyavasthA karI.

ek divas be ratnakambal AvI. nAmAnkit karIne ek ek kambal te bannene ApI. ek divas meghapingaLanI vijyA nAmanI rANI meghapingaLanI kambal oDhIne prayojanavashAt rUpavatI pAse gaI, tyAn kambalanI adalAbadalI thaI gaI. ek divas vRuShabhasenAvALI

Page 265 of 315
PDF/HTML Page 289 of 339
single page version

पृथिवीचन्द्रो मर्मभेदीति पर्यालोच्यागत्य चोग्रसेनस्यातिप्रसादितः सामन्तो जातः । उग्रसेनेन चास्थानस्थितस्य यन्मे प्राभृतमागच्छति तस्यार्धं मेघपिंगलस्य दास्यामि अर्धं च वृषभसेनाया इति व्यवस्था कृता । एवमेकदा रत्नकंबलद्वयमागतमेकैकं सनामाङ्कं कृत्वा तयोर्दत्तं । एकदा मेघपिंगलस्य राज्ञी विजयाख्या मेघपिंगलकम्बलं प्रावृत्य प्रयोजनेन रूपवतीपार्श्वे गता । तत्र कम्बलपरिवर्तो जातः । एकदा वृषभसेनाकम्बलं प्रावृत्त्य मेघपिंगलः सेवायामुग्रसेनसभायामागतः राजा च तमालोक्यातिकोपाद्रक्ताक्षो बभूव । मेघपिंगलश्च तं तथाभूतमालोक्य ममोपरि कुपितोऽयं राजेति ज्ञात्वा दूरं नष्टः । वृषभसेना च रुष्टेनोग्रसेनेन मारणार्थं समुद्रजले निक्षिप्ता । तया च प्रतिज्ञा गृहीता यदि एतम्मादुपसर्गादुद्धरिष्यामि तदा तपः करिष्यामीति । ततो व्रतमाहात्म्याज्जलदेवतया तस्याः सिंहासनादिप्रातिहार्यं कृतम् । तच्छ्रुत्वा पश्चात्तापं कृत्वा राजा तमानेतुं गतः । आगच्छता वनमध्ये गुणधरनामाऽवधिज्ञानी मुनिद्रर्ष्टिः । स च वृषभसेनया प्रणम्य निजपूर्वभवचेष्टितं पृष्टः । कथितं च भगवता । यथा — पूर्वभवे त्वमत्रैव ब्राह्मणपुत्री नागश्री नामा जातासि । राजकीयदेवकुले सम्मार्जनं kambal oDhIne meghapingaL, rAjA ugrasenanI sabhAmAn tenI sevAmAn Avyo. tene joIne atikopathI rAjAnI Ankho lAlachoL thaI gaI. meghapingaL tene tevo joIne, ‘‘A rAjA mArA upar gusse thayo chhe’’ — em jANIne dUr bhAgyo. gusse thayelA ugrasene vRuShabhasenAne mAravA mATe samudranA pANImAn phenkI. teNe (vRuShabhasenAe) pratignA karI ke, ‘‘jo hun A upasargamAnthI bachIsh to tap karIsh.’’

pachhI vratanA mAhAtmyathI, jaLadevatAe tenun sinhAsanAdi prAtihArya karyun. te sAmbhaLIne rAjAne pashchAttAp thayo ane te tene levA gayo. pAchhA AvatAn rAjAe vanamAn gaNadhar nAmanA avadhignAnI muni dIThA; temane praNAm karI vRuShabhasenAe potAnA pUrvabhavanI karaNI pUchhI.

bhagavAne kahyun, ‘‘pUrvabhavamAn tun ahIn ja nAgashrI nAmanI brAhmaN putrI tarIke janmI hatI. rAjAnA devakuLamAn tun kacharo kADhatI. te devakuLamAn ek divas bapor pachhI killAnI andar pavanarahit khADAmAn munidatta nAmanA muni padmAsane kAyotsargamAn beThA hatA. teNe (brAhmaN putrIe) gusse thaIne kahyun, ‘‘kaTakamAnthI (senAnI chhAvaNImAnthI) rAjA pAchhA pharyA chhe, teo atre Avashe, mATe UTho, UTho. mAre kacharo vALavo chhe.’’

