Page 57 of 315
PDF/HTML Page 81 of 339
single page version

आगच्छतीति संचिन्त्य परीक्षणार्थं सरागवीतरागे द्वे आसने दत्ते । वीतरागासने वारिषेणेनोपविश्योक्तं मदीयमन्तःपुरमानीयतां । ततश्चेलिन्या महादेव्या द्वात्रिंशद्भार्याः सालङ्कारा आनीता । ततः पुष्पडालो वारिषेणेन भणितः स्त्रियो मदीयं युवराजपदं च त्वं गृहाण । तच्छ्रुत्वा पुष्पडालो अतीव लज्जितः परं वैराग्यं गतः । परमार्थेन तपः कर्तुं लग्न इति ।१

अवन्तिदेशे उज्जयिन्यां २श्रीवर्मा राजा, तस्य३ बलिर्बृहस्पतिः प्रल्हादो नमुचिश्चेति चत्वारो मंत्रिणः । तत्रैंकदा समस्तश्रुताधारो दिव्यज्ञानी सप्तशतमुनिसमन्वितोऽ४कम्पनाचार्य५ bannene joIne ‘shun vAriSheN chAritrathI chalit thaIne Ave chhe?’ em vichArI (tenI) parIkShA karavA mATe sarAgI ane vItarAgI evAn be Asano ApyAn. vItarAg Asan par besI vAriSheNe kahyun

‘‘mArA janAnAnI strIone lAvo (bolAvo).’’ pachhI chelanI rANI alankAr sahit tenI batrIs strIone laI AvI. vAriSheNe puShpaDAlane kahyun

‘‘mArI A strIo ane rAjyane tun grahaN kar.’’ te sAmbhaLIne puShpaDAl ghaNo sharamAyo ane param vairAgyane prApta thaI paramArthathI tap karavA (nirgranth munitva sAdhavA) lAgyo. 6.

vAtsalya angamAn viShNukumAranun draShTAnta chhe, tenI kathA —

avantI deshamAn ujjayinImAn shrIvarmA rAjA hato. tene bali, bRuhaspati, prahlAd ane namuchi e chAr mantrIo hatA. tyAn ek divas samasta shrutanA dhArI divyagnAnI १. इतोग्रे ‘घ’ पुस्तके अधिकः पाठः ‘ततो वारिषेणमुनिः मुक्तिं गतः पुष्पडालश्च स्वर्गे देवो जातः ।’ २. श्रीधर्मो घ० । ३. तस्य राज्ञी श्रीमतिः घ० । ४. समन्विता घ० । ५. अकम्पनामार्याः घ० ।

Page 58 of 315
PDF/HTML Page 82 of 339
single page version

आगत्योद्यानके स्थितः१ । समस्तसंघश्च वारितः २राजादिकेऽप्यायते केनापि जल्पनं न कर्तव्यमन्यथा समस्तसंघस्य नाशो भविष्यतीति । राज्ञा च ३धवलगृहास्थितेन पूजाहस्तं नगरीजनं गच्छन्तं दृष्ट्वा मंत्रिणः पृष्टाः क्वायं लोकोऽकालयात्रायां गच्छतीति । तैरुक्तं क्षपणका बहवो बहिरुद्याने आयातास्तत्रायं जनो याति । वयमपि तान् दृष्टुं गच्छाम इति भणित्वा राजापि तत्र मंत्रिसमन्वितो गतः । प्रत्येके सर्वे वन्दिताः । न च केनापि आशीर्वादो दत्तः । दिव्यानुष्ठानेनातिनिस्पृहास्तिष्ठन्तीति संचिन्त्य व्याघुटिते राज्ञि मंत्रिभिर्दुष्टाभि- प्रायैरुपहासः कृतः बलीवर्दा एते न किंचिदपि जानन्ति मूर्खा दम्भमौनेन स्थिताः । एवं ब्रुवाणैर्गच्छद्भिरग्रे चर्यां कृत्वा श्रुतसागरमुनिमागच्छन्तमालोक्योक्तं ‘‘अयं तरुणबलीवर्दः पूर्णकुक्षिरागच्छति ।’’ एतदाकर्ण्य तेन ते राजाग्रेऽनेकान्तवादेन जिताः । अकम्पनाचार्यस्य akampanAchArya sAtaso munio sahit AvIne bagIchAmAn rahyA.

‘‘rAjAdi paN Ave topaN koInI sAthe bolavun nahi, nahi to samasta sanghano nAsh thashe.’’ em saghaLA sanghane teoe manAI karI.

dhavalagRuhamAn rahelA rAjAe, hAthamAn pUjAnI sAmagrI laIne nagaranA lokone jatA joIne mantrIone pUchhyun ‘‘A loko akAlayAtrAe kyAn jAy chhe?’’

temaNe kahyun ‘‘bahAr bagIchAmAn bahu munio AvyA chhe tyAn A loko jAy chhe.’’ ‘‘ApaNe paN temanAn darshan karavA jaIe,’’ em kahI rAjA paN mantrIo sAthe tyAn gayo. ek ek karI sarvene vandanA karI, paN koIe AshIrvAd Apyo nahi.

‘‘divya anuShThAnane lIdhe teo ati nispRuh chhe’’ em mAnI jyAre rAjA pAchho pharyo, tyAre duShTa abhiprAyavALA mantrIoe upahAs (mashkarI) karI kahyun ke —

‘‘e mUrkha baLado kAI jANatA nathI, dambhathI maun dharIne beThA chhe.’’ Am bolatA bolatA jatAn teoe shrutasAgar munine charyA karIne AvatA joIne ja kahyun

‘‘A taruN baLad pUrI rIte peT bharIne Ave chhe.’’ A sAmbhaLIne temaNe (munie) rAjAnI sAme anekAntavAdathI temane (mantrIone) jItI lIdhA, ane AvIne १. स्थिताः घ० । २. राजन्यकेऽप्यायाते घ० । ३. धवलगृहस्थितेन घ० ।

Page 59 of 315
PDF/HTML Page 83 of 339
single page version

चागत्य वार्ता कथिता । तेनोक्तं सर्वसंघस्वया मारितः । यदि वादस्थाने गत्वा रात्रौ त्वमेकाकी तिष्ठसि तदा संघस्य जीवितव्यं तव शुद्धिश्च भवति । ततोऽसौ तत्र गत्वा कायोत्सर्गेण स्थितः । मंत्रिभिश्चातिलज्जितैः क्रुद्धै रात्रौ संघं मारयितुं गच्छद्भिस्तमेकं मुनिमालोक्य येन परिभवः कृतः स एव हंतव्य इति पर्यालोच्य तद्वधार्थं युगपच्चतुर्भिः खङ्गा उद्गूर्णाः । कंपितनगरदेवतया तथैव ते कीलिताः । प्रभाते तथैव ते सर्वलोकैर्दृष्टाः । रुष्टेन राज्ञा क्रमागता इति न मारिता गर्दभारोहणादिकं कारयित्वा देशान्निर्घाटिताः । अथ कुरुजांगलदेशे हस्ति नागपुरे राजा महापद्मो राज्ञी लक्ष्मीमती पुत्रौ पद्मो विष्णुश्च । स एकदा पद्माय राज्य दत्वा महापद्मो विष्णुना सह श्रुतसागरचंद्राचार्यस्य समीपे मुनिर्जातः । ते च बलिप्रभृतय आगत्य पद्मराजस्य मंत्रिणो जाताः । कुम्भपुरदुर्गे च सिंहबलो राजा दुर्गबलात् पद्ममण्डलस्योपद्रवं करोति । तद्ग्रहणचिन्तया पद्मं दुर्बलमालोक्य बलिनोक्तं किं देव ! दौर्बल्ये temaNe akampanAchAryane vAt kahI.

