Page 117 of 315
PDF/HTML Page 141 of 339
single page version

नरकतिर्यग्मनुष्यदेवलक्षणानामादर्शमिव ।।४४।। jANavAmAn darpaN samAn chhe – em shrutagnAn (samyaggnAn) jANe chhe.

‘‘.........karaN eTale gaNit kAryanA kAraNarUp je sUtra, teno jemAn ‘anuyog’ arthAt adhikAr hoy te karaNAnuyog chhe. A anuyogamAn gaNit – varNananI mukhyatA chhe.’’¹

‘‘karaNAnuyogamAn jIvonI vA karmonI visheShatA tathA trilokAdikanI rachanA nirUpaN karI jIvone dharmamAn lagAvyA chhe. je jIv dharmamAn upayog lagAvavA ichchhe chhe te jIvonAn guNasthAn – mArgaNAdi bhed tathA traN lokamAn narak – svargAdinAn ThekANAn oLakhI pApathI vimukh thaI dharmamAn lAge chhe. vaLI jo evA vichAromAn upayog ramI jAy to pApapravRutti chhUTI svayam tatkAL dharma Upaje chhe, tathA tenA abhyAsathI tattvagnAnanI paN prApti thAy chhe. vaLI Avun sUkShma ane yathArtha padArthakathan jainamatamAn ja chhe, anya ThekANe nathI evo teno mahimA jANI te jainamatano shraddhAnI thAy chhe.

‘‘bIjun je jIv tattvagnAnI hoy te A karaNAnuyogano abhyAs kare to tene A tenA visheShaNarUp bhAse chhe; jem jIvAdik tattvone pote jANe chhe, have tenA ja visheSh (bhed) karaNAnuyogamAn karyA chhe. temAn koI visheShaN to yathAvat nishchayarUp chhe tathA koI upachAr sahit vyavahArarUp chhe. koI dravya – kShetra – kAl – bhAvAdikanun svarUp pramANAdikarUp chhe tathA koI nimitta – AshrayAdinI apekShA sahit chhe, ityAdi anek prakAranAn visheShaN tyAn nirUpaN karyAn chhe. tene jem chhe tem jANIne A karaNAnuyogane abhyAse to e abhyAsathI tattvagnAn nirmaL thAy chhe......

‘‘vaLI anya ThekANe upayogane lagAve to rAgAdikanI vRuddhi thAy tathA chhadmasthano upayog nirantar ekAgra rahe nahi, mATe gnAnI puruSh A karaNAnuyoganA abhyAsamAn potAno upayog lagAve chhe, je vaDe kevaLagnAn vaDe dekhelA padArthonun jANapaNun tene thAy chhe. bhedamAtra tyAn pratyakSha – apratyakShano ja chhe, paN bhAsavAmAn viruddhatA nathI. e pramANe 1. mokShamArga prakAshak, gujarAtI AvRutti, pRuShTha 276.

Page 118 of 315
PDF/HTML Page 142 of 339
single page version

तथा१ —

‘सम्यग्ज्ञानं’ भावश्रुतरूपं । ‘विजानाति’ विशेषेण जानाति । कं ? ‘चरणानुयोगसमयं’ A karaNAnuyoganun prayojan jANavun.’’²

‘‘parameshvar to vItarAg chhe. bhakti karavAthI prasanna thaI kAI karatA nathI paN bhakti karatAn je mand kaShAy thAy chhe tenun svayam ja uttam phaL thAy chhe. have karaNAnuyoganA abhyAsamAn tenAthI (bhaktithI) paN adhik mand kaShAy thaI shake chhe, tethI tenun phaL ati uttam thAy chhe. vaLI vrat – dAnAdik to kaShAy ghaTADavAnAn bAhya nimitta – sAdhan chhe ane karaNAnuyogano abhyAs karatAn tyAn upayog joDAI jAy tyAre rAgAdik dUr thAy chhe, tethI te antarang nimitta sAdhan chhe; mATe te visheSh kAryakArI chhe.......³ 44.

anvayArtha : — [सम्यग्ज्ञानम् ] samyaggnAn, [गृहमेध्यनागराणाम् ] gRuhastha, (shrAvak) ane munionAn [चारित्रोत्पत्तिवृद्धिरक्षाङ्गम् ] chAritranI utpatti, vRuddhi ane rakShAnA kAraNabhUt evA [चरणानुयोगसमयम् ] charaNAnuyog shAstrane [विजानाति ] jANe chhe.

