Page 97 of 315
PDF/HTML Page 121 of 339
single page version

यद्येतत्सर्वं न व्रजन्ति तर्हि भवान्तरे कीदृशास्ते भवन्तीत्याह —

ओजस्तेजोविद्यावीर्य्यशोवृद्धिविजयविभवसनाथाः ।

माहाकुला महार्था मानवतिलका भवन्ति दर्शनपूताः ।।३६।।

‘दर्शनपूताः’ दर्शनेन पूताः पवित्रिताः । दर्शनं वा पूतं पवित्रं येषां ते । ‘भवन्ति’ । ‘मानवतिलकाः’ मानवानां मनुष्याणां तिलका मण्डनीभूता मनुष्यप्रधाना इत्यर्थः । पुनरपि कथंभूता इत्याह ‘ओज’ इत्यादि ओज उत्साहः तेजः प्रतापः कान्तिर्वा, विद्या सहजा अहार्या च बुद्धिः, वीर्यं विशिष्टं सामर्थ्यं, यशो विशिष्टा ख्यातिः वृद्धिः कलत्रपुत्रपौत्रादिसम्पत्तिः, विजयः पराभिभवेनात्मनो गुणोत्कर्षंः, विभवो vishiShTa bhedagnAnanA baLathI narakagatinA kAraNabhUt tIvra sankalesh pariNAmono abhAv hoy chhe.’’ 35

jo (samyagdraShTi jIvo) e badhAne (nArakI Adi avasthAne) prApta karatA nathI to anya bhavamAn teo kevA hoy chhe – kevA thAy chhe? te kahe chhe —

anvayArtha : — [दर्शनपूताः ] shuddha samyagdraShTi jIvo (samyaktvathI shuddha – pavitra thayelA jIvo) [ओजस्तेजोविद्यावीर्ययशोवृद्धिविजयविभवसनाथाः ] utsAh, pratAp (kAnti), vidyA, bal, kIrti, unnati, vijay ane sampatti sahit [माहाकुलाः ] uchcha kuLavALA [च ] ane [महार्थाः ] mahApuruShArthonA sAdhak [मानवतिलका ] manuShyomAn shiromaNi [भवन्ति ] thAy chhe.

TIkA : — ‘दर्शनपूताः’ jeo samyagdarshanathI pavitra chhe evA arthAt jemanun samyagdarshan pavitra (shuddha) chhe evA shuddha samyagdraShTi jIvo, ‘मानवतिलकाः’ manuShyonA tilak – shobhArUp thAy chhe – manuShyomAn pradhAn (mukhya) thAy chhe. vaLI shuddha samyagdraShTi jIvo kevA chhe te kahe chhe – ‘ओज’ ityAdi, ‘ओजस्’ utsAh, ‘तेजः’ pratAp (kAnti), ‘विद्या’ sahaj ahArya (atishayarUp) buddhi, ‘वीर्यं’ vishiShTa baL – sAmarthya, ‘यशो’ vishiShTa khyAti, ‘वृद्धः’ strI – pautrAdirUp sampatti, ‘विजयः’ paranA parAbhavathI potAnA guNono utkarSha ane

Page 98 of 315
PDF/HTML Page 122 of 339
single page version

धनधान्यद्रव्यादिसम्पत्तिः, एतैः सनाथा सहिताः । तथा ‘माहाकुला’ महच्च तत् कुलं च माहाकुलं तत्र भवाः । ‘महार्था’ महान्तोऽर्था धर्मार्थकाममोक्षलक्षणा येषाम् ।।३६।। ‘विभवः’ dhan, dhAnya, dravyAdi sampatti – e sarvathI yukta chhe jeo evA tathA ‘माहाकुलाः’ jeo uchcha kuLamAn utpanna thAy chhe evA ane ‘महार्थाः’ jemane dharma, artha, kAm ane mokSharUp mahAn artho sAdhya chhe evA (arthAt jeo dharma, artha, kAm ane mokShanA sAdhak chhe evA) — samyagdraShTi jIvo manuShyanA tilak thAy chhe.

bhAvArtha : — shuddha samyagdraShTi jIvo (marIne) utsAh, pratAp, kAnti, baL, vidyA, kIrti, unnati, vijay ane sampatti sahit uchcha kuLavAn ane dharma – arthAdi puruShArthonA sAdhak manuShyonA shiromaNi – rAjA thAy chhe.

samyagdraShTine shuddhatAnI sAthe sahachararUpe shubhabhAv paN hoy chhe. te shubhabhAvane ahIn vyavahAradharma samajavo. tenA phaLarUpe tene lakShmI vagereno sanyog thAy chhe, parantu tene puNyabhAvanun ke tenA phaLarUp sanyogI padArthanun svAmitva hotun nathI, shraddhAmAn – abhiprAyamAn teno svIkAr nathI.

chAritranI nabaLAInA kAraNe tenun sanyogI padArtha taraph lakSha jAy chhe, parantu te sanyogI bhAvanI sAthe paN te ekatA karato nathI, tethI mokShano puruShArtha chAlu rAkhI, te badhAno abhAv karI mokSha prApta kare chhe. tenun nAm dharma – artha – kAm ane mokShano puruShArtha chhe em samajavun. A draShTie ja samyagdraShTi jIvone ‘माहार्थाः’ arthAt dharma – artha – kAm ane mokShanA sAdhak kahyA chhe.

jem kheDUt anAj mATe khetI kare chhe, parantu tene anAj sAthe anAyAse khaDanI (ghAsanI) paN prApti thAy chhe, tem samyagdraShTine mokSha mATe puruShArtha vachche sahajapaNe – anAyAse chakravartIpadAdi puNyanI sAmagrI maLyA vagar rahetI nathI. (juo, paramAtmaprakAsh gAthA 61, sanskRit TIkA, adhyAy 2 ane bRuhad dravyasangrah (hindI) gAthA 38, pRuShTha 151; (gujarAtI) pRuShTha 181.)

A prakAranI mokShamArganI sthiti chothA guNasthAnathI chhaThThA guNasthAn sudhI hoy chhe, A darshAvavA mATe TIkAkAre samyagdraShTi jIvone ‘माहार्थाः’ kahyA chhe.

vaLI A gAthAthI e phalit thAy chhe ke – samyagdraShTi mokShamArgI chhe ane te

Page 99 of 315
PDF/HTML Page 123 of 339
single page version

तथा इन्द्रपदमपि सम्यग्दर्शनशुद्धा एव प्राप्नुवन्तीत्याह —

अष्टगुणपुष्टितुष्टा दृष्टि विशिष्टाः प्रकृष्टशोभाजुष्टाः ।

अमराप्सरसां परिषदि चिरं रमन्ते जिनेन्द्रभक्ताः स्वर्गे ।।३७।।

ये ‘दृष्टिविशिष्टाः’ सम्यग्दर्शनोपेता । ‘जिनेन्द्रभक्ताः’ प्राणिनस्ते ‘स्वर्गे’ । ‘अमराप्सरसां परिषदि’ — देवदेवीनां सभायां । ‘चिरं’ बहुतरं कालं । ‘रमन्ते’ क्रीडन्ति । mokShamArganI sharUAt chothA guNasthAnathI thAy chhe. AnA samarthanamAn pt.. shrI daulatarAmajIe paN ‘chhaDhALA’nA 3/5mAn kahyun chhe ke —

bhAvArtha : — deshavratI arthAt pancham guNasthAnavartI shrAvak ane anagArI arthAt chhaThThA guNasthAnavartI muni – banne madhyam antarAtmA chhe ane chothA guNasthAnavartI avirat samyagdraShTi jaghanya antarAtmA chhe. A traNe antarAtmAo mokShamArgI chhe. jo mokShamArga chothA guNasthAnathI sharU thato na hoy to avirat samyagdraShTine panDitajI mokShamArgI kem kahe? 36.

tathA indrapadane paN samyagdarshanathI shuddha (thayelA) jIvo ja prApta kare chhe em kahe chhe —

anvayArtha : — [दृष्टिविशिष्टाः ] shuddha samyagdraShTi sahit [जिनेन्द्रभक्ताः ] jinendranA bhakta jIvo [स्वर्गे ] svargamAn [अष्टगुणपुष्टितुष्टाः ] ATh RIddhionI pUrNatAthI santuShTa ane [प्रकृष्टशोभाजुष्टाः ] visheSh shobhA (sundaratA)thI yukta thaIne [अमराप्सरसां ] devo ane apsarAonI [परिषदि ] sabhAmAn [चिरम् ] lAmbAkAL sudhI [रमन्ते ] rame chhe.