evun te bolatI rahI ane muni tyAn kAyotsarga karIne maunathI sthit rahyA. pachhI

Page 266 of 315
PDF/HTML Page 290 of 339
single page version

करोषि तत्र देवकुले चैकदाऽपराह्ने प्राकाराभ्यन्तरे निर्वातगर्तायां मुनिःदत्तनामा मुनिः पर्यंककायोत्सर्गेण स्थितः । त्वया च रुष्टया भणितः कटकाद्राजा समायातो- ऽत्रागमिष्यतीत्युत्तिष्ठोत्तिष्ठ सम्मार्जनं करोमि लग्नेति ब्रुवाणायास्तत्र मुनिः कायोत्सर्गं विधाय मौनेन स्थितः । ततस्त्वय कचवारेण पूरयित्वोपरि सम्मार्जनं कृतम् । प्रभाते तत्रागतेन राज्ञा तत्प्रदेशे क्रीडता उच्छ्वसितनिःश्वसितप्रदेशं दृष्ट्वा उत्खन्य निःसारितश्च स मुनिः । ततस्त्वयात्मनिन्दां कृत्वा धर्मे रुचिः कृता । परमादरेण च तस्य मुनिस्त्वया तत्पीडोपशमनार्थं विशिष्टमौषधदानं वैयावृत्यं च कृतम् । ततो निदानेन मृत्वेह धनपतिधनश्रियोः पुत्री वृषभसेना नाम जातासि । औषधदानफलात् सर्वौषधर्द्धिफलं जातम् । कचवारपूरणात् कलङ्किता च । इति श्रुत्वात्मानं मोचयित्वा वृषभसेना तत्समीपे आर्यिका जाता । औषधदानस्य फलम् ।

१

kacharAthI (te khADo) pUrIne teNe upar sammArjan (sAphasUph) karyun.

prabhAtamAn tyAn AvelA rAjA te pradeshamAn krIDA karatAn – karatAn te sthAne pahonchyo, tyAre uchchhvAs – nishvAsanA kAraNe UnchAnIchA thatA te pradeshane joIne (te pradeshane) khodAvIne munine bahAr kADhyA. pachhI teNe (brAhmaN putrIe) AtmanindA karIne dharmamAn ruchi karI. te muninI pIDAne shAnt karavA mATe teNe param AdarathI vishiShTa (uttam) auShadhadAn ane vaiyAvRutya karyun. pachhI nidAnathI marIne ahIn tun dhanapati ane dhanashrIne tyAn vRuShabhasenA nAmanI putrI tarIke janmI chhe. auShadhadAnanA phaLathI tane sarvoShadh – RIddhinun phaL prApta thayun chhe ane kacharo pUravAne kAraNe tun kalankit thaI chhe.’’

Am sAmbhaLIne potAnI jAtane rAjAthI chhoDAvIne vRuShabhasenA temanA samIpe ArjikA thaI. A auShadhadAnanun phaL chhe. 2.

shrutanA upakaraNanA dAnamAn kaunDesh draShTAnta chhe.

kurumaNi gAmamAn govinda nAmano govALiyo hato. teNe purAtan pustakano १. कुरुमरि इति ग, घ० कुमार ख ।

Page 267 of 315
PDF/HTML Page 291 of 339
single page version

भक्त्या पद्मनन्दिमुनये दत्तम् । तेन पुस्तकेन तत्राटव्यां पूर्वभट्टारकाः केचित् किल पूजां कृत्वा कारयित्वा च व्याख्यानं कृतवन्तः कोटरे धृत्वा च गतवन्तश्च । गोविन्देन च बाल्यात्प्रभृति तं दृष्ट्वा नित्यमेव पूजा करता वृक्षकोटर२स्यापि । एष स गोविन्दो निदानेन मृत्वा तत्रैव ग्रामकूटस्य पुत्रोऽभूत् । तमेव पद्मनन्दिमुनिमालोक्य जातिस्मरो जातः । तपो गृहीत्वा कोण्डेशनामा महामुनिः श्रुतधरोऽभूत् । इति श्रुतदानस्य फलम् ।