TIkA : — ‘सम्यग्ज्ञानं’ bhAvashrutarUp gnAn, ‘विजानाति’ visheSh prakAre jANe chhe. kone? ‘चरणानुयोगसमयं’ chAritranA pratipAdak AchArAdi shAstrane. kevA (shAstrane)? १. इतोग्रे क पुस्तके इयं गाथा समुपलभ्यते – तवचारित्तमुणीणं किरियाणं रिद्धिसहियाणं । उवसग्गं सण्णासं

2. mokShamArga prakAshak – gujarAtI AvRutti pRuShTha 272, 273.

vadhu mATe juo pRuShTha 277 thI 280, 292, 293. 3. mokShamArga prakAshak, gujarAtI AvRutti, pRuShTha 292.

Page 119 of 315
PDF/HTML Page 143 of 339
single page version

चारित्रप्रतिपादकं शास्त्रमाचाराङ्गादि । कथंभूतं ? ‘चारित्रोत्पत्तिवृद्धिरक्षाङ्गं’ चारित्रस्योत्पत्तिश्च वृद्धिश्च रक्षा च तासामङ्गं कारणं अंगानि वा कारणानि प्ररूप्यन्ते यत्र । केषां तदङ्गं ? ‘गृहमेध्यनगाराणां’ गृहमेधिनः श्रावकाः अनगारा मुनयस्तेषां ।।४५।। ‘चारित्रोत्पत्तिवृद्धिरक्षाङ्गम्’ chAritranI utpatti, vRuddhi ane rakShAnA anganI kAraNanI athavA kAraNonI – jemAn prarUpaNA karavAmAn AvI chhe tevA (shAstrane). konA chAritranI utpatti, vRuddhi ane rakShAnAn kAraNabhUt? ‘गृहमेध्यनगाराणाम्’ shrAvako ane munionAn (chAritranI utpatti, vRuddhi ane rakShAnA kAraNabhUt).

bhAvArtha : — je shAstramAn gRuhastha ane munionAn chAritranI utpatti, vRuddhi ane rakShAnAn kAraNonun varNan hoy tene charaNAnuyog kahe chhe. A anuyog paN samyaggnAnano viShay chhe, arthAt gRuhastha ane munionA chAritranI utpatti, vRuddhi ane rakShAnAn kAraNabhUt charaNAnuyog shAstra chhe, em samyaggnAn (bhAvashrutagnAn) jANe chhe.

‘‘charaNAnuyogamAn nAnA prakAranAn dharmasAdhan nirUpaN karI jIvone dharmamAn lagAvIe chhIe. je jIv hit – ahitane jANato nathI ane hinsAdi pApakAryomAn tatpar thaI rahyo chhe, tene jem te pApakAryone chhoDI dharmakAryomAn joDAy tem ahIn upadesh Apyo chhe. tene jANI jinadharmAcharaN karavAne sanmukh thatAn te jIv gRuhastha – munidharmanun vidhAn sAmbhaLI potAnAthI jevo dharma sadhAy tevo dharmasAdhanamAn lAge chhe. evA sAdhanathI kaShAy paN mand thAy chhe ane tenA phaLamAn eTalun to thAy chhe ke te kugatinAn dukh na pAmatAn sugatinAn sukh pAme. vaLI evA sAdhanathI jainamatanAn nimitta paN banyAn rahe chhe. tyAn tene tattvagnAnanI prApti thavAnI hoy to thaI jAy.

‘‘bIjun je jIv tattvagnAnI thaI A charaNAnuyogane abhyAse chhe tene e badhAn AcharaN potAnA vItarAgabhAv anusAr bhAse chhe. ekadesh vA sarvadesh vItarAgatA thatAn evI shrAvak – muninI dashA thAy chhe, kAraN ke e ekadesh – sarvadesh vItarAgatA ane shrAvak – muni dashAne nimitta – naimittikapaNun hoy chhe, em jANI shrAvak – muni dharmanA bhedone oLakhI jevo potAne vItarAgabhAv thayo hoy tevo te potAne yogya dharma hoy tene sAdhe chhe. temAn paN jeTalo ansh vItarAgatA hoy chhe tene te kAryakArI jANe chhe, jeTalo ansh rAg rahe chhe tene hey jANe chhe tathA sampUrNa vItarAgatAne param dharma mAne chhe.