TIkA : — ¹jeo ‘दृष्टिविशिष्टाः’ samyagdarshan sahit ‘जिनेन्द्रभक्ताः’ jinendranA bhakto chhe teo ‘अमराप्सरसाम् परिषदि’ dev – devIonI sabhAmAn ‘चिरं’ lAmbA kAL sudhI १. दृष्टिविशिष्टाः, जिनेन्द्रभक्ताः, स्वर्गे ane अमराप्सरसां – e shabdonI sanskRit TIkA rahI gaI

Page 100 of 315
PDF/HTML Page 124 of 339
single page version

कथंभूताः ? अष्टगुणपुष्टितुष्टाः’ अष्टगुणा अणिमा, महिमा, लघिमा, प्राप्ति, प्राकाम्यं, ईशित्वं, वशित्वं, कामरूपित्वमितल्लक्षणास्ते च पुष्टिः स्वशरीरावयवानां सर्वदोषचितत्वं तेषां वा पुष्टिः परिपूर्णत्वं तया तुष्टाः सर्वदा प्रमुदिताः । तथा ‘प्रकृष्टशोभाजुष्टा’ इतरदेवेभ्यः प्रकृष्टा उत्तमा शोभा तया जुष्टा सेविताः इन्द्राः सन्त इत्यर्थः ।।३७।।

तथा चक्रवर्तीत्वमपि त एव प्राप्नुवन्तीत्याह —

नवनिधिसप्तद्वयरत्नाधीशाः सर्वभूमिपतयश्चक्रम् ।

वर्तयितुं प्रभवन्ति स्पष्टदृशः क्षत्रमौलिशेखरचरणाः ।।३८।। ‘रमन्ते’ rame chhe – krIDA kare chhe. kevA thaIne? ‘अष्टगुणपुष्टितुष्टाः’ ATh guNo – arthAt aNimA, mahimA, laghimA, prApti, prAkAmya, ishitva, vashitva ane kAmarupitva — e rUp ATh RIddhio – temanI pUrNatAthI santuShTa arthAt sarvadA pramudit (Anandit) athavA te ATh RIddhio rUp guNothI temanA sharIranA avayavonI sarvadA puShTi – vRuddhi thAy chhe, tenAthI sadA santuShTa tathA ‘प्रकृष्टशोभाजुष्टाः’ bIjA devonA karatAn utkRuShTa – uttam shobhAyukta thaIne arthAt anya devothI sevit indro thaIne.

bhAvArtha : — samyagdraShTi jIv mRutyu pachhI svargamAn indra paN thAy chhe. tyAn aNimAdi ATh RIddhionI pUrNatAthI Anandit thaI visheSh sundar vaikriyik sharIr prApta karI, dev ane apsarAonI sabhAmAn lAmbA samay sudhI rame chhe ane anya devo tenI sevA kare chhe.

A gAthA sUchave chhe ke samyaktvanI bhUmikAmAn heyabuddhie karelA shubh bhAvonA phaLarUpe uparokta darshAvelI aNimAdi ATh RIddhionI prApti thAy chhe. sarve samyagdraShTio jinendranA bhakto hoy chhe. 37.

tathA chakravartI padane paN te (shuddha samyagdraShTio) ja prApta kare chhe – em kahe chhe —

anvayArtha : — [स्पष्टदृशः ] jeo nirmaL samyagdraShTi jIvo chhe teo ja [नवनिधिसप्तद्वयरत्नाधीशाः ] navanidhi ane chaud ratnonA svAmI thayA thakA tathA

Page 101 of 315
PDF/HTML Page 125 of 339
single page version

ये ‘स्पष्टदृशो’ निर्मलसम्यक्त्वाः । त एव ‘चक्रं’ चक्ररत्नं । ‘वर्तयितुं’ आत्माधीनतया तत्साध्यनिखिलकार्येषु प्रवर्तयितुं । ‘प्रभवन्ति’ ते समर्था भवन्ति । कथंभूताः ? सर्वभूमिपतयः सर्वा चासौ भूमिश्च षट्खण्डपृथ्वी तस्याः पतयः चक्रवर्तिनः । पुनरपि कथंभूताः ? ‘नवनिधिसप्तद्वयरत्नाधीशा’ नवनिधयश्च सप्तद्वयरत्नानि सप्तानां द्वयं तेन संख्यातानि रत्नानि चतुर्दश तेषामधीशाः स्वामिनः । क्षत्रमौलिशेखरचरणाः क्षताद्दोषात् त्रायन्ते रक्षन्ति प्राणिनो ये ते क्षत्रा राजानस्तेषां मौलयो१ मुकुटानि तेषु शेखरा आपीठास्तेषु चरणानि येषां ।।३८।। [क्षत्रमौलिशेखरचरणाः ] jemanAn charaNone rAjAonA mugaTanI kalagIo sparshe chhe arthAt jemanA charaNomAn rAjAonAn mastako jhUke chhe evA [सर्वभूमिपतयः ] samasta bhUminA (chha khanDanA) mAlik thayA thakA (arthAt chakravartI thayA thakA) [चक्रम् ] chakra (arthAt AgnA) [वर्तयितुम् ] vartAvavAne (chalAvavAne) [प्रभवन्ति ] samartha thAy chhe.

TIkA : — jeo ‘स्पष्टदृशो’ nirmaL samyagdraShTi jIvo chhe teo ja ‘चक्रं’ chakraratna ‘वर्तयितुम्’ tenAthI (chakrathI) sAdhya sarvakAryomAn svAdhInapaNe pravartAvavAne ‘प्रभवन्ति’ samartha thAy chhe. kevA chhe teo? ‘सर्वभूमिपतयः’ sarvabhUmi arthAt chha khanD pRithvInA pati (svAmI) — arthAt chakravartI chhe evA. vaLI kevA chhe? ‘नवनिधिसप्तद्वयरत्नाधीशाः’ navanidhio ane (sankhyAe) chaud ratnonA svAmI chhe evA. ‘क्षत्रमौलिशेखरचरणाः’ kShat eTale doShathI je prANIonI rakShA kare te kShatro eTale rAjAo chhe, temanA mukuTanI kalagIo jemanAn charaNone sparshe chhe evA teo chhe.