मालवदेशे घटग्रामे कुम्भकारो देविलनामा३ नापितश्च धमिल्लनामा । ताभ्यां पथिकजनानां वसतिनिमित्तं देवकुलं कारितम् । एकदा देविलेन मुनये तत्र प्रथमं वसतिर्दत्ता धमिल्लेन च पश्चात् परिव्राजकस्तत्रानीय धृतः । ताभ्यां च धमिल्लपरिव्राजकाभ्यां निःसारितः koTaramAnthI (bakholamAnthI) uddhAr karIne tathA bhaktithI tenun pUjan karIne padmanandi munine te Apyun. te pustak dvArA te jangalamAn koI pUrva bhaTTArakoe tenI pUjA karI tathA karAvIne, vyAkhyAn karyun hatun ane tene koTaramAn (bakholamAn) mUkIne chAlyA gayA hatA. govinda bALapaNathI te shAstra joIne nitya tenI pUjA karato. pharIthI tenAn darshan thAy te mATe teNe tene vRukShanA koTaramAn sthApit karyun. te govinda nidAnathI marIne te gAmamAn ja grAmakUTano putra thayo. te ja padmanandi munine joIne tene jAtismaraN thayun. tap dhAraN karIne te kaunDesh nAmano shrutadhar mahAmuni thayo.

e pramANe shrutadAnanun – shrutanA upakaraNanA dAnanun phaL chhe. 3.

vasatinA dAnamAn sUkar draShTAnta chhe.

mAlav deshamAn ghaT gAmamAn devil nAmano kumbhAr ane dhamilla nAmano hajAm hato. te bannee musApharone rahevA mATe devakuL karAvyun.

ek divas devile munine tyAn pahelA rAkhyA ane pachhI dhamille bhikShukane tyAn lAvI rAkhyo. dhamilla ane bhikShuk banne dvArA kADhI mUkAyelA te muni vRukShanA mULamAn rAtre DAns – machchhar – shIt Adi sahan karatA TharyA. prabhAte devil ane dhamilla – banne te kAraNe paraspar yuddha karIne maryA ane vindhyadeshamAn anukrame moTo bhUnD ane vAgh tarIke २. वृक्षस्य इति ग० । पूजां कृत्वा वृक्षकोटरे स्थापितं इति ख० । ३. देवलनामा ।

Page 268 of 315
PDF/HTML Page 292 of 339
single page version

स मुनिर्वृक्षमूले रात्रौ दंशमशकशीतादिकं सहमानः स्थितः । प्रभाते देविलधमिल्लौ तत्कारणेन परस्परं युद्धं कृत्वा मृत्वा विन्ध्ये क्रमेण सूकरव्याध्रौ प्रौढौ जातौ । यत्र च गुहायां स सूकरस्तिष्ठति तत्रैव च गुहायामेकदा समाधिगुप्तत्रिगुप्तमुनि आगत्य स्थितौ । तौ च दृष्ट्वा जातिस्मरो भूत्वा देविलचरसूकरो धर्ममाकर्ण्य व्रतं गृहीतवान् । तत्प्रस्तावे मनुष्यगन्धमाघ्राय मुनिभक्षणार्थं स व्याघ्रोऽपि तत्रायातः । सूकरश्च तयो रक्षानिमित्तं गुहाद्वारे स्थितः । तत्रापि तौ परस्परं युध्वा मृतौ । सूकरो मुनिरक्षणाभिप्रायेण शुभाभिसन्धित्वात् मृत्वा सौधर्मे महद्धिंको देवो जातः । व्याघ्रस्तु मुनिभक्षणाभिप्रायेणातिरौद्राभिप्रायत्वान्मृत्वा नरकं गतः । वसतिदानस्य फलम् ।।११८।।

यथा वैयावृत्यं विदधता चतुर्विधं दानं दातव्यं तथा पूजाविधानमपि कर्तव्य- मित्याह — janmyA ane moTA thayA.

je guphAmAn te bhUnD raheto hato te ja guphAmAn ek divas samAdhigupta ane trigupta nAmanA be muni AvIne rahyA. te bannene joIne shUkar thayelA devilane jAtismaraN thayun ane dharmanun shravaN karIne teNe vrat angIkAr karyun.