Page 120 of 315
PDF/HTML Page 144 of 339
single page version

‘द्रव्यानुयोगदीपो’ १‘द्रव्यानुयोगसिद्धान्तसूत्रं तत्त्वार्थसूत्रादिस्वरूपो द्रव्यागमः स एव दीपः स । ‘आतनुते’ विस्तारयति अशेषविशेषतः प्ररूपयति । के ? ‘जीवाजीवसुतत्त्वे’ उपयोगलक्षणो जीवः तद्विपरीतोऽजीवः तावेव शोभने अबाधिते तत्त्वे वस्तुस्वरूपे आतनुते । तथा ‘पुण्यापुण्ये’ सद्वेद्यशुभायुर्नामगोत्राणि हि पुण्यं ततोऽन्यत्कर्मापुण्यमुच्यते, ते च मूलोत्तरप्रकृतिभेदेनाशेषविशेषतो द्रव्यानुयोगदीप आतमुते । तथा ‘बन्धमोक्षौ च’

e pramANe charaNAnuyoganun prayojan chhe.’’². 45.

anvayArtha : — [द्रव्यानुयोगदीपः ] dravyAnuyogarUpI dIpak [जीवाजीवसुतत्त्वै ] jIv ane ajIv sutattvone, [पुण्यापुण्ये ] puNya tathA pApane [च ] ane [बन्धमोक्षौ ] bandh tathA mokShane [श्रुतविद्यालोकं ] bhAvashrutagnAnano prakAsh thAy tevI rIte [आतनुते ] vistArapUrvak nirUpe chhe – pragaT kare chhe.

TIkA : — ‘द्रव्यानुयोगदीपो’ dravyAnuyog siddhAntasUtra – tattvArtha sUtrAdi svarUp dravyAgam – evo ja dIpak (arthAt dravyAnuyogarUpI dIpak) te ‘आतनुते’ vistAre chhe arthAt sampUrNapaNe prarUpe chhe. kone (prarUpe chhe)? ‘जीवाजीवसुतत्त्वे’ jenun lakShaN upayog chhe te jIv ane tenAthI viparIt lakShaN jenun chhe te ajIv chhe. te banne shobhan (sundar) – abAdhit tattvone – vastu svarUpane prarUpe chhe. tathA ‘पुण्यापुण्ये’ shAtAvedanI, shubhaAyu, shubhanAm ane shubhagotra – e puNyakarma chhe. ane tenAthI anya viparIt karma (arthAt ashAtAvedanI, ashubhaAyu, ashubhanAm ane ashubhagotra) apuNya (pAp) karma kahevAy chhe. temane mUl prakRiti ane uttar prakRitinA bhedathI samasta viShayopUrvak dravyAnuyogarUpI dIpak pragaT kare chhe. tathA ‘बन्धमोक्षौ च’ mithyAtva, avirati, pramAd, kaShAy ane yogarUp kAraNothI १. द्रव्यानुयोगः सिद्धान्तः ख 2. mokShamArga prakAshak, gujarAtI AvRutti pRuShTha 273.

Page 121 of 315
PDF/HTML Page 145 of 339
single page version

मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगलक्षणहेतुवशादुपार्जितेन कर्मणा सहात्मनः संश्लेषो बन्धः बन्धहेत्वभावनिर्जराभ्यां कृत्स्नकर्मविप्रमोक्षलक्षणो मोक्षस्तावप्यशेषतः द्रव्यानुयोगदीप आतनुते । कथं ? श्रुतविद्यालोकं श्रुतविद्या भावश्रुतं सैवालोकः प्रकाशो यत्र१ कर्मणि तद्यथा भवत्येवं जीवादीनि स प्रकाशयतीति ।।४६।। upArjit karelAn karma sAthe AtmAno sanshleSh (gADh sambandh) te bandh, bandh hetuno abhAv (Asravano abhAv arthAt samvar) ane nirjarAthI (samvar ane nirjarA e bannethI) samasta karmano chhUTakAro thavo te mokSha chhe. te bannene bandh ane mokShane paN dravyAnuyogarUpI dIpak sampUrNapaNe pragaT kare chhe. kevI rIte? ‘श्रुतविद्यालोकं’ shrutagnAn eTale bhAvashrutagnAn – teno prakAsh je rIte thAy te rIte, te (dravyAnuyog dIpak) jIvAdine prakAshe chhe.

bhAvArtha : — dravyAnuyogarUpI dIpak, jIv – ajIv sutattvone, puNya – pApane ane bandh – mokSha tattvone, je rIte bhAvashrutagnAnano prakAsh thAy te rIte, pragaT kare chhe – vistAre chhe. A anuyog paN samyaggnAnano viShay chhe, arthAt je gnAn jIv – ajav sutattvone, puNya – pAp tattvone ane bandh – mokSha tattvone prakAshit kare chhe – jANe chhe te dravyAnuyog bhAvashrutagnAn chhe.