akampanAchArye kahyun ‘‘tame sarva sanghane mArI nAkhyo. (have) jo vAdanA sthaLe jaIne rAtre tame ekalA raho to sangh jIvashe ane tamArI shuddhi paN thashe.’’

tethI teo tyAn jaIne kAyotsargathI UbhA rahyA. ati lajjit thayelA, krodhe bharAyelA ane tethI rAtre sanghane mAravA jatA te mantrIoe te ja ekalA munine joIne ‘jeNe ApaNo parAbhav karyo chhe tene haNavo ja joIe,’’ em vichArIne teno vadh karavA mATe ekIsAthe te chAreye hAth ugAmyA. kampit thayelA nagaradevatAe temane tevA ja (tevI ja sthitimAn) stambhit karyA. savAre badhA mANasoe temane tevI ja sthitimAn (stambhit) joyA. krodhe bharAyelA rAjAe ‘krame (vanshaparamparAe) AvelA chhe’ em jANI teone mAryA nahi, paN gadheDA upar besADIne temane desh bahAr kADhI mUkyA.

pachhI kurujAngal deshamAn hastinApuramAn mahApadma rAjA ane rANI lakShmIvatI hatAn. temane padma ane viShNu nAmane be putro hatA. ek divas mahApadma rAjA padmane rAjya ApI viShNu sAthe shrutasAgarachandra AchAryanI samIpamAn muni thayo ane tyAre te bali Adi AvIne padmarAjanA mantrIo thayA.

te vakhate kuntApur durgamAn sinhabal rAjA durganA (killAnA) baLathI padmamanDaLane upadrav karato hato. tene pakaDavAnI chintAthI durbaL thayelA rAjAne joIne balie kahyun

‘‘dev! durbaLatAnun shun kAraN chhe?’’

Page 60 of 315
PDF/HTML Page 84 of 339
single page version

कारणमिति । कथितं च राज्ञा । तच्छ्रुत्वा आदेशं याचायित्वा तत्र गत्वा बुद्धिमाहात्म्येन दुर्गं भंक्त्त्वा सिंहबलं गृहीत्वा व्याघुटयागतः । तेन पद्मस्यासौ समर्पितः । देव ! सोऽयं सिंहबल इति । तुष्टेन तेनोक्तं वांछितं वरं प्रार्थयेति । बलिनोक्तं यदा प्रार्थयिष्यामि तदा दीयतामिति । अथ कतिपयदिनेषु विहरन्तस्तेऽकम्पनाचार्यादयः सप्तशतयतस्तत्रागताः । पुरक्षोभाद्बलि- प्रभृतिभिस्तान् परिज्ञाय राजा एतद्भक्त इति पर्यालोच्य भयात्तन्मारणार्थं पद्मः पूर्वपरं प्रार्थितः सप्तदिनान्यस्माकं राज्यं देहीति । ततोऽसौ सप्तदिनानि राज्यं दत्वाऽन्तः पुरे प्रविश्य स्थितः । बलिना च आतपनगिरौ कायोत्सर्गेण स्थितान् मुनीन् वृत्यावेष्टय मण्डपं कृत्वा यज्ञः कर्तुमारब्धः । उच्छिष्टसरावच्छागादिजीवकलेवरैर्धूमैश्च मुनीनां मारणार्थमुपसर्गः कृतः । मुनियश्च द्विविधसंन्यासेन स्थिताः । अथ मिथिलानगर्यामर्धरात्रे बहिर्विनिर्गत- श्रुतसागरचन्द्राचार्येण आकाशे श्रवणनक्षत्रं कम्पमानमालोक्यावधिज्ञानेन ज्ञात्वा भणितं महामुनीनां महानुपसर्गो वर्तते । तच्छ्रुत्वा पुष्पधरनाम्ना विद्याधरश्रुल्लकेन पृष्टं भगवन् ! क्व

rAjAe je kahyun te sAmbhaLIne, AgnA mAgIne te (bali) tyAn gayo ane potAnI buddhinA prabhAve durgane toDIne sinhabalane pakaDIne pAchho Avyo ane padmane sompIne kahyun

‘‘dev! e A sinhabal.’’ santuShTa thaIne teNe (rAjAe) kahyun ‘‘tame vAnchhit var mAgo.’’ balie kahyun ‘‘jyAre mAngu tyAre Apajo.’’ pachhI thoDA divasomAn vihAr karatA karatA te akampanAchArya Adi sAtaso munio tyAn AvyA. shaheramAn Anandamay khaLabhaLAT thavAthI bali Adie temane oLakhyA. ‘rAjA temano bhakta chhe’ em vichArIne bhayane lIdhe temane mAravA mATe padma pAse pUrvanun varadAn mAgyun ke ‘‘sAt divas sudhI amane rAjya Apo.’’ pachhI te (rAjA padma) sAt divas mATe rAjya ApIne (potAnA) antapuramAn jaIne rahyo.

ahIn balie Atapan parvat upar kAyotsargathI UbhelA munione vADathI gherI manDap banAvI yagna karavo sharU karyo. eThAn vAsaN, bakarAn Adi jIvonAn sharIro ane dhUmADAthI munione mAravA mATe upasarga karyo. munio be prakArano sannyAs karIne UbhA rahyA.

pachhI mithilA nagarImAn ardharAtre bahAr nIkaLelA shrutasAgarachandrAchArye AkAshamAn shravaN nakShatrane kampAyamAn joIne avadhignAnathI jANIne kahyun

‘‘mahAmunione moTo upasarga thaI rahyo chhe.’’

Page 61 of 315
PDF/HTML Page 85 of 339
single page version

केषां मुनीनां महानुपसर्गो वर्तते ? हस्तिनापुरे अकम्पनाचार्यादीनां सप्तशतयतीनां । उपसर्गः कथं नश्यति ? धरणिभूषणगिरौ विष्णुकुमारमुनिर्विक्रियर्द्धिसम्पन्नस्तिष्ठति स नाशयति । एतदाकर्ण्य तत्समीपे गत्वा क्षुल्लकेन विष्णुकुमारस्य सर्वस्मिन् वृत्तान्ते कथिते मम किं विक्रिया ऋद्धिरस्तीति संचिन्त्य तत्परीक्षार्थं हस्तः प्रसारितः । स गिरिं भित्त्वा दूरे गतः । ततस्तां निर्णीय तत्र गत्वा पद्मराजो भणितः । किं त्वया मुनीनामुपसर्गः कारितः । भवत्कुले केनापीदृशं न कृतं । तेनोक्तं किं करोमि मया पूर्वमस्य वरो दत्त इति । तत विष्णुकुमारमुनिना वामनब्राह्मणरूपं धृत्वा दिव्यध्वनिना प्राध्ययनं कृतं । बलिनोक्तं किं तुभ्यं दीयते । तेनोक्तं भूमेः पादत्रयं देहि । ग्रहिलब्राह्मण बहुतरमन्यत् प्रार्थयेति वारं वारं लोकैर्भण्यमानोऽपि तावदेव याचते । ततो हस्तोदकादिविधिना भूमिपादत्रये दत्ते तेनैकपादो

te sAmbhaLI puShpadhar nAmanA vidyAdhar kShullake pUchhyun ‘‘bhagavan! kyAn kyA kyA munione moTo upasarga thaI rahyo chhe?’’