te daramiyAn manuShyanI gandh sUnghIne muninun bhakShaN karavA mATe vAgh paN tyAn Avyo. bhUnD te bannenI rakShA nimitte guphAnA dvAre Ubho rahyo. tyAn paN teo banne ekabIjA sAthe laDI maraN pAmyA. bhUnD muninI rakShAnA abhiprAyathI – shubh bhAvathI marIne saudharmasvargamAn mahARIddhivALo dev thayo ane vAgh muninA bhakShaNanA abhiprAyathI atiraudra abhiprAyane lIdhe marIne narake gayo.

vasatidAnanun A phaL chhe. 4.

bhAvArtha : — (shlok 118) AhAradAnamAn shrISheN rAjA, auShadhadAnamAn sheThanI putrI vRuShabhasenA, shAstradAnamAn kaunDesh koTavAl ane AvAsadAnamAn shUkar (bhUnD) khAs karIne prasiddha thayAn chhe. 118.

jem vaiyAvRutya karanAre chAr prakAranun dAn karavun joIe, tem pUjAvidhAn paN karavun joIe – em kahe chhe —

Page 269 of 315
PDF/HTML Page 293 of 339
single page version

देवाधिदेवचरणे परिचरणं सर्वदुःखनिर्हरणम् ।

कामदुहि कामदाहिनि परिचिनुयादादृतो नित्यम् ।।११९।।

आदृतः आदरयुक्तः नित्यं परिचिनुयात् पुष्टं कुर्यात् । किं ? परिचरणं पूजां । किंविशिष्टं ? सर्वदुःखनिर्हरणं निःशेषदुःखविनाशकं । क्व ? देवाधिदेवचरणे देवानामिन्द्रादीनामधिको वन्द्यो देवो देवाधिदेवस्तस्य चरणः पादः तस्मिन् । कथंभूते ? कामदुहि वाञ्छितप्रदे । तथा कामदाहिनि कामविध्वंसके ।।११९।।

पूजामाहात्म्यं किं क्वापि केन प्रकटितमित्याशंक्याह —

anvayArthaanvayArtha ::::: — [कामदुहि ] ichchhit phaL denAr [कामदाहिनी ] ane viShayavAsanAnI ichchhAno nAsh karanAr [देवाधिदेवचरणे ] devonA dev – arahantadevanAn charaNamAn [सर्वदुःखनिर्हरणम् ] sarva dukhone nAsh karanArI [परिचरणम् ] pUjA [आदृत ] Adarayukta – bhaktiyukta thaIne [नित्यम् ] hammeshA – pratidin [परिचिनुयात् ] karavI joIe.

TIkA : — ‘आदृत’ Adarayukta thaIne, ‘नित्यं परिचिनुयात्’ nitya puShTa karavI joIe. shun? ‘परिचरणं’ pUjA. kevA prakAranI (pUjA)? ‘सर्वदुःखनिर्हरणम्’ sarva dukhono vinAsh karanAr. kyAn (pUjA)? ‘देवाधिदेवचरणे’ devonA indrone adhik vandya dev – te devAdhidev, temanAn charaN – pAd, temAn; kevAn (charaNamAn)? ‘कामदुहि’ vAnchchhit (phaL) denAr tathA ‘कामदाहिनि’ viShayavAsanAno vidhvans (nAsh) karanAr (charaNamAn).

bhAvArtha : — bhagavAnanI pUjA sarva dukhono nAsh karanArI chhe, mATe bhaktibhAvayukta thaIne shrAvake, arahant devanA vAnchchhit phaL ApanAr tathA viShayavAsanAne dUr karanAr charaNamAn nitya pUjA karavI joIe. 119.

shA kAraNe, kyAn ane koNe pUjAnun mAhAtmya pragaT karyun — evI AshankA karIne kahe chhe —