bhAvArtha : — samyagdraShTi jIv nirmaL samyaktvanA prabhAvathI svargathI chyavI manuShya bhavamAn chakravartI paN thAy chhe. te vIs hajAr deshonA samUharUp pRithvInA chha khanDano svAmI hoy chhe ane badhA deshomAn potAnI AgnA (chakra) pravartAvavAne samartha hoy chhe. vaLI te batrIs hajAr mukuTabaddha rAjAono adhipati ane ¹navanidhi ane ²chaud ratnono svAmI hoy chhe. 38. १. मौलयो मस्तकानि तेषु शेखराणि मकुटानि तानि चरणेषु येषां घ० । 1. navanidhi – kAl, mahAkAl, pAnDuk, mANav, shankh, naisarpya, padma, ping ane sarvaratna. 2. chaud ratna – chakra, chhatra, khaDga, danD, chUDAmaNi, senApati, charmaratna, shilpakAr, kAkiNI, gRuhapati,

Page 102 of 315
PDF/HTML Page 126 of 339
single page version

तथा धर्मचक्रिणोऽपि सद्दर्शनमाहात्म्याद् भवन्तीत्याह —

‘दृष्टया’ सम्यग्दर्शनमाहात्म्येन । ‘वृषचक्रधरा भवन्ति’ वृषो धर्मः तस्य चक्रं वृषचक्रं तद्धरन्ति ये ते वृषचक्रधरास्तीर्थकराः । किंविशिष्टाः ? ‘नूतपादाम्भोजाः’ पादावैवाम्भोजे, नूते स्तुते पादाम्भोजे येषां । कैः ? ‘अमरासुरनरपतिभिः’ अमरपतयः ऊर्ध्वलोकस्वामिनः सौधर्मादयः, असुरपतयोऽधोलोकस्वामिनो धरणेन्द्रादयः, नरपतयः तिर्यग्लोकस्वामि- नश्चक्रवर्तिनः । न केवलमेतैरेव नूतपादाम्भोजा, किन्तु ‘यमधरपतिभिश्च’ यमं व्रतं धरन्ति ये ते यमधरा मुनयस्तेषां पतयो गणधरास्तैश्च । पुनरपि कथंभूतास्ते ? ‘सुनिश्चितार्था’ शोभनो

tathA samyagdarshananA mAhAtmyathI dharmachakrI (tIrthankar) paN thAy chhe em kahe chhe —

anvayArtha : — [दृष्टया ] jIv samyagdarshananA mAhAtmyathI [अमरसुरनरपतिभिः ] devendra, dharaNendra ane chakravartI dvArA [च ] tem ja [यमधरपतिभिः ] munionA svAmI gaNadharo dvArA [नूतपादाम्भोजाः ] jemanAn charaNakamaLonI stuti karavAmAn Ave chhe evA, [सुनिश्चितार्थाः ] jemane dharmAdi padArthono sArI rIte (sampUrNapaNe) nishchay thayo chhe evA tathA [लोकशरण्याः ] traN lokanA sharaNabhUt evA [वृषचक्रधराः ] dharmachakranA dhArak tIrthankaro [भवन्ति ] thAy chhe.

TIkA : — ‘दृष्टया’ samyagdarshananA mAhAtmyathI ‘वृषचक्रधरा भवन्ति’ – वृषः eTale dharma – tenun chakra te vRuShachakra – dharmachakra, tene je dhare te dharmachakranA dhArako tIrthankaro thAy chhe. te kevA chhe? ‘नूतपादाम्भोजाः’ pAd e ja kamaLo – charaNakamaLo jenAn stavavAmAn Ave chhe tevA, konI dvArA (prashansit)? ‘अमरासुरनरपतिभिः’ amarapati eTale UrdhvalokanA svAmI – saudharma Adi, asurapati eTale adholokanA svAmI – dharaNendra Adi ane narapati eTale tiryaglokanA (madhyalokanA) svAmI – chakravartIo dvArA – phakta temanA dvArA ja (temanAn) charaNakamaLo prashansit chhe, eTalun ja nahi kintu ‘यमधरपतिभिश्च’ je yam eTale vratane dhAraN kare chhe te yamadharo – munio, temanA pati – gaNadharo, temanA dvArA paN (prashansit chhe).

Page 103 of 315
PDF/HTML Page 127 of 339
single page version

निश्चितः परिसमाप्ति गतोऽर्थो धर्मादिलक्षणो येषां । तथा ‘लोकशरण्याः’ अनेकविध- दुःखदायिभिः कर्मारातिभिरुपद्रुतानां लोकानां शरणे साधवः ।।३९।।

तथा मोक्षप्राप्तिरपि सम्यग्दर्शनशुद्धानामेव भवतीत्याह —

vaLI teo kevA chhe? ‘सुनिश्चितार्थाः’ jemane dharmAdirUp artha sArI rIte nishchit thayo chhe arthAt parisamAptie (pUrNatAe) pAmyo chhe, (arthAt jemane dharmAdi padArthono samyak prakAre sampUrNapaNe nishchay thayo chhe – shraddhAn thayun chhe) tevA tathA ‘लोकशरण्याः’ anek prakAranA dukhadAyI karma – shatruo dvArA upadrav pAmelA lokonA jeo sharaNabhUt chhe evA.

bhAvArtha : — samyagdraShTi jIv mRutyu bAd samyaktvanA mAhAtmyathI devendra, dharaNendra, chakravartI tathA gaNadharo dvArA pUjanIy thAy chhe tathA traN lokanA sharaNabhUt, dharmachakranA dhArak tIrthankar paN thAy chhe.

tIrthankaradev traN lokanA adhipatio dvArA pUjanIy chhe – e batAve chhe ke traN lokamAn tIrthankaradevanun puNya – phaL sauthI utkRuShTa chhe. vaLI gnAnIo ane tyAgIomAn gaNadhar sauthI moTA chhe, teo paN shrotAonI koTimAn besI dharma shravaN kare chhe, te batAve chhe ke dharmamAn paN tIrthankaradev sauthI uttam chhe. vihArakALe temanI mahattAsUchak ek dharmachakra tIrthankar bhagavAnanI AgaL chAle chhe.

A pramANe traN lokanA rAjA – mahArAjAo, indro, gnAnIo, tyAgIo, dharmAtmAo – sarve jemane pUje chhe, jemanun sharaN le chhe – evA sAmarthyashALI alaukik puruSh – tIrthankaradev – samyagdarshananA ja mAhAtmyathI thAy chhe. 39.

tathA mokShanI prApti paN shuddha samyagdraShTine ja thAy chhe te kahe chhe —

anvayArtha : — [दर्शनशरणाः ] samyagdarshan jemanun sharaN chhe evA jIvo [अजरम् ] ghaDapaNarahit, [अरुजम् ] rogarahit, [अक्षयम् ] kShayarahit, [अव्याबाधम् ]

Page 104 of 315
PDF/HTML Page 128 of 339
single page version

‘दर्शनशरणाः’ दर्शनं शरणं१ संसारापायपरिरक्षकं येषां, दर्शनस्य वा शरणं रक्षणं यत्र ते । ‘शिवं’ मोक्षं । भजन्त्यनुभवन्ति । कथंभूतं ? ‘अजरं’ न विद्यते जरा वृद्धत्वं यत्र । ‘अरुजं’ न विद्यते रुग्व्याधिर्यत्र । ‘अक्षयं’ न विद्यते लब्धानन्तचतुष्टयक्षयो२ यत्र । ‘अव्याबाधं’ न विद्यते दुःखकारणेन केनचिद्विविधा विशेषेण वा अबाधा यत्र । ‘विशोकभयशङ्कं’ विगता शोकभयशङ्का यत्र । ‘काष्ठागतसुखविद्याविभवं’ काष्ठां परमप्रकर्षं गतः प्राप्तः सुखविद्ययोर्विभवो विभूतिर्यत्र । ‘विमलं’ विगतं मलं द्रव्यभावरूपकर्म३ यत्र ।।४०।। bAdhArahit, [विशोकभयशंकम् ] shok, bhay tathA shankA rahit [काष्ठागतसुखविद्याविभवम् ] jyAn sukh ane gnAnano vaibhav parAkAShThAe pahonchyo chhe tevA – arthAt sarvotkRuShTa sukh ane sarvotkRuShTa gnAnasahit, [विमलं ] malarahit, arthAt dravyakarma, bhAvakarma ane nokarmarUp malarahit [शिवम् ] mokShane [भजन्ति ] pAme chhe.