temaNe kahyun ‘‘hastinApuramAn akampanAchAryAdi sAtaso munione upasarga chhe.’’ ‘‘te kevI rIte nAsh pAme?’’ em kShullak dvArA pUchhavAmAn AvatAn temaNe kahyun ‘‘dharaNibhUShaN parvat upar viShNukumAr muni chhe. temane vikriyA RIddhi prApta thaI chhe. teo (A upasargane) dUr karI shake.’’

e sAmbhaLIne temanI pAse jaI kShullake muni shrI viShNukumArane sarva vRuttAnta kahyun. tyAre temaNe kahyun ke ‘‘shun mane vikriyA RIddhi prApta thaI chhe?’’

em vichArI tenI parIkShA karavA mATe potAno hAth lambAvyo, te (hAth) parvat bhedIne dUr gayo. pachhI teno nirNay karI, tyAn jaI padmarAjane teNe kahyun ‘‘tame munione kem upasarga karAvyo? ApanA kuLamAn koIe evun kadI karyun nathI.’’

teNe (rAjAe) kahyun ‘‘hun shun karun? pUrve men varadAn Apyun hatun.’’ pachhI viShNukumAre vAman (ThIngaNA) brAhmaNanun rUp banAvIne divyadhvanithI (uttam shabdo dvArA) ved mantronun uchchAraN sharU karyun. balie kahyun ‘‘tamane shun Apun?’’

teNe kahyun ‘‘bhUminAn traN pagalAn Apo.’’ ‘‘he grahil (jakkI) brAhmaN! bIjun badhun mAg.’’ em vAramvAr lokoe tene kahyun chhatAn teNe eTalun ja mAgyun. pachhI hAthamAn pANI laI vidhipUrvak jamInanAn traN pagalAn ApyAn.

Page 62 of 315
PDF/HTML Page 86 of 339
single page version

मेरौ दत्तो द्वितीयो मानुषोत्तरगिरौ तृतीयपादेन देवविमानादीनां क्षोभं कृत्वा बलिपृष्ठे तं पादं दत्वा बलिं वद्ध्वा मुनीनामुपसर्गो निवारितः । ततस्ते चत्वारोऽपि१ मंत्रिणः पद्मस्य भयादागत्य विष्णुकुमारमुनेरकम्पनाचार्यादीनां च पादेषु लग्नाः । ते मंत्रिणः श्रावकाश्च जाता इति ।२

हस्तिनागपुरे बलराजस्य पुरोहितो गरुडस्तत्पुत्रः सोमदत्तः तेन सकलशास्त्राणि पठित्वा अहिच्छत्रपुरे निजमामसुभूतिपार्श्वे गत्वा भणितं । माम ! मां दुर्मुखराजस्य दर्शयेत्३ । न४ च गर्वितेन तेन दर्शितः । ततो ग्रहिलो भूत्वा सभायां स्वयमेव तं दृष्ट्वा आशीर्वादं दत्वा सर्वशास्त्रकुशलत्वं प्रकाश्य मंत्रिपदं लब्धवान् । तं तथाभूतमालोक्य सुभूतिमामो यज्ञदत्तां

teNe ek pagalun meru parvat upar mUkyun ane bIjun pagalun mAnuShottar parvat par mUkyun ane trIjA pagalAnthI devonA vimAno AdimAn kShobh (khaLabhaLAT) karIne baline pITh par te pagalun daIne baline bAndhIne muniono upasarga nivAryo.

pachhI te chAre mantrIo padmanA bhayathI AvIne viShNukumAr muni ane akampanAchArya AdinA page paDyA ane shrAvak banyA. 7.

prabhAvanA angamAn vajrakumAranun draShTAnt chhe tenI kathA —

hastinApuramAn baLarAjane garuD nAmano purohit hato. teno putra somadatta hato. badhAn shAstro bhaNIne ahichchhatrapuramAn potAnA mAmA subhUti pAse jaIne teNe kahyun ‘‘mAmA! mane durmukharAjanI mulAkAt karAvo.’’ paN te abhimAnIe mulAkAt na karAvI. tethI te grahil (jakkI) banIne pote ja sabhAmAn jaIne tenI mulAkAt lIdhI. tene AshIrvAd ApI, sarva shAstromAn nipuNatA batAvI ane mantrIpad prApta karyun. tene Avo joIne subhUti mAmAe (potAnI) putrI yagnadattA tenI sAthe paraNAvI. १. चत्वारो मंत्रिणः पद्मश्च । २. ध पुस्तके इतोऽग्रेधिकः पाठः ‘व्यन्तरदैवेः सुघोषवीणात्रयं दत्तं विष्णुकुमारपादपूजार्थं । ३. दर्शमते ख, ग, दर्शय घ० । ४ न, ख, ग, तेन च गर्वितेन न दर्शितः घ० ।

Page 63 of 315
PDF/HTML Page 87 of 339
single page version

पुत्रीं परिणेतुं दत्तवान् । एकदा तस्या गर्भिण्या१ वर्षाकाले आम्रफलभक्षणे दोहलको जातः । ततः सोमदत्तेन तान्युद्यानवने अन्वेषयता यत्राम्रवृक्षे सुमित्राचार्यो योगं गृहीतवांस्तं नानाफलैः फलितं दृष्ट्वा तस्मात्तान्यादाय पुरुषहस्ते प्रेषितवान् । स्वयं च धर्मं श्रुत्वा निर्विण्णस्तपो गृहीत्वा आगममधीत्य परिणतो भूत्वा नाभिगिरौ आतपनेन स्थितः । यज्ञदत्ता च पुत्रं प्रसूता तं वृत्तान्तं२ श्रुत्वा बंधुसमीपं गता । तस्य शुद्धिं ज्ञात्वा बन्धुभिः सह नाभिगिरिं गत्वा तमातपनस्थमालोक्यातिकोपात्तत्पादोपरि बालकं धृत्वा दुर्वचनानि दत्वा गृहं गता । अत्र प्रस्तावे दिवाकरदेवनामा विद्याधरोऽमरावतीपुर्याः पुरन्दरनाम्ना लघुभ्रात्रा राज्यान्निर्घाटितः । सकलत्रो मुनि वन्दितुमायातः । तं बालं गृहीत्वा निजभार्यायाः समर्प्य व्रजकुमार इति नाम कृत्वा गतः । स च व्रजकुमारः कनकनगरे३ विमलवाहननिजमैथुनिकसमीपे सर्वविद्यापारगो युवा च क्रमेण जातः । अथ गरुडवेगाङ्गवत्योः पुत्री पवनवेगा हेमन्तपर्वते प्रज्ञप्तिं विद्यां

ek divas tenI garbhavatI strIne varShAkAlamAn (chomAsAmAn) kerI khAvAno dohad thayo. pachhI somadatte udyAn vananI andar phaLonI tapAs karatAn je AmravRukShanI nIche sumitrAchArye yog dhAraN karyo hato, tene vividh phaLothI chalit joI temAnthI (te vRukSha uparathI) te (phaLo) laIne (koI) puruSh sAthe mokalI ApyAn ane pote dharmashravaN karIne udAsIn thayo ane tap grahaN karIne, Agamano abhyAs karIne bahu paripakva banI nAbhi parvat upar Atapan AdarIne rahyo.

yagnadattAe putrane janma Apyo. pati muni thavAnA samAchAr sAmbhaLIne te tenA bhAIo pAse chAlI gaI. tenI (putranI) shuddhi jANIne te bhAIo sAthe nAbhi parvat par gaI ane tyAn tene Atapan yogamAn beThelo joI, ghaNA kopathI tenA pag upar bALakane rAkhIne tathA durvachano kahIne te gher gaI.