Page 270 of 315
PDF/HTML Page 294 of 339
single page version

मेको मण्डूकः । प्रमोदमत्तो विशिष्टधर्मानुरागेण हृष्टः । अवदत् कथितवान् । किमित्याह — अर्हदित्यादि । अर्हतश्चरणौ अर्हच्चरणौ तयोः सपर्या पूजा तस्याः महानुभावं विशिष्टं माहात्म्यं । केषामवदत् ? महात्मनां भव्यजीवानां । केन कृत्वा ? कुसुमेनैकेन । क्व ? राजगृहे ।

मगधदेशे राजगृहनगरे राजा श्रेणिकः, श्रेष्ठी नागदत्तः, श्रेष्ठिनी भवदत्ता । स नागदत्तः श्रेष्ठी सर्वदा मायायुक्तत्वान्मृत्वा निजप्राङ्गणवाप्यां भेको जातः । तत्र चागतामेकदा

anvayArtha : — [प्रमोदमत्तः ] AnandaghelA [भेकः ] deDakAe [राजगृहे ] rAjagRuhI nagarImAn [एकेन कुसुमेन ] ek phUlathI [महात्मानाम् ] bhavyajIvonI AgaL [अर्हच्चरणसपर्यामहानुभावम् ] arahanta bhagavAnanAn charaNonI pUjAnun vishiShTa mAhAtmya [अवदत् ] pragaT karyun (batAvyun).

TIkA : — ‘भेकः’ deDakAe, ‘प्रमोदमत्तः’ AnandaghelA – vishiShTa dharmAnurAgathI harSha pAmelA (deDakAe) ‘अवदत्’ darshAvyun. shun? te kahe chhe — ‘अर्हदित्यादि’ arahantanAn charaNo – temanI ‘सपर्या’ pUjA; tenA ‘महानुभावम्’ vishiShTa mAhAtmyane (prabhAvane) darshAvyun. kone darshAvyun? ‘महात्मानाम्’ bhavyajIvone. kaI rIte? ‘एकेन कुसुमेन’ ek phUl vaDe. kyAn? ‘राजगृहे’ rAjagRuhI nagarImAn.

bhAvArtha : — rAjagRuh nagarImAn Anandamasta banelA ek deDakAe ek phUlathI arahantadevanAn charaNonI pUjAno mahimA mahApuruShonI vachche pragaT karyo.

magadhadeshamAn rAjagRuh nagaramAn rAjA shreNik, sheTh nAgadatta ane sheThANI bhavadattA hatAn. te nAgadatta sheTh sarvadA mAyAchArI hovAthI marIne potAnA AngaNAnI vAvamAn deDako

Page 271 of 315
PDF/HTML Page 295 of 339
single page version

भवदत्ताश्रेष्ठिनीमालोक्य जातिस्मरो भूत्वा तस्याः समीपे आगत्य उपर्युत्प्लुत्य चटितः । तया च पुनः पुनर्निर्घाटितो रटति, पुनरागत्य चटति च । ततस्तया कोऽप्ययं मदीयो इष्टो भविष्यतीति सम्प्रधार्यावधिज्ञानी सुव्रतमुनिः पृष्टः । तेन च तद्वृत्तान्ते कथिते गृहे नीत्वा परमगौरवेणासौ धृतः । श्रेणिकमहाराजश्चेकदा वर्धमानस्वामिनं वैभारपर्वते समागतमाकर्ण्य आनन्दभेरीं दापयित्वा महता विभवेन तं वन्दितुं गतः । श्रेष्ठिन्यादौ च गृहजने वन्दनाभक्त्यर्थं गते स भेकः प्रांगणवापीकमलं पूजानिमित्तं गृहीत्वा गच्छन् हस्तिनः पादेन चूर्णयित्वा मृतः । पूजानुरागवशेनोपार्जितपुण्यप्रभावात् सौधर्मे महर्द्धिकदेवो जातः । अवधिज्ञानेन पूर्वभववृत्तान्तं ज्ञात्वा निजमुकुटाग्रे भेकचिह्नं कृत्वा समागत्य वर्धमानस्वामिनं वन्दमानः श्रेणिकेन दृष्टः । ततस्तेन गौतमस्वामी भेकचिह्नेऽस्य किं कारणमिति पृष्टः तेन च पूर्ववृत्तान्तः कथितः । तच्छ्रुत्वा सर्वे १जनाः पूजातिशयविधाने उद्यताः संजाता इति ।।१२०।। thayo. tyAn ek divas bhavadattA sheThANIne AvelI joIne tene jAtismaraN thayun ane tenI samIpe AvIne – kUdIne tenA upar paDyo. te (sheThANI) tene vAramvAr pAchho haThAvatI ane te Tarra – Tarra shabda karato pharIthI AvIne tene chATato hato. pachhI A koI mAro priy hashe em dhArIne teNe avadhignAnI suvratamunine pUchhyun.