TIkA : — ‘दर्शनशरणाः’ jemane samyagdarshan sharaN chhe – arthAt samyagdarshan jemanun sansAranAn dukhamAnthI rakShaN karanAr chhe – athavA jemane samyagdarshananun sharaN chhe – rakShaN chhe, teo ‘शिवं भजन्ति’ mokSha pAme chhe – anubhave chhe. kevA (mokShane)? ‘अजरं’ jyAn jarA eTale ghaDapaN nathI, ‘अरुजम्’ jyAn ruj eTale rog – vyAdhi nathI, ‘अक्षयम्’ jyAn prApta thayelA anant chatuShTayano kShay nathI, ‘अव्याबाधम्’ jyAn koI dukh paDavAthI athavA vividh prakArathI bAdhA nathI, ‘विशोकभयशंकम्’ jyAn shok, bhay ane shankAno nAsh thaI gayo chhe, ‘काष्ठागतसुखविद्याविभवम्’ jyAn sukh ane gnAnano vibhav – vibhUti parAkAShThAe pahonchI chhe tathA ‘विमलं’ jyAn dravyakarma, bhAvakarma ane nokarmarUp maLano nAsh thayo chhe tevA (mokShane pAme chhe.)

bhAvArtha : — samyagdraShTi jIv mokSha paN prApta kare chhe. jyAn ghaDapaN, rog, kShay, bAdhA, shok, bhay ane shankAno tathA dravyakarma, bhAvakarma, nokarmarUp malano sarvathA abhAv hoy chhe tathA nav kShAyik labdhio tathA anantadarshanAdi anantachatuShTayano sadA sadbhAv hoy chhe. 40. १. शरणं संसारापायपरिरक्षकं येषां, दर्शनस्य वा शरणं रक्षणं यत्र ते शिवं घ० । २. चतुष्टयस्वरूपस्य घ० । ३. द्रव्यभावस्वरूपं कर्म घ० ।

Page 105 of 315
PDF/HTML Page 129 of 339
single page version

यत्प्राक् प्रत्येकं श्लोकैः सम्यग्दर्शनस्य फलमुक्तं तद्दर्शनाधिकारस्य समाप्तौ संग्रहवृत्तेनोपसंहृत्य प्रतिपादयन्नाह —

‘शिवं’ मोक्षं । ‘उपैति’ प्राप्नोति । कोऽसौ ? ‘भव्यः’ सम्यग्दृष्टिः । कथंभूतः ? ‘जिनभक्तिः’ जिने भक्तिर्यस्य । किं कृत्वा ? ‘लब्ध्वा’ । कं ? ‘देवेन्द्रचक्रमहिमानं’ देवानामिन्द्रा देवेन्द्रास्तेषां चक्रं संघातस्तत्र तस्य वा महिमानं विभूतिमाहात्म्यं । कथंभूतं ? ‘अमेयमानं’ अमेयोअपर्यन्तं मानं पूजा ज्ञानं वा यस्य तममेयमानं । तथा ‘राजेन्द्रचक्रं’

pUrve pratyek shlok dvArA je samyagdarshananun phaL kahyun te samyagdarshanano adhikAr samApta karatAn sangrah vRuttithI (sankSheparUpe) upasanhAr karI pratipAdan karatAn kahe chhe —

anvayArtha : — [जिनभक्तिः ] jinendranI bhaktivALo jinabhakta [भव्यः ] bhavya (samyagdraShTi jIv) [अमेयमानम् ] aparimit pratiShThA athavA gnAn sahit [देवेन्द्रचक्रमहिमानम् ] devendronA samUhanA mahimAne (aishvaryane), [अवनीन्द्रशिरोर्चनीयम् ] rAjAonA mastak dvArA pUjanIy [राजेन्द्रचक्रम् ] chakravartInA chakraratnane [च ] ane [अधरीकृतसर्वलोकम् ] sarva lokane jeNe nIchAn karI dIdhAn chhe arthAt sarva lokamAn je uttam chhe tevA [धर्मेन्द्रचक्रम् ] dharmendranA (tIrthankaranA) chakrane (padane) [लब्ध्वा ] prApta karI [शिवम् ] mokSha [उपैति ] pAme chhe.

TIkA : — ‘जिनभक्तिः भव्यः शिवं उपैति’ jene jinendradevamAn bhakti chhe tevo samyagdraShTi jIv mokShane prApta kare chhe. te shun – shun prApta karIne mokShane prApta kare chhe? देवेन्द्रचक्रमहिमानम्’ devonA indro te devendro, tenA samUhanA mahimAne – vibhUtinA mAhAtmyane prApta kare chhe. ‘अमेयमानम्’ jenun mAn (je mAhAtmyano prabhAv) – pUjA, gnAn

Page 106 of 315
PDF/HTML Page 130 of 339
single page version

लब्ध्वा राज्ञामिन्द्राश्चक्रवर्तिनस्तेषां चक्रं चक्ररत्नं । किं विशिष्टं ? ‘अवनीन्द्रशिरोऽर्चनीयं’ अवन्यां निजनिजपृथिव्वां इन्द्रा मुकुटबद्धा राजानस्तेषां शिरोभिरर्चनीयं । तथा ‘धर्मेन्द्रचक्रं’ लब्ध्वा धर्मस्तस्योत्तमक्षमादिलक्षणस्य चारित्रलक्षणस्य वा इन्द्रा अनुष्ठातारः प्रणेतारो वा तीर्थकरादयस्तेषां चक्रं संघातं धर्मेन्द्राणां वा तीर्थकृतां सूचकं चक्रं धर्मचक्रं । कथंभूतं ? ‘अधरीकृतसर्वलोकं’ अधरीकृतो भृत्यतां नीतः सर्वलोकस्त्रिभुवनं येन तत् । एतत्सर्वं१ लब्ध्वा पश्चाच्छिवं चोपैति भव्य इति ।।४१।। aparimit (amAp) hoy chhe, tathA ‘राजेन्द्रचक्रम्’ rAjAonA indro te rAjendro – chakravartIo, chakravartIonA chakraratnane prApta kare chhe. ‘अवनींद्रशिरोऽर्चनीयम्’ ke je potapotAnI pRithvIonA adhipati mukuTabaddha rAjAonAn mastako dvArA pUjanIy hoy chhe, tathA ‘धर्मेन्द्रचक्रम्’ dharmendrachakrane – uttam kShamAdirUp athavA chAritrarUp dharmanA indronA anuShThAtA athavA praNetA – tIrthankar AdinA samUhane athavA dharmendronA – tIrthankaronA sUchak dharmachakrane prApta kare chhe. ‘अधरीकृतसर्वलोकम्’ ke jeNe sarva lokane (traN bhuvanane) dAsarUp banAvyA chhe (potAnA mahimA AgaL traN bhuvanane jeNe tuchchha (halakA) karI dIdhA chhe – nIche pADI dIdhA chhe) — e badhun prApta karIne pachhI samyagdraShTi jIv mokSha pAme chhe.