‘‘dravyAnuyogamAn dravyonA ane tattvonA nirUpaN vaDe jIvone dharmamAn lagAvIe chhIe. je jIv, jIv – ajIvAdi dravyone vA tattvone oLakhato nathI tathA sva – parane jANato nathI, tene hetu – draShTAnta – yukti ane pramAN – nayAdi vaDe tenun svarUp e pramANe ahIn batAvyun chhe; ke jethI tene tenI pratIti thaI jAy ane tenA abhyAsathI anAdi agnAnatA dUr thaI anya matanAn kalpit tattvAdik jUThAn bhAse tyAre jainamatanI pratIti paN thAy tathA jo tenA bhAvano abhyAs rAkhe to tene turat ja tattvagnAnanI prApti thaI jAy.

‘‘vaLI jene tattvagnAnanI prApti thaI hoy – tattvagnAn thayun hoy te jIv A dravyAnuyogano abhyAs kare to tene potAnA shraddhAn anusAr e badhAn kathan pratibhAse chhe. jem koIe, koI vidyA shIkhI lIdhI hoy paN jo te teno abhyAs rAkhyA kare, to te yAd rahe, na rAkhe to bhUlI jAy, tem Ane tattvagnAn to thayun chhe, parantu jo te १. तेन कर्मणि ग ।

Page 122 of 315
PDF/HTML Page 146 of 339
single page version

dravyAnuyogano abhyAs karyA kare to te tattvagnAn TakI rahe, na kare to bhUlI paN jAy, athavA sankShepatAthI tattvagnAn thayun hatun te ahIn nAnA yukti – hetu – draShTAntAdi vaDe spaShTa thaI jAy to pachhI temAn shithilatA thaI shake nahi ane tenA abhyAsathI rAgAdik ghaTavAthI alpakALamAn mokSha sadhAy. e pramANe dravyAnuyoganun prayojan jANavun......’’²

‘‘shankA — dravyAnuyogarUp adhyAtma upadesh chhe, te utkRuShTa chhe ane te uchcha dashAne prApta hoy tene ja kAryakArI chhe paN nIchalI dashAvALAone to vrat – sanyamAdino ja upadesh Apavo yogya chhe.’’

‘‘samAdhAna – jinamatamAn to evI paripATI chhe ke pahelAn samyaktva hoy, pachhI vrat hoy; have samyaktva to sva – paranun shraddhAn thatAn thAy chhe tathA te shraddhAn karI samyagdraShTi thAy ane tyAr pachhI charaNAnuyog anusAr vratAdik dhAraN karI vratI thAy. e pramANe mukhyapaNe to nIchalI dashAmAn ja dravyAnuyog kAryakAr chhe tathA gauNapaNe jene mokShamArganI prApti thatI na jaNAy tene pahelAn koI vratAdikano upadesh ApavAmAn Ave chhe mATe uchcha dashAvALAone adhyAtma upadesh abhyAs karavA yogya chhe — em jANI nIchalI dashAvALAoe tyAnthI parAngmukh thavun yogya nathI.’’³ 46.

१. प्रशस्तिकेयं ख पुस्तके नास्ति । 2. mokShamArga prakAshak – gujarAtI AvRutti – pRuShTha 274,

3. mokShamArga prakAshak pRuShTha 294, 295.

Page 123 of 315
PDF/HTML Page 147 of 339
single page version

अथ चरित्ररूपं धर्मं व्याचिख्यासुराह —

‘चरणं’ हिंसादिनिवृत्तिलक्षणं चारित्रं । ‘प्रतिपद्यते’ स्वीकरोति । कोऽसौ ? ‘साधु’- र्भव्यः । कथंभूतः ? ‘अवाप्तसंज्ञानः’ । कस्मात् ? ‘दर्शनलाभात्’ तल्लाभोऽपि तस्य कस्मिन् सति संजातः ? ‘मोहतिमिरापहरणे’ मोहो दर्शनमोहः स एव तिमिरं तस्यापहरणे यथासम्भवमपशमे क्षये क्षयोपशमे वा । अथवा मोहो दर्शनचारित्रमोहस्तिमिरं ज्ञानावरणादि

have chAritrarUp dharmanun vyAkhyAn karavA ichchhanAr kahe chhe —

anvayArtha : — [मोहतिमिरापहरणे ] darshanamoharUpI andhakAr dUr thatAn [दर्शनलाभात् ] samyagdarshananI prAptithI [अवाप्तसंज्ञानः ] jene samyaggnAn prApta thayun chhe tevo [साधुः ] bhavya jIv, [रागद्वेषनिवृत्यै ] rAg – dveShanI nivRuti mATe (rAg-dveShane dUr karavA mATe) [चरणम् ] samyakchAritra [प्रतिपद्यते ] dhAraN kare chhe.