jyAre teNe tenun vRuttAnta kahyun, tyAre tene gher laI jaIne param gauravathI (mAnathI) rAkhavAmAn Avyo.

ek divas shreNik mahArAj, vardhamAnasvAmIne vaibhAr parvat par AvelA sAmbhaLIne AnandabherI vagaDAvI mahAvaibhavathI (ThAThamAThathI) temane vandanA karavA gayA. sheThANI Adi gharanAn mANaso jyAre vandanA – bhakti mATe gayA tyAre te deDako AngaNAnI vAvamAnnun kamaL pUjAnimitte grahaN karIne (vandanA mATe) jatAn, hAthInA pag taLe chagadAIne marI gayo. pUjAnA anurAganA kAraNe upArjit puNyanA prabhAvathI te saudharma svargamAn mahARIddhidhArI dev thayo.

avadhignAnathI pUrvabhavanun vRuttAnta jANIne potAnA mugaTanA agrabhAgamAn deDakAnun chihna karIne Avyo ane shreNike tene vardhamAnasvAmIne vandanA karato joyo. pachhI teNe (shreNike) tene deDakAnun chihna kem chhe? tenun kAraN gautamasvAmIne pUchhyun ane temaNe teno pUrvavRuttAnta kahI sambhaLAvyo. te sAmbhaLIne badhA bhavyajIvo (jin) pUjAtishayavidhAnamAn udyamashIl (tatpar) thayA. 120. १. भव्यजना इति ख० ।

Page 272 of 315
PDF/HTML Page 296 of 339
single page version

इदानीमुक्तप्रकारस्य वैयावृत्यस्यातीचारानाह —

पंचैते आर्यापूर्वार्धकथिता । वैयावृत्त्यस्य व्यतिक्रमाः कथ्यन्ते । तथाहि । हरितपिधाननिधाने हरितेन पद्मपत्रादिना पिधानं १झंपनमाहारस्य । तथा हरिते तस्मिन् निधानं स्थापनं । तस्य अनादरः प्रयच्छतोऽप्यादराभावः । अस्मरणमाहारादिदानमेतस्यां वेलायामेवंविधपात्राय दातव्यमिति आहार्यवस्तुष्विदं दत्तमदत्तमिति वा स्मृतेरभावः । मत्सरत्वमन्यदातृदानगुणासहिष्णुत्वमिति२ ।।१२१।।

have ukta prakAranA vaiyAvRutyanA atichAr kahe chhe —

anvayArtha : — [हि ] kharekhar [हरितपिधाननिधाने ] harit (sachet) vastuthI DhAnkavun, harit vastumAn rAkhavun, [अनादरास्मरणमत्सरत्वानि ] Adar na karavo, navadhAbhakti Adi bhUlI javI ne irShA karavI [एते ] – e [पञ्च ] pAnch [वैयावृत्यस्य ] vaiyAvRutyanA [व्यतिक्रमाः ] atichAro [कथ्यन्ते ] kahevAy chhe.

TIkA : — ‘पंचैते’ shlokanA (AryAnA) pUrvArdhamAn kahelA e pAnch ‘वैयावृत्यस्य व्यतिक्रमाः कथ्यन्ते’ vaiyAvRutyanA atichAro kahevAy chhe. te A pramANe chhe — ‘हरितपिधाननिधाने’ harit (sachitta) kamaLanA patra AdithI AhAranun DhAnkavun tathA sachitta patrAdimAn AhAr ‘अनादरास्मरणमत्सरत्वानि’ teno anAdar – ApatAn chhatAn paN Adar na hovo, asmaraN – AhAr Adi dAn A veLAe AvA prakAranA pAtrane Apavun joIe tathA bhojananI vastumAn A ApI ke na ApI – evI smRutino abhAv hovo ane matsaratva arthAt anya dAtAranA dAn – guNone sahan nahi karavA — e pAnch vaiyAvRutyanA atichAro chhe. १. आच्छादनं इति ख० २. अन्यदातृगुणोऽसहिष्णुत्वमिति घ०