bhAvArtha : — A antim shlokamAn AchArya shlok 36 thI 41 sudhIno upasanhAr karatAn kahe chhe ke – samyaktvanA prabhAve samyagdraShTi jIv uttam sAnsArik sukh heyabuddhie bhogavI – arthAt uttam manuShyapaNun, indranI aparimit vibhUti, batrIs hajAr mukuTabaddha rAjAo dvArA pUjanIy chakravartIpad ane trailokya pUjya tIrthankarapad prApta karIne ante mokSha pAme chhe.

samyaktva AtmAno shuddha pariNAm chhe, tenAthI samvar – nirjarA pUrvak mokShanI prApti thAy chhe. ahIn je samyaktvanun phaL laukik sukh batAvyun chhe te upacharit kathan chhe; vAstavamAn te samyaktvanun phaL nathI paN bhUmikAnusAr vartatA tenA sahachararUp prashasta shubh rAganun te phaL chhe, em samajavun.

samyagdraShTine darshanamohano abhAv hovAthI temane satyArtha shraddhAn, satyArtha gnAn pragaT hoy chhe ane mithyAtva sAthe anantAnubandhI kaShAyano paN abhAv hovAthI tene svarUpAcharaNachAritra paN anshe hoy chhe. १. तत्सर्वं लब्ध्वा पश्चाच्च शिवमुपैति भव्य इति घ० ।

Page 107 of 315
PDF/HTML Page 131 of 339
single page version

joke apratyAkhyAnAvaraNanA udayane lIdhe tene deshachAritra ane pratyAkhyAnAvaraNanA udayane lIdhe sakalachAritra pragaTyun nathI, topaN tene dehAdik paradravya tathA rAg – dveShAdi karmajanit parabhAvamAn evun draDh bhedagnAn thayun chhe ke te potAnA gnAn-darshanarUp gnAn- svabhAvamAn ja Atmabuddhi rAkhe chhe ane paryAyamAn Atmabuddhi svapnamAn paN rAkhato nathI.

samyagdraShTi chintavan kare chhe ke – ‘bhagavAn ane paramAgamanun sharaN grahI, antarmukh thaI, gnAnadraShTithI avalokan kar. sparsha, ras, gandh, varNAdi – e tArun svarUp nathI, te pudgalanun svarUp chhe. krodhAdi kaShAy – bhAv karmajanit vikAr chhe, te tArA svarUpathI bhinna chhe. dev, manuShyAdik paryAy tathA manuShyAdik chAr gati AtmAnun svarUp nathI, te karmajanit chhe, vinAshik chhe.’

vaLI te chintave chhe ke – ‘hun goro ke shyAm nathI, rAjA ke rank nathI, baLavAn ke nirbaL nathI, svAmI ke sevak nathI, rUpavAn ke kurUp nathI, brAhmaN, kShatriy, vaishya nathI, strI ke puruSh nathI, hun deh, indriyo ke man nathI; kAraN ke e sarve karmanA udayajanit pudgalanA vikAr chhe. e rUp AtmAnun nathI, mArun svarUp to gnAtA – draShTA chhe vagere.’

samyagdraShTine Avun bhedagnAn hovAthI tene paramAn Atmabuddhi, paryAyabuddhi, nimittabuddhi, vyavahArabuddhi ane kartAbuddhi chhUTI jAy chhe, tethI parabhAvothI vimukh thaI te svasanmukh thAy chhe ane satya shraddhA – gnAnanA baLathI yA gnAn – vairAgya shaktinA prabhAvathI te AtmasvarUpamAn sthir thavAno nirantar abhyAs kare chhe ane nirvikAr – atIndriy Anandano anubhav kare chhe.

Avo atIndriy Anandano anubhav karavo te paN samyaktvano ja mahimA chhe, mATe mokShArthIe pratham tene ja dhAraN karavun joIe. AtmArthIne sAnsArik sukh to dhAnya sAthe ghAsanI jem sahaj prApya chhe. 41.

Page 108 of 315
PDF/HTML Page 132 of 339
single page version

अथ दर्शनरूपं धर्मं व्याख्याय ज्ञानरूपं तं व्याख्यातुमाह —

‘वेद’ वेत्ति । ‘यत्तदाहुर्ब्रुवते । ‘ज्ञानं भावश्रुतरूपं । के ते ? ‘आगमिनः’ आगमज्ञाः । कथं वेद ? ‘निःसन्देहं’ निःसंशयं यथा भवति तथा । ‘बिना च विपरीतात्’ विपरीताद्विपर्ययाद्विनैव विपर्ययव्यवच्छेदेनेत्यर्थः । तथा ‘अन्यूनं’ परिपूर्णं सकलं वस्तुस्वरूपं

have samyagdarshanarUp dharmanun vyAkhyAn karIne gnAnarUp dharmanun vyAkhyAn karavAne kahe chhe —

anvayArtha : — [यत् ] je (vastusvarUpane) [अन्यूनम् ] nyUnatA rahit, [अनतिरिक्तं ] adhikatArahit, [विपरीतात् विना ] viparItatA vinA – viparItatA rahit, [च ] ane [निःसंदेहम् ] sandeharahit [याथातथ्यं ] jem chhe tem [वेद ] jANe chhe, [तत् ] tene [आगमिनः ] gaNadharo yA shrutakevalIo [ज्ञानं ] samyaggnAn [आहुः ] kahe chhe.

TIkA : — ‘यद् वेद तद् आगमिनः ज्ञानं आहुः’ je (nIchenI rIte) jANe chhe tene AgamanA jANanArA (gaNadharo athavA shrutakevalIo) bhAvashrutarUp gnAn kahe chhe. kevI rIte jANe chhe? ‘निःसंदेहं’ nisanshayapaNe ‘विना च विपरीतात्’ viparyay rahit ja – viparyayanA vyavachchhed pUrvak – evo artha chhe. tathA ‘अन्यूनं’ paripUrNa – sakal vastusvarUpane nahi ke nyUn – vikal vastusvarUpane.

Page 109 of 315
PDF/HTML Page 133 of 339
single page version

यद्वेद ‘तद्ज्ञानं’ न१ न्यूनं विकलं तत्स्वरूपं यद्वेद । तर्हि२ जीवादिवस्तुस्वरूपेऽविद्यमानमपि सर्वथानित्यत्वक्षणिकत्वाद्वैतादिरूपं कल्पयित्वा यद्वेत्ति तदधिकार्थंवेदित्वात्३ ज्ञानं भविष्यतीत्यहत्राह — ‘अनतिरिक्तं’ वस्तुस्वरूपादनतिरिक्तमनधिकं यद्वेद तज्ज्ञानं न पुनस्तद्वत्स्वरूपादधिकं कल्पनाशिल्पिकल्पितं यद्वेद । एवं चैतद्विशेषणचतुष्टय- सामर्थ्याद्यथाभूतार्थवेदकत्वं तस्य संभवति तद्दर्शयति — ‘यथातथ्यं’ यथावस्थितवस्तुस्वरूपं यद्वेद तद्ज्ञानं भावश्रुतं । तद्रूपस्यैव ज्ञानस्य जीवाद्यशेषार्थानामशेषविशेषतः केवलज्ञानवत् साकल्येन स्वरूपप्रकाशनसामर्थ्यसम्भवात् । तदुक्तं —

prashna — to pachhI jIvAdi vastusvarUpamAn avidyamAn hovA chhatAn sarvathA nityatva, sarvathA kShaNikatva ane sarvathA advait ityAdirUp kalpIne je jANe te adhikArthanun jANanArun hovAthI gnAn chhe ne?