TIkA : — ‘चरणं’ hinsAdithI nivRuttirUp chAritrane ‘प्रतिपद्यते’ svIkAre chhe – dhAraN kare chhe. koN te? ‘साधुः’ bhavya jIv, kevo (bhavya jIv)? ‘अवाप्तसंज्ञानंः’ jene samyaggnAn prApta thayun chhe tevo. shAthI — (shA kAraNathI)? ‘दर्शनलाभात्’ samyagdarshananI prAptithI. tenI prApti paN tene shun thatAn thaI? ‘मोहतिमिरापहरणे’ moh eTale darshanamoh (darshanamoharUpI) – andhakAr – te dUr thatAn arthAt yathAsambhav teno upasham, kShay ke kShayopasham thatAn – athavA moh eTale darshan – chAritramoh ane timir (andhakAr) eTale gnAnAvaraNAdi –

Page 124 of 315
PDF/HTML Page 148 of 339
single page version

तयोरपहरणे । अयमर्थः — दर्शनमोहापहरणे दर्शनलाभः । तिमिरापहरणे सति दर्शनलाभादवाप्तसंज्ञानः भवत्यात्मा । ज्ञानावरणापगमे हि ज्ञानमुत्पद्यमानं सद्दर्शनप्रसादात् सम्यग्व्यपदेशं लभते, तथाभूतश्चात्मा चारित्रमोहापगमे चरणं प्रतिपद्यते । किमर्थं ? ‘रागद्वेषनिवृत्त्यै’ रागद्वेषनिवृत्तिनिमित्तं ।।४७।। te banne dUr thatAn (samyagdarshananI prApti thaI). Ano artha e chhe ke – darshanamoh dUr thatAn samyagdarshananI prApti thAy chhe ane gnAnAvaraNAdikarUp andhakArano nAsh thatAn samyagdarshananI prAptithI AtmA samyaggnAnI thAy chhe. gnAnAvaraNano abhAv thatAn (kShayopasham thatAn) je gnAn utpanna (pragaT) thAy chhe, te samyagdarshananA prasAdathI samyak nAm pAme chhe. (gnAn samyaggnAnanI sangnA prApta kare chhe) ane Avo AtmA, chAritramohano nAsh thatAn, chAritra angIkAr kare chhe. shA mATe?

kare chhe.)

bhAvArtha : — mithyAtvarUp andhakAr dUr thatAn – darshanamohanIy ane anantAnubandhI kaShAy vedanIy (chAritramohanIy)no upasham, kShayopasham ke kShay thatAn, samyagdarshananI prApti thavAthI jenun gnAn samyaggnAn thayun chhe tevo bhavya AtmA, rAg – dveShane dUr karavA mATe chAritra angIkAr kare chhe.

A shlokamAn AchArye mukhya be bAbato darshAvI chhe – (1) chAritra dhAraN karanAranI yogyatA ane (2) chAritra dhAraN karavAno uddeshya. jyAre jIvane samyagdarshan ane samyaggnAnanI prApti thAy chhe, tyAre ja te samyakchAritra dhAraN karavAne pAtra bane chhe; te sivAy tenun chAritra mithyAchAritra nAm pAme chhe. rAg – dveShAdino abhAv karavo te samyakchAritra dhAraN karavAno uddeshya chhe.¹

jem je samaye andhakAr nAsh pAme chhe te ja samaye prakAsh utpanna thAy chhe, (andhakArano nAsh ane prakAshano utpAd banne ek ja samaye hoy chhe.) tem je samaye darshanamohAdino abhAv thAy chhe te ja samaye samyaktvanI utpatti thAy chhe, ane je samaye samyaktvanI utpatti thAy chhe te ja samaye pUrvanun mati agnAn ane shrut agnAn – banne samyakrUpe pariName chhe.

jem meghapaTalano abhAv thatAnnI sAthe ja (yugapad) sUryano pratAp ane prakAsh 1. juo puruShArthasiddhi – upAy shlok 37, 38.