A daramiyAn divAkaradev nAmanA vidyAdhare amarAvatI purInA purandar nAmanA nAnAbhAIne rAjyamAnthI kADhI mUkyo. te tenI strI sAthe munine vandanA karavA Avyo. te bALakane laIne potAnI strIne sompI tenun vajrakumAr nAm pADIne gayo. te vajrakumAr kanakanagaramAn potAnA maithunik (joDiyA) bhAI vimalavAhan pAse sarva vidyAomAn pArangat thayo ane krame krame yuvAn thayo.

pachhI garuDaveg ane angavatInI putrI pavanavegA hemanta parvat upar mahAshramathI १. गुर्विण्याः मूलपाठः । २. तं ख, ग, । ३. गिरौ, ख, ग कनकगिरे घ० ।

Page 64 of 315
PDF/HTML Page 88 of 339
single page version

महाश्रमेण साधयन्ती पवनाकम्पितबदरीवज्रकंटकेन लोचने विद्धा । ततस्तत्पीडया चलचित्ताया विद्या न सिद्ध्यति । ततो वज्रकुमारेण च तां तथा दृष्ट्वा विज्ञानेन कण्टक उद्धृतः । ततः स्थिरचित्तायास्तस्या विद्या सिद्धा । उक्तं च तथा भवत्प्रसादेन एषा विद्या सिद्धा, त्वमेव मे भर्त्तेत्युक्त्वा परिणीतः । व्रजकुमारेणोक्तं तात ! अहं कस्य पुत्र इति सत्यं कथय, तस्मिन् कथिते मे भोजनादौ प्रवृत्तिरिति । ततस्तेन पूर्ववृत्तान्तः सर्वः सत्य एव कथितः । तमाकर्ण्य निजगुरुं दृष्टुं बन्धुभिः सह मथुरायां क्षत्रियगुहायां गतः । तत्र च सोमदत्तगुरोर्दिवाकरदेवेन बंदनां कृत्वा वृत्तान्तः कथितः । समस्तबन्धून् महता कष्टेन विसृज्य वज्रकुमारो मुनिर्जातः । अत्रान्तरे मथुरायामन्या कथा — राजा पूतिगन्धो राज्ञी उर्विला१ । सा च सम्यग्दृष्टिरतीव जिनधर्मप्रभावनायां रता । नन्दीश्वराष्टदिनानि प्रतिवर्षं जिनेन्द्ररथयात्रां त्रीन् वारान् कारयति । तत्रैव नगर्यां श्रेष्ठी सागरदत्तः श्रेष्ठिनी समुद्रदत्ता पुत्री दरिद्रा । मृते सागरदत्ते दरिद्र परगृहे pragnapti vidyA sAdhatI hatI. pavanathI kampit thayelI badarI (boraDI)nA vajrakanTakathI tenI Ankh vindhAI gaI. tethI tenI pIDAthI chalit thayelA chittavALI (pavanavegA)ne vidyA siddha thaI nahi. pachhI vajrakumAre tene tevI joIne vignAnathI kAnTo kADhyo, pachhI sthir chittavALI tene (pavanavegAne) vidyA siddha thaI ane teNe kahyun ‘‘ApanI kRupAthI A vidyA siddha thaI chhe, tethI tame ja mArA pati chho.’’ em kahIne te tenI sAthe paraNI.

vajrakumAre kahyun ‘‘tAt! hun kono putra chhun? sAchun kaho. te kahesho to ja bhojanAdimAn mArI pravRutti thashe.’’

pachhI teNe badhun pUrvavRuttAnt sAchesAchun kahyun. te sAmbhaLIne potAnA gurunAn (potAnA pitAnAn) darshan karavA mATe bandhuo sAthe mathurAmAn kShatriy guphAmAn gayo. tyAn somadattanA gurune vandanA karI, divAkaradeve temane hakIkat kahI. mahAkaShTathI samasta bandhuvarganun visarjan karI vajrakumAr muni thayo.

A daramiyAn mathurAmAn ek bIjI kathA (ghaTanA) thaI —

tyAn pUtigandh rAjA hato, tene urvilA rANI hatI, te samyagdraShTi hatI ane jinadharmanI prabhAvanAmAn ghaNI rat rahetI hatI. te dar varShe nandIshvaranA ATh divas jinendranI rathayAtrA traNavAr karAvatI. te ja nagarImAn sAgaradatta sheTh hato, tenI sheThANInun nAm samudradattA hatun ane putrInun nAm daridrA hatun. sAgaradatta marI gayo tyAre daridrA ek १. ऊ र्वी, ग ।

Page 65 of 315
PDF/HTML Page 89 of 339
single page version

निक्षिप्तसिक्थानि भक्षयन्ती चर्यां प्रविष्टेन मुनिद्वयेन दृष्टां ततो लघुमुनिनोक्तं हा ! वराकी महता कष्टेन जीवतीति । तदाकर्ण्य ज्येष्ठमुनिनोक्तं अत्रैवास्य राज्ञः पट्टराज्ञी वल्लभा भविष्यतीति । भिक्षां भ्रमता धर्मश्रीवंदकेन तद्वचनमाकर्ण्य नान्यथा मुनिभाषितमिति संचिन्त्य स्वविहारे तां नीत्वा मृष्टाहारैः१ पोषिता । एकदा यौवनभरे चैत्रमासे आन्दोलयन्तीं तां राजा दृष्ट्वा अतीव विरहावस्थां गतः । ततो मंत्रिभिस्तां तदर्थं वंदको याचितः । तेनोक्तं यदि मदीयं धर्मं राजा गृह्णाति तदा ददामीति । तत्सर्वं कृत्वा परिणीता । पट्टमहादेवी तस्य सातिवल्लभा जाता । फाल्गुननन्दीश्वरयात्रायामुर्विला रथयात्रामहारोपं दृष्ट्वा तया भणितं देव ! मदीयो बुद्धरथोऽधुना पुर्यां प्रथमं भ्रमतु । राज्ञा चोक्तमेवं भवत्विति । तत उर्विला वदति मदीयो रथो यदि प्रथमं भ्रमति तदाहारे मम प्रवृत्तिरन्यथा निवृत्तिरिति प्रतिज्ञां गृहीत्वा divas pArake gher nAkhI dIdhelA (rAndhelA) bhAt te khAtI hatI. charyA mATe praveshelA be munio dvArA te jovAmAn AvI. tethI nAnA munie kahyun ‘‘are! bichArI mahAkaShTathI jIvI rahI chhe.’’

te sAmbhaLI moTA munie kahyun ‘‘ahInnA rAjAnI te mAnItI paTarANI thashe.’’ bhikShA mATe bhramaN karatAn dharmashrIvandake temanun vachan sAmbhaLI ‘munie bhAkhelun anyathA hoy nahi’ em vichArI tene potAnA vihAramAn laI jaI puShTa (sAro) AhAr ApI poShaN karyun.

ek divas yauvanabhar chaitra mAsamAn (bhar chaitra mAsamAn) rAjAe tene AnandamAn hilorA letI (hichakatI) joI ane bahu virah avasthAne prApta thayo, tethI mantrIoe tenA mATe vandak (bauddha sAdhu) pAse jaI tenI mAgaNI karI.

teNe kahyun ‘‘jo rAjA mAro dharma svIkAre to hun tene daun.’’ te badhAno svIkAr karatAn teNe tene paraNAvI ane tenI (rAjAnI) atipriy paTTamahAdevI banI. phAgaN mAsanI nandIshvaranI yAtrAmAn mahArANI urvilAnI rathayAtrAno moTo ThATh joI, teNe kahyun ‘‘dev! mAro buddhano rath have nagarImAn pratham phare.’’