uttara — vastusvarUpathI anadhikapaNe je jANe chhe te gnAn chhe, parantu te vastusvarUpathI adhik kalpanArUp shilpIthI kalpit karAyelun je jANe chhe te gnAn nathI. e rIte A chAr visheShaNonA sAmarthyathI te yathAbhUt padArthanun jANanArun hoy chhe, em have darshAve chhe —

‘याथातथ्यम्’ yathAsthit vastusvarUpane je jANe chhe te bhAvashrutarUp gnAn chhe; kAraN ke evA rUpavALA gnAnane ja kevaLagnAnanI mAphak jIvAdi samasta padArthonA svarUpane samasta visheSho sahit prakAshavAnun sAmarthya chhe. tethI (AptamImAnsAmAn) kahyun chhe ke —

१. नपुनर्न्यूनं घ० । २. जीवादिवस्तु घ प्रतौ ‘तर्हि जीवादिवस्तुस्वरूपेऽविद्यमानमपि

Page 110 of 315
PDF/HTML Page 134 of 339
single page version

अतस्तदेवात्र धर्मत्वेनाभिप्रेतं तस्यैव मुख्यतो मूलकारणभूततया स्वर्गापवर्गसाधन- सामर्थ्यसंभवात् ।।१।।

sarva tattvonun prakAshan karavAmAn, syAdvAd (shrutagnAn) ane kevaLagnAnamAn parokSha ane pratyakShanI apekShAe ja bhed chhe, tenAthI bIjun (gnAn) avasturUp chhe. tethI te ja (bhAvashrutarUp samyaggnAn ja) dharma chhe – evo abhiprAy chhe; kAraN ke mukhyapaNe mUL kAraN hovAthI tenAmAn svarga ane mokShanA sAdhananun sAmarthya chhe.

bhAvArtha : — je vastunA svarUpane, nyUnatA, adhikatA, viparItatA ane sandeh rahit jem chhe tem jANe chhe, tene gaNadharo yA shrutakevalIo ‘samyaggnAn’ kahe chhe; arthAt je vastusvarUpane sanshay (sandeh), viparyay ane anadhyavasAy rahit jem chhe tem jANe chhe tene samyaggnAn kahe chhe. A pramAN – gnAnanun lakShaN chhe. nitya – anityarUp, sAmAnya – visheSharUp evun vastusvarUp jem chhe tem je gnAn jANe tene ja satyArthagnAn – pramANagnAn – samyaggnAn kahe chhe.¹

A shlokanI TIkAmAn samyaggnAnane (1) bhAvashrutarUp gnAn, (2) yathAbhUt ane (3) jIvAdi samasta padArthonA svarUpane kevaLagnAnavat sampUrNapaNe prakAshan karavAnA sAmarthyavALun kahyun chhe; kAraN ke —

(1) bhAvashrutagnAn jenun svarUp chhe evA gnAnIne, abhedarUp bhAvashrutagnAnasvarUp shuddhAtmAnun gnAn hovAthI, te parathI atyant virakta hoy chhe. tethI te gnAnI, karmanA udayanA svabhAvane svayam ja chhoDI de chhe. (shrI samayasAr gAthA 318nI TIkA)

(2) yathAbhUt – ‘याथातथ्यं’ je vastusvarUp chhe tem jANe te gnAn bhAvashrutarUp chhe.

(3) kevaLagnAnavat — chothA – pAnchamA guNasthAnavartI jIvo paN samyaggnAnI hovAthI, 1.sanshay (sandeh) – ‘विरुद्धानेककोटिस्पर्शिज्ञानं संशयः’ — ‘A pramANe chhe ke A pramANe chhe’ – evun je

paraspar viruddhatApUrvak be prakArarUp gnAn tene sanshay kahe chhe.

evun ekarUp gnAn te viparyay chhe.

tenun nAm anadhyavasAy chhe.

Page 111 of 315
PDF/HTML Page 135 of 339
single page version

temane bhAvashrutagnAn hoy chhe ane te gnAn sakaL padArthone prakAshavAne samartha hovAthI tene kevaLagnAnavat kahyun chhe.

Avun gnAn bhUtArtha – trikALI dhruvasvAtmAnA Ashray vinA koIne pragaT thaI shake nahi.

jyAn samyaggnAn hoy tyAn Atmik sukh abhinna hoy chhe, kem ke gnAn ane sukhanun abhinnapaNun chhe. (juo shrI pravachanasAr gAthA 53nI shrI amRutachandrAchAryakRut bhUmikA).

‘‘.......prayojanabhUt jIvAdi tattvomAn sanshay, viparyay ane anadhyavasAyarUp je jANavun thAy chhe tenun nAm mithyAgnAn chhe, paN aprayojanabhUt padArthone yathArtha jANe athavA ayathArtha jANe tenI apekShAe kAI mithyAgnAn – samyaggnAn nathI; jem mithyAdraShTi doraDIne doraDI jANe tethI (tenun gnAn) kAI samyaggnAn nAm pAme nahi tathA samyagdraShTi doraDIne sAp jANe tethI (tenun gnAn) kAI te mithyAgnAn nAm pAme nahi.

‘‘........ahIn to sansAr – mokShanA kAraNabhUt satya – asatya jANavAno nirdhAr karavo chhe, eTale doraDI – sarpAdikanun yathArtha vA anyathA gnAn kAI sansAr – mokShanun kAraN nathI, mATe enI apekShAe ahIn mithyAgnAn – samyaggnAn kahyun nathI; paN prayojanabhUt jIvAdi tattvone jANavAnI apekShAe ja mithyAgnAn – samyaggnAn kahyun chhe ane e ja abhiprAyathI siddhAntamAn mithyAdraShTinA sarva jANavAne mithyAgnAn ja kahyun tathA samyagdraShTinA sarva jANavAne samyaggnAn kahyun.

‘‘kAraN ke mithyAdraShTi jANe chhe tyAn tene sattA – asattAno visheSh (bhed) nathI, tethI te kAraN viparItatA, svarUp viparItatA vA bhedAbhed viparItatA upajAve chhe.......e pramANe mithyAdraShTinA jANavAmAn viparItatA hoy chhe.