Page 273 of 315
PDF/HTML Page 297 of 339
single page version

bhAvArtha : — 1. ApavAnI vastune kamaLapatrAdi harit (sachitta) vastuthI DhAnkavI. 2. ApavAnI vastune sachitta vastumAn mUkavI; 3. dAn devAmAn anAdar karavo, 4. dAn devAnI vidhi, samay ane pAtrAdinun bhUlI javun ane 5. bIjAnA dAnaguNanI irShAbuddhi karavI — e pAnch vaiyAvRutyanA (atithisamvibhAganA) atichAr chhe.1

१. सचित्तनिक्षेपाविधानपरव्यपदेशमत्सर्यकालातिक्रमाः ।। (tattvArthasUtra – adhyAy 7/36)

Page 274 of 315
PDF/HTML Page 298 of 339
single page version

अथ सागारेणाणुव्रतादिवत् संल्लेखनाप्यनुष्ठातव्या । सा च किं स्वरूपा कदा चानुष्ठातव्येत्याह —

आर्या गणधरदेवादयः । संल्लेखनामाहुः । किं तत् ? तनुविमोचनं शरीरत्यागः । कस्मिन् सति ? उपसर्गे तिर्यङ्मनुष्यदेवाचेतनकृते । निःप्रतीकारे प्रतीकारागोचरे । एतच्च

have shrAvakonA aNuvratAdinI jem sanllekhanA paN karavI joIe. vaLI tenun shun svarUp chhe ane kyAre karavI joIe te kahe chhe —

anvayArtha : — [आर्याः ] gaNadharAdik dev, [निःप्रतीकारे ] pratikArarahit evA (jene dUr karavAno koI ilAj na jovAmAn Ave evA) [उपसर्गे ] upasarga AvI paDatAn, [दुर्भिक्षे ] duShkAL paDatAn, [जरसि ] ghaDapaN AvatAn [च ] ane [रुजायां ] rog thatAn, [धर्माय ] dharma mATe (dharmanI ArAdhanA mATe) [तनुविमोचनम् ] sharIrano tyAg karavo tene [संल्लेखनाम् ] sanllekhanA [आहुः ] kahe chhe.

TIkA : — ‘आर्याः’ gaNadharadevAdi ‘संल्लेखनामाहुः’ sanllekhanA kahe chhe. shun te? ‘तनुविमोचनम्’ sharIrano tyAg. shun thatAn? ‘उपसर्गे’ tiryanch, manuShya, dev ane achetan dvArA karAyelo upasarga thatAn. kevo upasarga? ‘निष्प्रतीकारे’ upAyarahit (jeno upAy thaI

Page 275 of 315
PDF/HTML Page 299 of 339
single page version

विशेषणं दुर्भिक्षजरारुजानां प्रत्येकं सम्बन्धनीयं । किमर्थं तद्विमोचनं ? धर्माय रत्नत्रयाराधनार्थं न पुनः परस्य ब्रह्महत्याद्यर्थं ।।१२२।। shake nahi tevo). A visheShaNano ‘दुर्भिक्ष, जरा ane रुजा’ — e pratyek sAthe sambandh joDavo. (arthAt upAyarahit durbhikShanA samaye, upAyarahit ghaDapaNamAn ane upAyarahit roganA samaye). shA mATe teno tyAg karavo? ‘धर्माय’ dharma mATe arthAt ratnatrayanI ArAdhanA mATe, paN nahi ke bIjAnA AtmaghAtAdi mATe (sanllekhanA kahI chhe.)

bhAvArtha : — beIlAj (nirupAy) upasarga AvI paDatAn, duShkAL paDatAn, ghaDapaN AvatAn ane asAdhya rog thatAn, ratnatrayasvarUp dharmanI ArAdhanA mATe kaShAyane kRuSh karIne sharIrano tyAg karavo tene sanllekhanA kahe chhe.