rAjAe kahyun ‘‘tem thashe.’’ AthI urvilAe kahyun ‘‘mAro rath jo pratham pharashe to ja mArI AhArAdimAn १. मिष्टाहारैः घ० ।

Page 66 of 315
PDF/HTML Page 90 of 339
single page version

क्षत्रियगुहायां सोमदत्ताचार्यपार्श्वे गता । तस्मिन् प्रस्तावे वज्रकुमारमुनेर्वन्दनाभक्त्यर्थमायाता दिवाकरदेवादयो विद्याधरास्तदीयवृत्तान्तं च श्रुत्वा वज्रकुमारमुनिना ते भणिताः । उर्विलयाः प्रतिज्ञारूढाया रथयात्रा भवद्भिः कर्तव्येति । ततस्तैर्बुद्धदासी रथं भङ्ग्वा नानाविभूत्या उर्विलाया रथयात्रा कारिता । तमतिशयं दृष्ट्वा प्रतिबुद्धा बुद्धदासी अन्ये च जना जिनधर्मरता जाता इति ।।२०।। pravRutti thashe, nahitar temAn nivRutti chhe.’’ AvI pratignA laIne kShatriy guphAmAn rahelA somadatta AchArya pAse gaI.

te daramiyAn vajrakumAr muninI vandanA – bhakti mATe AvelA divAkar devAdi vidyAdharone, tenun vRuttAnt sAmbhaLIne, vajrakumAr munie kahyun ‘‘pratignArUDh urvilAnI rathayAtrA tamAre karAvavI joIe.’’

tethI teoe buddhadAsIno rath bhAngIne anek vibhUtithI urvilAnI rathayAtrA karAvI. teno atishay dekhIne buddhanI dAsI pratibodhane pAmelI ane anya jano jinadharmamAn rat thayA. 8.

samyagdarshananAn nishankitAdi ATh ang chhe. angano artha avayav, sAdhan, karaN ane lakShaN yA chihna thAy chhe. samyagdarshan angI chhe ane nishankitAdi ATh ang chhe. samyagdarshan sAdhya chhe ane nishankitAdi sAdhan chhe. je samyagdraShTi hoy chhe tene nishankitAdi ATh chihno jarUr hoy chhe.

A ATh angamAn pratham nishankitAdi chAr ang niShedharUp chhe ane bAkInAn upagUhanAdi chAr ang vidheyarUp chhe.

‘‘.......koI kAryamAn shankA – kAnkShA na karavA mAtrathI to samyaktva na thAy. samyaktva to tattvashraddhAn thatAn ja thAy chhe, parantu ahIn nishchay samyaktvano to vyavahArasamyaktvamAn upachAr karyo chhe. tathA vyavahAr samyaktvanA koI ek angamAn sampUrNa vyavahArasamyaktvano upachAr karyo, e pramANe tene upachArathI samyaktva thayun kahIe chhIe......’’1

jeNe samyaktva pragaT karyun hoy tene A upachAr lAgu paDe chhe. mithyAdraShTi 1. gujarAtI mokShamArga prakAshak pRuShTha 276.

Page 67 of 315
PDF/HTML Page 91 of 339
single page version

ननु सम्यग्दर्शनस्याष्टभिरङ्गैः प्ररूपितैः किं प्रयोजनं ? तद्विलस्याप्यस्य संसारोच्छेदनसामर्थ्यसंभवादित्याशंक्याह —

‘दर्शनं’ कर्तृ । ‘जन्मसन्ततिं’ संसारप्रबन्धं । ‘छेत्तुं’ उच्छेदयितुं ‘नालं’ न समर्थं । कथंभूतं सत्, ‘अंगहीनं’ अंगैर्निःशंकितत्वादिस्वरूपैर्हीनं विकलं । अस्यैवार्थस्य समर्थनार्थं दृष्टान्तमाह — ‘न ही’त्यादि । सर्पादिदष्टस्य प्रसृतसर्वांगविषवेदनस्य तदपहरणार्थं प्रयुक्तो मंत्रोऽक्षरेणापि न्यूनो हीनो ‘न हि’ नैव ‘निहन्ति’ स्फोटयति१ विषवेदनां ततः dravyalingIne A upachAr lAgu paDato nathI, kem ke tene samyaktva thayun nathI.

samyaktvanAn ango sambandhI je ATh draShTAnto (kathArUpe) ApyAn chhe te A draShTie samajavAn. 19 – 20.

samyagdarshananAn ATh angonun prarUpaN karavAnun shun prayojan? kAraN ke tenA vinA paN tene (samyagdarshanane) sansArano nAsh karavAnun sAmarthya sambhave chhe. evI AshankA karIne kahe chhe —

anvayArtha : — [अंगहीनं ] ang rahit [दर्शनं ] samyagdarshan [जन्मसंततिम् ] janma – maraNanI paramparAno [छेत्तुं ] nAsh karavAne [न अलं ] samartha nathI. jem [अक्षरन्यूनः ] akSharahIn [मंत्रः ] mantra [विषवेदनां ] viShavedanAne [न हि निहन्ति ] nAsh karI shakato ja nathI.

TIkA : — ‘अङ्गहीनं दर्शनं जन्मसंततिं छेत्तुं न अलं’ nishankitatvAdi svarUp angothI rahit hoy, evun samyagdarshan sansAranA prabandhano (sansAranI santatino) uchchhed karavAne samartha nathI. A ja arthanA samarthanane mATe draShTAnt kahe chhe. ‘न हि इत्यादि’ sarpAdithI DasAyelA ane sarva angomAn prasarelA viShanI vedanAvALA manuShyanI viShavedanAne १. स्फे टयति घ० ।

Page 68 of 315
PDF/HTML Page 92 of 339
single page version

सम्यग्दर्शनस्य संसारोच्छेदसाधनेऽष्टाङ्गोपेतत्वं युक्तमेव, त्रिमूढापोढत्ववत् ।

कानि पुनस्तानि त्रीणि मूढानि यदमूढत्वं तस्य संसारोच्छेदसाधनं स्यादिति चेदुच्यते, लोकदेवतापाखंडिमूढभेदात् त्रीणि मूढानि भवन्ति । तत्र लोकमूढं तावद्दर्शयन्नाह —

‘लोकमूढं’ लोकमूढत्वं । किं ? ‘आपगासागरस्नानं’ आपगा नदी सागरः समुद्रः तत्र dUr karavAne yojelo ek paN ochhA akSharavALo mantra viShanI vedanAne dUr karI shakato ja nathI. tethI samyagdarshanane sansArauchchhedanA sAdhanabhUt thavAmAn aShTAngasahitapaNun yogya ja chhe. tenA trimUDhatArahitapaNAnI mAphak.

bhAvArtha : — jem ek paN akSharahIn mantra viShanI vedanAne dUr karI shakato nathI, tem ATh ang rahit samyagdarshan janma – maraNanI paramparAno nAsh karI shakatun nathI. arthAt angarahit samyagdarshanathI sansArano nAsh thaI shakato nathI; ATh ang sahit samyagdarshan ja teno nAsh karI shake chhe. 21.

prashna — kaI te traN mUDhatA chhe ke jenA rahitapaNAthI samyagdarshan sansArauchchhedanun sAdhan thAy chhe?

uttara — traN mUDhatA A pramANe chhe – lokamUDhatA, devamUDhatA ane pAkhanDImUDhatA. tyAn pratham lokamUDhatA darshAvatAn kahe chhe —

anvayArtha : — [आपगासागरस्नानं ] (dharma samajIne) nadI – samudramAn snAn karavun, [सिकताश्मनाम् ] retI ane paththarono [उच्चयः ] Dhagalo karavo (minAro banAvavo), [गिरिपातः ] parvat uparathI paDavun [च ] ane [अग्निपातः ] agnimAn paDavun (satI thavun) — te [लोकमूढं ] lokamUDhatA [निगद्यते ] kahevAy chhe.