‘‘jem dArUno kephI manuShya mAtAne potAnI strI mAne tathA strIne mAtA mAne, tem mithyAdraShTimAn anyathA jANavun hoy chhe. vaLI jem koI kALamAn e kephI manuShya mAtAne mAtA vA strIne strI paN jANe, topaN tene nishchayarUp nirdhAr vaDe shraddhAnapUrvak jANavun na hovAthI tene yathArtha gnAn kahetA nathI. tem mithyAdraShTi koI kALamAn koI padArthane satya paN jANe, topaN tenA nishchayarUp nirdhArathI shraddhAn sahit jANato nathI, tethI tene samyaggnAn kahetA nathI; athavA satya jANe chhatAn e vaDe potAnun ayathArtha ja prayojan

Page 112 of 315
PDF/HTML Page 136 of 339
single page version

तस्य विषयभेदाद्भेदान् प्ररूपयन्नाह —

sAdhe chhe, tethI tene samyaggnAn kahevAtun nathI. e pramANe mithyAdraShTinA gnAnane mithyAgnAn kahIe chhIe.

prashna — e mithyAgnAnanun kAraN shun chhe?

uttara — mohanA udayathI je mithyAtvabhAv thAy chhe – samyagbhAv thato nathI e ja mithyAgnAnanun kAraN chhe. jem viShanA sanyogathI bhojanane paN viSharUp kahevAmAn Ave chhe, tem mithyAtvanA sambandhathI gnAn paN mithyAgnAn nAm pAme chhe.

e ja pramANe jIvane prayojanabhUt jIvAdi tattva tathA aprayojanabhUt anya padArthone yathArtha jANavAnI shakti hoy, paN tyAn jene mithyAtvano uday hoy te to aprayojanabhUt hoy tene ja vede chhe – jANe chhe, paN prayojanabhUtane jANato nathI. jo te prayojanabhUtane jANe to samyaggnAn banI jAy, paN mithyAtvano uday hovAthI tem banI shakatun nathI. mATe tyAn prayojanabhUt – aprayojanabhUt padArtho jANavAmAn gnAnAvaraNanun nimitta nathI, parantu mithyAtvano uday – anuday ja kAraNabhUt chhe.’’¹ 42.

tenA (samyaggnAnanA) viShay – bhedathI prathamAnuyogarUp bhedanun prarUpaN karatAn kahe chhe —

anvayArtha : — [समीचीनः बोधः ] samyaggnAn chhe te [अर्थाख्यानम् ] jemAn paramArtharUp viShayanun vyAkhyAn chhe evA, [चरितं ] jemAn koI ek mahApuruShanA charitranun vyAkhyAn Ave chhe evA, [पुराणम् अपि ] jemAn tresaTh shalAkApuruShonI kathA Ave chhe evA, [पुण्यम् ] jene sAmbhaLavAthI puNya Upaje chhe evA ane [बोधिसमाधिनिधानम् ] je bodhi ane samAdhi e banne viShayonun nidhAn chhe evA (arthAt tene sAmbhaLavAthI bodhi ane samAdhi prApta thAy chhe evA) [प्रथमानुयोगम् ] prathamAnuyogane [बोधति ] jANe chhe. 1. juo, mokShamArga prakAshak, gujarAtI AvRutti, adhyAy 4, pRuShTha 88 thI 90.

Page 113 of 315
PDF/HTML Page 137 of 339
single page version

‘बोधः समीचीनः’ सत्यं श्रुतज्ञानं । ‘बोधति’ जानाति । कं ? प्रथमानुयोगं । किं पुनः प्रथमानुयोगशब्देनाभिधीयते इत्याह — ‘चरितं पुराणमपि’ एकपुरुषाश्रिता कथा चरितं त्रिषष्टिशलाकापुरुषाश्रिता कथा पुराणं तदुभयमपि प्रथमानुयोगशब्दाभिधेयं । तस्य प्रकल्पितत्वव्यवच्छेदार्थमर्थाख्यानमिति विशेषणं, अर्थस्य परमार्थस्य विषयस्याख्यानं प्रतिपादनं यत्र येन वा तं । तथा ‘पुण्यं’ प्रथमानुयोगं हि श्रृण्वंता पुण्यमुत्पद्यते इति पुण्यहेतुत्वात्पुण्यं तदनुयोगं । तथा ‘बोधिसमाधिनिधानं’ अप्राप्तानां हि सम्यग्दर्शनादीनां प्राप्तिर्बोधिः, प्राप्तानां तु पर्यन्तप्रापणं समाधिः, ध्यानं वा धर्म्यं शुक्लं च समाधिः तयोर्निधानं । तदनुयोगं हि श्रृण्वतां सद्दर्शनादेः प्राप्त्यादिकं धर्म्यध्यानादिकं च भवति ।।४३।।

TIkA : — ‘समीचीनः बोधः प्रथमानुयोगम् बोधति’ satya shrutagnAn prathamAnuyogane jANe chhe. vaLI ‘prathamAnuyog’ shabdathI shun kahevAmAn Ave chhe? te kahe chhe — ‘चरितं पुराणमपि’ – ek puruShane Ashrit kathA te ‘charit’ ane tresaTh shalAkA puruShone Ashrit kathA te ‘purAN’ – te bannene (charit ane purANane) prathamAnuyog shabdathI kahevAy chhe. tenA (prathamAnuyoganA) prakalpitapaNAnA vyavachchhed (nAsh) mATe ‘अर्थाख्यानम्’ evun visheShaN chhe. arthanun arthAt paramArtharUp viShayanun AkhyAn¹ eTale pratipAdan jemAn thAy chhe athavA jenAthI thAy chhe evo (prathamAnuyog chhe) tathA ‘पुण्यम्’ prathamAnuyogane sAmbhaLanArAone puNya Upaje chhe evA puNya – hetupaNAne lIdhe te anuyog (prathamAnuyog) puNyarUp chhe; tathA ‘बोधिसमाधिनिधानं’ kharekhar nahi prApta thayelAn samyagdarshanAdinI prApti te ‘bodhi’ ane prApta thayelAnnun (samyagdarshanAdinun) ante (pUrNatAe) pahonchavun te ‘samAdhi’ athavA dharmadhyAn ane shukladhyAn – te samAdhi. te bannenA (bodhi ane samAdhinA) nidhAnarUp (khajAnArUp) evA prathamAnuyoganA sAmbhaLanArAone samyagdarshanAdinI prApti Adi ane dharmadhyAnAdik thAy chhe.

bhAvArtha : — kathA, charitra ane purANarUp granthone prathamAnuyog kahe chhe. paramArthanA ane tenA sAdhak puruShonun jemAn varNan (kathan) hoy te AkhyAn grantho chhe, jemAn koI ek puruShane Ashrit varNan hoy te charitra grantho chhe ane jemAn ²tresaTh shalAkA puruShone Ashrit varNan hoy te purAN grantho chhe. 1. dharma, artha, kAm ane mokSha — e chAr puruShArthonun tathA temanA sAdhak puruShonun kathan te arthAkhyAn. 2. tresaTh shalAkA puruSho – 9 nArAyaN, 9 pratinArAyaN, 9 baLabhadra, 12 chakravartI ane 24 tIrthankaro.

Page 114 of 315
PDF/HTML Page 138 of 339
single page version

A prathamAnuyoganAn shAstronAn shravaN, paThan, manan ane chintanAdithI puNya, bodhi (ratnatray) ane samAdhinI prApti thAy chhe, kAraN ke teo puNyarUp tathA puNyanun kAraN chhe ane bodhi tathA samAdhino khajAno chhe; arthAt je samyaggnAn, AkhyAn, charitra ane purANorUp shAstrone jANe chhe te bhAvashrut gnAnane AchArya prathamAnuyog kahe chhe. A anuyog samyaggnAnano viShay chhe.

¹‘‘jainamatamAn upadesh chAr anuyogano Apyo chhe. prathamAnuyog, karaNAnuyog, charaNAnuyog ane dravyAnuyog — e chAr anuyog chhe. tyAn tIrthankar – chakravartI Adi mahAn puruShonAn charitra jemAn nirUpaN karyAn hoy te ‘prathamAnuyog’ chhe, guNasthAn – mArgaNAdirUp jIvanun, karmonun vA trilokAdinun jemAn nirUpaN hoy te ‘karaNAnuyog’ chhe, gRuhastha – muninA dharma AcharaN karavAnun jemAn nirUpaN hoy te ‘charaNAnuyog’ chhe tathA chha dravya, sAt tattvAdik ane sva – par bhedavignAnAdikanun jemAn nirUpaN hoy te ‘dravyAnuyog’ chhe.’’