sanllekhanAne samAdhimaraN yA sannyAsamaraN paN kahe chhe. samyakprakAre kaShAy ane kAyane kRuSh karavI tene sanllekhanA kahe chhe.

kaShAyone kRuSh karavA – mand karavA te nishchay sanllekhanA chhe ane kaShAy mand thatAn AhAr – jaL Adi pratye upekShAbhAv thavo ane tenA kAraNe sharIranun kRuSh thavun te vyavahAr sanllekhanA chhe.

chittane shAnt arthAt rAg – dveShanI mandatA yukta karavun tene samAdhi kahe chhe ane par padArtho pratyenA mamatvabhAvano tyAg karavo, tene sannyAs kahe chhe.

tethI kAy – kaShAyane kRuSh karI, svarUpanun dhyAn karI, shAnt chittathI sharIrano tyAg karavo te samAdhimaraN chhe. tenA be bhed chhe —

1. avichAr samAdhimaraN ane 2. savichAr samAdhimaraN.

achAnak dev, manuShya, tiryanch athavA achetanakRut upasarga AvI paDe, gharamAn lAgelI AgamAnthI bachavAno upAy rahe nahi, dariyAmAn vahAN DUbavAnI taiyArImAn hoy. ekAek sarpa karaDe ane tenA upAy mATe koI samay rahe nahi, prANaghAtak DAkU gherI le – evA achAnak prashna upasthit thatAn potAnA sharIrane svayamev vinAsh sanmukh Avelun jANI sannyAs dhAraN karavo, te avichAr samAdhimaraN chhe.

Page 276 of 315
PDF/HTML Page 300 of 339
single page version

संल्लेखनायां१ भव्यैर्नियमेन प्रयत्नः कर्तव्यः, यतः —

सकलदर्शिनः स्तुवते प्रशंसन्ति । किं तत् ? तपःफलं तपसः फलं तपःफलं सफलं तप इत्यर्थः । कथंभूतं सत् ? अन्तःक्रियाधिकरणं अन्ते क्रिया संन्यासः तस्या अधिकरणं

sanyamanun pAlan na thaI shake tevun jIrNa sharIr thaI gayun hoy, tevun ghaDapaN AvI jAy, draShTi ati mand thaI jAy, page chAlI shakAy nahi, asAdhya rog thaI jAy, maraN – kAL ati nikaT Ave – AvI dashAmAn potAnA sharIrane pAkAn pAn samAn athavA telarahit dIpak samAn svayam vinAsh sanmukh jANI kAy – kaShAyanI kRuShatA mATe antamAn chAr prakAranA AhArano tyAg karI dharmadhyAn sahit maraN karavun, te savichAr samAdhimaraN chhe.

jo maraNamAn koI sandeh hoy to maryAdApUrvak evI pratignA karavAmAn Ave ke ‘‘jo A upasargamAn mArun maraN thaI jashe to mAre AhArAdikano sarvathA tyAg chhe ane kadAchit jIvan bAkI raheshe to AhArAdikane grahaN karIsh.’’ 122.

sanllekhanA viShayamAn bhavyoe niyamathI prayatna karavo joIe, tethI kahe chhe —

anvayArtha : — [सकलदर्शिनः ] sarvagnadev [अन्तक्रियाधिकरणम् ] ant samaye je sannyAsanun dhAraN karavun tene [तपःफलम् ] tapanun phaL [स्तुवते ] kahe chhe. [तस्मात् ] tethI [यावद्विभवम् ] yathAshakti [समाधिमरणे ] sannyAsano (samAdhimaraNano) [प्रयतितव्यम् ] prayatna karavo joIe.

TIkA : — ‘सकलदर्शिनः स्तुवते’ sarvagnadev kahe chhe. shun kahe chhe? ‘अन्तक्रियाधिकरणम्’ antakriyAno arthAt maraN samaye sannyAsano (samAdhimaraNano) Ashray १. संल्लेखनायां च भव्यः घ० । २. अन्तक्रियाधिकरणम्, इति पाठान्तरम् ।