TIkA : — ‘लोकमूढं’ te lokamUDhatA chhe. te shun chhe? ‘

Page 69 of 315
PDF/HTML Page 93 of 339
single page version

श्रेयःसाधनाभिप्रायेण यत्स्नानं न पुनः शरीरप्रक्षालनाभिप्रायेण । तथा ‘उच्चयः’ स्तूपविधानं । केषां ? ‘सिकताश्मनां’ सिकता वालुका, अश्मानः पाषाणास्तेषां । तथा ‘गिरिपातो’ भृगुपातादिः । ‘अग्निपातश्च’ अग्निप्रवेशः । एवमादि सर्वं लोकमूढं ‘निगद्यते’ प्रतिपाद्यते ।।२२।।

देवतामूढं व्याख्यातुमाह —

nadI ane सागर – samudra, temAn ‘kalyANanun sAdhan chhe’ evA abhiprAyathI, nahi ke sharIranun prakShAlan karavAnA abhiprAyathI snAn karavun, tathA ‘उच्चयः’ stUp minAro karavo. kono? ‘सिकताश्मनां’ सिकता – retI, अश्मानः – paththar – temano (Dhagalo karavo) tathA ‘गिरिपातः’ bhRuguprapAtAdi (parvat parathI paDavun vagere), ‘अग्निपातश्च’ agnimAn pravesh karavo — e Adi sarva lokamUDhatA ‘निगद्यते’ kahevAy chhe.

bhAvArtha : — dharma samajIne nadI ane samudramAn snAn karavun, retI ane paththarono Dhagalo karI tene dev mAnIne pUjavun, svarga maLashe em mAnI parvat parathI paDavun ane satI thavAnA abhiprAyathI agnimAn jhampalAvavun vagere — e badhun dharma samajIne karavun tene lokamUDhatA kahe chhe. 22.

devamUDhatAnun vyAkhyAn karavA mATe kahe chhe —

anvayArtha : — [वरोपलिप्सया ] varadAn prApta karavAnI ichchhAthI (iShTa vastunI prAptinI ichchhAthI) [आशावान् ] (aihik sukhanI) AshAvALo puruSh [यद् ] je [रागद्वेषमलीमसाः ] rAg-dveShathI malin [देवताः ] devatAonI [उपासीत ] upAsanA kare chhe, tene [देवतामूढं ] devamUDhatA [उच्यते ] kahe chhe.

jenAmAn sAchA devanAn lakShaNo – vItarAgatA, sarvagnatA ane hitopadeshIpaNun — e traNe

Page 70 of 315
PDF/HTML Page 94 of 339
single page version

“ — lakShaNo na hoy te adev chhe – kudev chhe. te koI paN rIte jIvane hitakartA nathI, chhatAn tene bhramathI hitakartA mAnI tenun sevan karavun, te mithyAtva chhe.

¹mithyAdraShTi jIv traN prakAranA prayojanathI tenI upAsanA kare chhe. koI tenI upAsanAne mokShanun kAraN jANIne tene seve chhe, paN tethI mokSha thato nathI, kAraN ke mithyAbhAvayukta upAsanA mokShanun kAraN kem hoI shake?

keTalAk jIvo paralokamAn ‘sukh thAy – dukh na thAy’ evA prayojanathI kudevane seve chhe, paN tenI siddhi to puNya upajAvatAn ane pAp na upajAvatAn thAy chhe. paN pote to pAp upajAve ane kahe ke — ‘‘Ishvar mArun bhalun karashe.’’ paN e to eno bhram chhe, kAraN ke jIv jevo pariNAm karashe tevun ja phaL pAmashe. mATe koInun bhalun – bUrun karavAvALo Ishvar koI chhe ja nahi; tethI kudevonA sevanathI paralokamAn bhalu – bUrun thatun nathI.

‘‘vaLI ghaNA jIvo shatrunAshAdik, rogAdi nAsh, dhanAdinI prApti tathA putrAdikanI prApti ityAdik A paryAy sambandhI dukh maTADavA yA sukh pAmavAnA anek prayojan pUrvak e kudevAdikanun sevan kare chhe. hanumAnAdik, bhairav, devIo......shItaLA, dahADI, bhUt, pitRu, vyantarAdik, sUrya – chandra, shanishcharAdi, jyotiShIone, pIr – pegambarAdikone, gAy – ghoDAdi tiryanchone, agni – jalAdikane tathA shastrAdikane pUje chhe. ghaNun shun kahIe? roDAn ityAdikane paN pUje chhe; parantu evA kudevonun sevan mithyAdraShTithI ja thAy chhe, kAraN ke pratham to te jenun sevan kare chhe temAnthI keTalAk to kalpanA mAtra ja dev chhe, eTale temanun sevan kevI rIte kAryakArI thAy? vaLI koI vyantarAdik chhe paN te koInun bhalun – bUrun karavA samartha nathI. jo teo samartha hoy to teo pote ja kartA Thare, paN temanun karyun thatun kAI dekhAtun nathI; teo prasanna thaI dhanAdik ApI shakatA nathI, tathA dveShI thaI bUrun karI shakatA nathI.....’’ paN jIvanA puNya – pApathI sukh – dukh thAy chhe, eTale temane mAnavA – pUjavAthI to UlaTo rAg thAy chhe, paN kAI kAryasiddhi thatI nathI....... * A shlok nIchenI sanskRit TIkA Agamayukta nathI, em sheTh mANikachandajI granthamALA puShpa nan.

1. juo mokShamArga prakAshak adhyAy 6, pRuShTha 171 thI 178.

Page 71 of 315
PDF/HTML Page 95 of 339
single page version

‘‘potAne jo pApano uday hoy to teo (vyantarAdik) sukh ApI shake nahi tathA puNyano uday hoy to dukh ApI shake nahi. vaLI temane pUjavAthI koI puNyabandh nathI, paN rAgAdik vRuddhi thaI UlaTo pApabandh ja thAy chhe; tethI temane mAnavA – pUjavA kAryakArI nathI, paN bUrun karavAvALA chhe.....’’

prashna — kShetrapAl, dahADI ane padmAvatI Adi devI tathA yakSha – yakShiNI Adi ke je jainamatane anusare chhe, temanun pUjanAdi karavAmAn to doSh nathI?

uttara — jainamatamAn to sanyam dhAravAthI pUjyapaNun hoy chhe. have devone sanyam hoto ja nathI. vaLI temane samyaktvI mAnI pUjIe to bhavanatrik devomAn samyaktvanI paN mukhyatA nathI; tathA jo samyaktva vaDe ja pUjIe to sarvArthasiddhi ane laukAntik devone ja kem na pUjIe? tame kahesho ke ‘Amane jinabhakti visheSh chhe,’ paN bhaktinI visheShatA to saudharma indrane paN chhe tathA te samyagdraShTi paN chhe, to tene chhoDI Amane shA mATe pUjo chho?......tIvra mithyAtvabhAvathI jainamatamAn paN evI viparIt pravRuttirUp mAnyatA hoy chhe. e pramANe kShetrapAlAdikane paN pUjavA yogya nathI.’’