‘‘प्रथमानुयोगः प्रथमं मिथ्यादृष्टिमव्रतिकमव्युत्पन्नं वा प्रतिपाद्यमाश्रित्य प्रवृत्तोऽनुयोगोऽधिकारः प्रथमानुयोगः। ’’^२

artha — pratham arthAt mithyAdraShTi – avratI, visheSh gnAn rahit shiShyane uddeshI pravRutta thayelo anuyog arthAt adhikAr te prathamAnuyog chhe.

‘‘prathamAnuyogamAn to sansAranI vichitratA, puNya – pApanAn phaL tathA mahApuruShonI pravRutti ityAdi nirUpaNathI jIvone dharmamAn lagAvyA chhe. je jIv tuchchha buddhivAn hoy te paN A anuyogathI dharmasanmukh thAy chhe, kAraN ke jIv sUkShma nirUpaNane samajato nathI, paN laukik vArtAone ja jANe chhe tathA tyAn teno upayog paN lAge chhe. prathamAnuyogamAn paN laukik pravRuttirUp nirUpaN hovAthI tene te barAbar samajI shake chhe. 1. ane 3. mokShamArga prakAshak gujarAtI AvRutti pRuShTha 271, 272, vadhu mATe juo pRuShTha 274

2. gommaTasAr jIvakAnD gAthA 361 – 362nI TIkA.

Page 115 of 315
PDF/HTML Page 139 of 339
single page version

तथा१ —

‘‘vaLI lokamAn to rAjAdikanI kathAomAn pAp chhoDavAnun vA puNyanun poShaN chhe. tyAn rAjAdik mahApuruShonI kathA sAmbhaLe chhe, parantu tenun prayojan jyAn – tyAnthI pApane chhoDI dharmamAn lagAvavAnun pragaT karyun chhe. tethI te jIv kathAonI lAlach vaDe paN tene vAnche – sAmbhaLe to pAchhaLathI pApane bUrun tathA dharmane bhalo gaNI dharmamAn ruchivAn thAy chhe. e pramANe tuchchha buddhivAnone samajAvavA mATe A anuyog chhe......

‘‘vaLI je jIvone tattvagnAn thayun hoy teo A anuyog vAnche – sAmbhaLe to temane A udAharaNarUp bhAse chhe. jem ke jIv anAdinidhan chhe tathA sharIrAdi sanyogI padArtha chhe – em jANato hato. have purANAdikamAn jIvonAn bhavAntaranun nirUpaN karyun chhe te e jANavAmAn udAharaNarUp thayun.

‘‘vaLI A shubh – ashubh – shuddhopayogane jANato hato, vA tenA phaLane jANato hato. have purANomAn te upayogonI pravRutti tathA tenun phaL jIvone je thayun hoy tenun nirUpaN karyun chhe. e ja A jANavAmAn udAharaNarUp thayun,.......

‘‘.......dharmAtmA chhe te, dharmIonI prashansA ane pApIonI nindA jemAn hoy evI koI purAN puruShonI kathA sAmbhaLavAthI dharmamAn ati utsAhavAn thAy chhe. e pramANe A prathamAnuyoganun prayojan jANavun.’’ 43.

anvayArtha : — [तथा ] tevI ja rIte (prathamAnuyoganA prakAre) [मतिः ] samyaggnAn (mananarUp shrutagnAn) [आदर्शम् इव ] darpaNanI jem [लोकालोकविभक्तेः ] १. संपादनार्थमुपलब्धेषु पुस्तकेषु ‘क’ पुस्तके इतोग्रे इयं गाथा समुपलभ्यते ‘अह उड्ढतिरियलोए दिसि

Page 116 of 315
PDF/HTML Page 140 of 339
single page version

‘तथा’ तेन प्रथमानुयोगप्रकारेण, ‘मति’र्मननं१ श्रुतज्ञानं । अवैति जानाति । कं ? ‘करणानुयोगं’ लोकालोकविभागं पंचसंग्रहादिलक्षणं । कथंभूतमिव ? ‘आदर्शमिव’ यथा आदर्शो दर्पणो मुखादेर्यथावत्स्वरूपप्रकाशकस्तथा करणानुयोगोऽपि स्वविषयस्यायं प्रकाशकः । ‘लोकालोकविभक्तेः’ लोक्यन्ते जीवादयः पदार्था यत्रासौ लोकस्त्रिचत्वारिं- शदधिकशतत्रयपरिमितरज्जुपरिमाणः, — तद्विपरीतोऽलोकोऽनन्तमानावच्छिन्नशुद्धाकाश- स्वरूपः तयोर्विभक्ति-र्विभागो भेदस्तस्याः आदर्शमिव । तथा ‘युगपरिवृत्तेः’ युगस्य कालस्योत्सर्पिण्यादेः परिवृत्तिः परावर्तनं तस्या आदर्शमिव । तथा ‘चतुर्गतीनां च’ lok – alokanA vibhAganA – svarUpanA [युगपरिवृत्तेः ] yugonA (arthAt kAlanA parivartananA) svarUpanA [च ] ane [चतुर्गतीनाम् ] chAr gationA svarUpanA prakAshak evA [करणानुयोगम् च ] karaNAnuyogane paN [अवैति ] jANe chhe.

TIkA : — ‘तथा’ te prathamAnuyoganA prakAre ‘मतिः मनिनं श्रुतज्ञानं’ mati eTale manan – shrutagnAn, ‘अवैति’ jANe chhe. kone (jANe chhe)? ‘करणानुयोगं’ karaNAnuyogane arthAt panchasangrahAdirUp lok – alokanA vibhAgane; konI mAphak? ‘आदर्शमिव’ jem Adarsha eTale darpaN mukhAdinA yathAvat svarUpane prakAshe chhe, tem karaNAnuyog paN potAnA viShayane prakAshe chhe.

‘लोकालोकविभक्तेः’ jemAn jIvAdi padArtho jaNAy te lok, te traNaso tentAlIsh (343)thI adhik ghan rAju pramAN chhe. tenAthI viparIt svarUpavALo alok chhe, te anant pramAN ane avachchhinna shuddha AkAshasvarUp chhe. te bannenA vibhAgane (bhedane) AdarshanI jem prakAshe chhe, tathA ‘युगपरिवृत्तेः’ yuganA – kAlanA – utsarpiNI AdinA parivartanane darpaNanI jem prakAshe chhe. ane ‘चतुर्गतिनाम् च’ narak, tiryanch, manuShya ane devagatirUp chAr gationA (svarUpane) darpaNanI jem prakAshe chhe – varNave chhe.

bhAvArtha : — jem darpaN mukhAdi vastuone jem chhe tem batAve chhe, tem je shAstra pAnch dravyonA (jIv, pudgal, dharma, adharma ane kAlanA) samUharUp lok ane tenAthI viparIt svarUpavALA shuddha anant alokanA vibhAgane, utsarpiNI – avasarpiNIrUp kalpakAlanA parivartanane ane narakAdi chAr gationA svarUpane, jem chhe tem batAve tene karaNAnuyog kahe chhe. A anuyog paN samyaggnAnano viShay chhe, arthAt karaNAnuyog, lok – alokanA vibhAgane, yuganA parivartanane ane chaturgationA svarUpane yathAvat १. मतिज्ञानं न श्रुतज्ञानम् इति ग पुस्तके ।