‘‘vaLI gAy – sarpAdik tiryanch ke je potAnAthI pratyakSha hIn bhAse chhe, temano tiraskArAdik paN karI shakIe chhIe tathA temanI nindya dashA pratyakSha joIe chhIe. vRukSha, agni, jalAdik sthAvar chhe, te to tiryanchothI paN atyant hIn avasthAne prApta joIe chhIe tathA shastra, khaDiyo vagere to achetan ja chhe, sarva shaktithI hIn pratyakSha ja joIe chhIe. temAn pUjyapaNAno upachAr paN sambhavato nathI; tethI temane pUjavA e mahAmithyAbhAv chhe. temane pUjavAthI pratyakSha vA anumAnathI paN kAI phaLaprApti bhAsatI nathI, tethI temane pUjavA te yogya nathI.’’

‘‘jo iShTa – aniShTa karavun temanA (vyantarAdi devanA) AdhIn hoy to je temane pUje tene iShTa ja thavun joIe tathA koI na pUje tene aniShTa ja thavun joIe, paN tevun to dekhAtun nathI, kAraN ke shItaLAne ghaNI mAnavA chhatAn paN koIne tyAn putrAdi maratA joIe chhIe, tathA koIne na mAnavA chhatAn paN jIvatA joIe chhIe. mATe shItaLAne mAnavI kaIpaN kAryakArI nathI. e ja pramANe sarva kudevone mAnavA kAI paN kAryakArI nathI.’’¹ 23. 1. juo mokShamArga prakAshak, pRuShTha 171 thI 178.

Page 72 of 315
PDF/HTML Page 96 of 339
single page version

इदानीं सद्दर्शनस्वरूपे पाषण्डिमूढस्वरूपं दर्शयन्नाह —

‘पाषण्डिमोहनं’ । ‘ज्ञेयं’ ज्ञातव्यं । कोऽसौ ? ‘पुरस्कारः’ प्रशंसा । केषां ? ‘पाषण्डिनां’ मिथ्यादृष्टिलिंगिनां । किंविशिष्टानां ? ‘सग्रन्थारंभहिंसानां’ ग्रन्थाश्च दासीदासादयः, आरंभाञ्च कृष्यादयः हिंसाश्च अनेकविधाः प्राणिवधाः सह ताभिर्बर्तन्त इत्येवं ये तेषां । तथा ‘संसारावर्तवर्तिनां’ संसारे आवर्तो भ्रमणं येभ्यो विवाहादिकर्मभ्यस्तेषु वर्तते इत्येवं शीलास्तेषां । एतैस्त्रिभिर्मूढैरपोढत्वसम्पन्नं सम्यग्दर्शनं संसारोच्छित्तिकारणं अस्मयत्वसम्पन्नवत् ।।२४।।

have samyagdarshan svarUpamAn pAkhanDImUDhatAnun svarUp darshAvatAn kahe chhe —

anvayArtha : — [सग्रन्थारम्भहिंसानां ] jeo parigrah, Arambh ane hinsAthI yukta chhe tathA [संसारावर्त्तवर्तिनाम् ] jeo sansAranA chakramAn paDelA chhe evA pAkhanDIonA (sansArabhramaN karavAnA kAraNabhUt kAryomAn vartanArA pAkhanDIonA) mithyAdraShTi veshadhArI pAkhanDI guruonA [पुरस्कारः ] Adar – satkArane — prashansAne [पाषण्डिमोहनम् ] pAkhanDI- mUDhatA [ज्ञेयम् ] jANavI.

TIkA : — ‘पाषण्डिमोहनम्’ pAkhanDImUDhatA ‘ज्ञेयम्’ jANavI. te shun chhe? ‘पुरस्कारः’ prashansA konI? ‘पाषण्डिनाम्’ mithyAdraShTi lingadhArIonI, kevA (pAkhanDIonI)? ‘सग्रन्थारम्भहिंसानाम्’ dAsI – dAsAdi parigrah, kRuShi Adi Arambh ane anek prakAranI prANIonI hinsA – temanA sahit jeo chhe tevA (pAkhanDIonI) tathA ‘संसारावर्त्तवर्तिनाम्’ संसारe – sansAramAn ‘आवर्त्तः je vivAhAdik kAryonAn kAraNe sansAramAn bhramaN thAy chhe tevAn kAryomAn vartavAno jeno svabhAv chhe tevA (pAkhanDIonI) AvI traN mUDhatAo rahit samyagdarshan, mad rahitapaNAnI jem sansAr chhedanun kAraN chhe.

bhAvArtha : — Arambh, parigrah ane hinsA sahit kulingadhArI pAkhanDI guruo

Page 73 of 315
PDF/HTML Page 97 of 339
single page version

– jeo vivAhAdi sansArI kAryomAn rachyApachyA rahe chhe, temano Adar – satkAr karavo, temanI prashansA karavI – tene pAkhanDImUDhatA arthAt gurumUDhatA kahe chhe.

A granthanA shlok 10mAn darshAvelA sAchA gurunAn lakShaNothI viparIt lakShaNavALA badhA guruo chhe, te pAkhanDI – kuguruo chhe. teo satkAr – prashansAne pAtra nathI.

‘‘je jIv viShay – kaShAyAdik adharmarUp to pariName chhe ane mAnAdikathI potAne dharmAtmA kahAve chhe – manAve chhe, dharmAtmA yogya namaskArAdi kriyA karAve chhe, kinchit dharmanun koI ang dhArI mahAn dharmAtmA kahevaDAve chhe tathA mahAn dharmAtmA yogya kriyA karAve chhe – e pramANe dharmanA Ashray vaDe potAne mahAn manAve chhe, te badhA kuguru jANavA, kAraN ke dharmapaddhatimAn to viShay – kaShAyAdi chhUTatAn jevo dharma dhAre tevun ja potAnun pad mAnavun yogya chhe.’’

‘‘vaLI koI shAstromAn nirUpaN karelo kaThaN mArga to potAnAthI sadhAy nahi ane potAnun uchcha nAm dharAvyA vinA lok mAne paN nahi. e abhiprAyathI yati, muni, AchArya, upAdhyAy, sAdhu, bhaTTArak, sannyAsI, yogI, tapasvI ane nagna ityAdi nAm to uchcha dharAve chhe, paN tevAn AcharaNone sAdhI shakatA nathI, tethI ichchhAnusAr nAnA prakAranA veSh banAve chhe, tathA keTalAk to potAnI ichchhAnusAr ja navIn nAm dhAraN kare chhe ane ichchhAnusAr veSh banAve chhe ane evA anek veSh dharavAthI potAnAmAn gurupaNun mAne chhe; paN e mithyA chhe.’’

‘‘.......uchcha dharmAtmA nAm dharAvI nIchI kriyA karatAn to mahApApI ja thAy chhe.’’ shrI kundakundAchArye ShaTpAhuDamAn gAthA 18mAn kahyun chhe ke —

‘‘munipad chhe te yathAjAt rUp sadrash chhe, jevo janma thayo hato tevun nagna chhe. e muni, artha je dhanavastrAdi vastune tilatuShamAtra paN grahaN kare nahi. kadAch tene thoDI ghaNI paN grahaN kare, to tethI te nigodamAn jAy.’’¹

‘‘juo, gRuhasthapaNAmAn ghaNo parigrah rAkhI k kpramAN kare, topaN te svarga – mokShano adhikArI thAy chhe, tyAre munipaNAmAn kinchit parigrah angIkAr karatAn paN te nigodagAmI thAy chhe, mATe uchcha nAm dharAvI nIchI pravRutti karavI yogya nathI.’’

‘‘muninun svarUp to evun chhe ke bAhyAbhyantar parigrahano jyAn sambandh nathI; kevaL potAnA १. जह जायरूव सरिसो तिलतुसमेत्तं ण गिह्णादि इत्थेसु ।

Page 74 of 315
PDF/HTML Page 98 of 339
single page version

कः पुनरयं स्मयः कतिप्रकारश्चेत्याह —

AtmAne ja potArUp anubhavatA, shubhAshubh bhAvothI paN je udAsIn hoy chhe......’’¹

shrI kundakundAchArye ShaTpAhuDamAn² (darshanapAhuDamAn) kahyun chhe ke —

‘‘samyagdarshan chhe mUL jenun, evo jinavar dvArA upadeshelo dharma sAmbhaLI, he puruSho! tame em mAno ke samyaktva rahit jIv vandan yogya nathI. je pote kuguru chhe ane kugurunA shraddhAn sahit chhe te samyagdraShTi kyAthi hoy? tevA samyaktva vinA anya dharma paN na hoy to te dharma vinA vandan yogya kyAthi hoy?’’

vaLI lingapAhuDamAn kahyun chhe ke —

‘‘jeo munilingadhArI hinsA, Arambh, yantra – mantrAdi kare chhe teno ghaNo niShedh karyo chhe.’’ (mokShamArga prakAshak, pRuShTha 185.)

kahyun chhe ke —

‘‘he jIv! je munilingadhArI iShTa pariShahane grahaN kare chhe te UlaTI karIne te ja UlaTIne pAchho grahaN kare chhe, arthAt te nindanIy chhe.’’³ 24.

vaLI A mad shun chhe? tenA keTalA prakAr chhe? te kahe chhe —

anvayArtha : — [ज्ञानं ] gnAn, [पूजां ] pUjA – pratiShThA, [कुलं ] kuL, [जातिं ] 1. juo mokShamArga prakAshak, gujarAtI AvRutti, pRuShTha 178 thI 181. २. दंसणमूलो धम्मो, उवइट्ठो जिणवरेहिं सिस्साणं ।

३. जो जिणलिंगु धरेदि मुणि, इट्ठपरिग्गह लिंति ।

Page 75 of 315
PDF/HTML Page 99 of 339
single page version

‘आहु’र्ब्रुवन्ति१ । कं ? ‘स्मयं’ । के ते ? ‘गतस्मयाः’ नष्टमदाः२ जिनाः । किं तत् ? ‘मानित्वं’ गर्वित्वं । किं कृत्वा ? ‘अष्टावाश्रित्य’ । तथा३ हि । ज्ञानमाश्रित्य ज्ञानमदो भवति । एवं पूजां कुलं जातिं बलं ऋद्धिमैश्वर्यं तपो वपुः शरीरसौन्दर्यंमाश्रित्य पूजादिमदो भवति । ननु शिल्पमदस्य नवमस्य प्रसक्तेरष्टाविति संख्यानुपपन्ना४ इत्यप्ययुक्तं तस्य ज्ञाने एवान्तर्भावात् ।।२५।। jAti, [बलं ] baL – shakti, [ऋद्धिं ] RIddhi – sampadA – rAjyanI vibhUti, [तपः ] tap ane [वपुः ] sharIr [अष्टौ ] — e AThano [आश्रित्य ] Ashray karIne [मानित्वं ] abhimAn karavun tene [गतस्मयाः ] mad rahit AchAryoe – jinoe [स्मयं ] mad [आहुः ] kahyo chhe.

TIkA : — ‘आहुः’ kahe chhe. shun? ‘स्मयं’ mad. teo koN (kahe chhe)? ‘गतस्मयाः’ mad rahit jino; kone (mad kahe chhe)? ‘मानित्वं’ abhimAn karavun tene. shun karIne? ‘अष्टौ आश्रित्य’ AThano Ashray karIne, jem ke gnAnano Ashray karI abhimAn karavun te gnAnamad chhe; (tevI rIte pratiShThAmad, kuLamad, jAtimad, baLamad, RIddhimad, tapamad ane sharIranI sundaratAno mad – em ATh prakAranA mad chhe.)

shankA — navamo shilpamad paN chhe, tethI madanI ATh sankhyA kahevI te banI shakatI nathI.

samAdhAna — tem kahevun yogya nathI, kAraN ke gnAnamAn teno samAvesh thAy chhe.

bhAvArtha : — gnAn, pratiShThA, kuL, jAti, baL, RIddhi, tap ane sharIr — e AThanA Ashraye abhimAn karavun tene mad kahe chhe. tenA ATh prakAr chhe —

gnAnamad, pUjAmad, kuLamad (pitA pakShe), jAtimad (mAtA pakShe), baLamad, RIddhimad, tapamad ane sharIranI sundaratAno mad. gnAnamadamAn shilpamad (kArIgarIno mad) garbhit chhe. 25. १. वदन्ति घ० । २. नष्टमोहा घ० । ३. तथा विज्ञानमाश्रित्य घ० । ४. नुत्पत्तिरित्यप्युक्तं घ० ।

Page 76 of 315
PDF/HTML Page 100 of 339
single page version

अनेनाष्टविधमदेन चेष्टमानस्य दोषं दर्शयन्नाह —

‘स्मयेन’ उक्तप्रकारेण । ‘गर्विताशयो’ दर्पितचित्तः१ । ‘यो’ जीवः । ‘धर्मस्थान’ रत्नत्रयोपेतानन्यान् । ‘अत्येति’ अवधीरयति अवज्ञयातिक्रामतीत्यर्थः । ‘सोऽत्येति’ अवधीरयति । कं ? ‘धर्मं’ रत्नत्रयं । कथंभूतं ? आत्मीयं’ जिनपतिप्रणीतं । यतो धर्मो ‘धार्मिकैः’ रत्नत्रयानुष्ठायिभिर्विना न विद्यते ।।२६।।

A ATh prakAranA madathI pravRutti karanArano doSh batAvatAn kahe chhe —

anvayArtha : — [गर्विताशयः ] jeno abhiprAy garvathI bharelo chhe evo je jIv [स्मयेन ] madathI [अन्यान् ] anya [धर्मस्थान् ] dharmAtmA puruShone [अत्येति ] tiraskAre chhe, [तः ] te [आत्मीयं धर्मम् ] jinendra dvArA praNIt dharmano [अत्येति ] tiraskAr kare chhe, (kAraN ke) [धर्मः ] dharma [धार्मिकैः बिना ] dharmI vinA [न ] hoto nathI. (kAraN ke dharma ratnatrayanun AcharaN karanAr dhArmik puruSho vinA hoto nathI.)

TIkA : — ‘स्मयेन’ uparokta prakAranA madathI ‘गर्विताशयः’ garviShTa chittavALo ‘यः’ je jIv ‘धर्मस्थान्’ ratnatray yukta ‘अन्यान्’ anya jIvonI avadhIraNA (tiraskAr) kare chhe — temanI AgnAnun ullanghan kare chhe, ‘सः अत्येति’ te tiraskAr kare chhe. kono? ‘धर्मम्’ ratnatray dharmano. kevA (dharmano)? ‘आत्मीयं’ jinendra dvArA praNIt (dharmano); kAraN ke ‘धर्मः’ dharma, ‘धार्मिकैः’ ratnatrayanun AcharaN karanAr dhArmik puruSho ‘बिना’ vinA ‘न’ hoto nathI.

bhAvArtha : — je garvit puruSh, garvane lIdhe anya dhArmik puruShonI avagaNanA kare chhe, te potAnA ratnatrayarUp dharmanI avagaNanA kare chhe, kAraN ke dhArmik puruSho vinA dharma १. दर्पिष्ठचित्तः घ० ।