Page 125 of 315
PDF/HTML Page 149 of 339
single page version

तन्निवृत्तावेव हिंसादिनिवृत्तेः संभवादित्याह — banneno ekIsAthe AvirbhAv thAy chhe tem mithyAtvano abhAv thatAn ja samyagdarshan ane samyaggnAnanI – bannenI ek sAthe prApti thAy chhe.¹

joke samyagdarshan ane samyaggnAn ekI sAthe (yugapad) utpanna thAy chhe, topaN te banne alag – alag chhe, kAraN ke bannenA lakShaN bhinna – bhinna chhe. samyagdarshananun lakShaN shraddhAn karavun ane samyaggnAnanun lakShaN jANavun te chhe ane te bannemAn kAraN – kArya bhAvano paN bhed chhe. samyagdarshan kAraN chhe ane samyaggnAn kArya chhe.² jem dIpakathI jyoti ane prakAsh banne ek sAthe pragaT thAy chhe, topaN loko kahe chhe ke dIpakanI jyotithI prakAsh thAy chhe, tem samyagdarshan ane samyaggnAn paN joke ek sAthe utpanna thAy chhe, topaN te bannemAn kAraN – kAryabhAv chhe, arthAt samyagdarshananA nimitte samyaggnAn utpanna thAy chhe, jyAn sudhI samyagdarshan hotun nathI tyAn sudhI samyaggnAn kahevAtun nathI. samyagdarshan kAraN ane samyaggnAn kArya chhe.³ 47.

temanI (rAg – dveShAdinI) nivRutti thatAn ja hinsAdinI nivRutti sambhave chhe – em kahe chhe — १. यदाऽस्य दर्शनमोहस्योपशमात्क्षयोपशमाद्वा आत्मा सम्यग्दर्शनपर्यायेणाविर्भवति, तदैव तस्य मत्यज्ञान

2.samyak sAthai gnAn hoy, pai bhinna ArAdhau,

lakShaN shraddhA jAn, duhUmen bhed abAdhau;

samyak kAraN jAn, gnAn kAraj hai soI,

yugapat hote hU, prakAsh dIpakatain hoI. 1. (chhahaDhALA 4 – 1) ३. सम्यग्ज्ञानं कार्यं सम्यक्त्वं कारणं वदन्ति जनाः ।

Page 126 of 315
PDF/HTML Page 150 of 339
single page version

‘हिंसादेः निवर्तना’ व्यावृत्तिः कृता भवति । कुतः ? ‘रागद्वेषनिवृत्तेः’ । अयमत्र तात्पर्यार्थंः — प्रवृत्तरागादिक्षयोपशमादेः हिंसादिनिवृत्तिलक्षणं चारित्रं भवति । ततो भाविरागादिनिवृत्तेरेवं प्रकृष्टतरप्रकृष्टतमत्वाद् हिंसादि निवर्तते । देशसंयतादिगुणस्थाने रागादिहिंसादिनिवृत्तिस्तावद्वर्तते यावन्निःशेषरागादिप्रक्षयः तस्माच्च निःशेषहिंसादिनिवृत्तिलक्षणं परमोदासीनतास्वरूपं परमोत्कृष्टचारित्रं भवतीति । अस्यैवार्थस्य समर्थनार्थमर्थान्तरन्यास- माह — ‘अनपेक्षितार्थवृत्तिः कः पुरुषः सेवते नृपतीन्’ अनपेक्षिताऽनभिलषिता अर्थस्य

anvayArtha : — [रागद्वेषनिवृत्तेः ] rAg – dveShanI nivRutti thavAthI [हिंसादि निवर्त्तना ] hinsA, jUTh, chorI, kushIl ane parigrah — e pAnch pApothI nivRutti [कृता भवति ] (svayamev) thaI jAy chhe, kem ke [अनपेक्षितार्थवृत्तिः ] jene koI prayojanarUp phaLanI prAptinI abhilAShA nathI tevo [कः पुरुषः ] koN puruSh [नृपतीन् ] rAjAonI [सेवते ] sevA kare? (arthAt koI nahi.)

TIkA : — ‘हिंसादेः निवर्तना कृता भवति’ hinsAdi pAnch pApothI vyAvRutti (svata) thaI jAy chhe. shAthI? ‘रागद्वेषनिवृत्तेः’ rAg – dveShanI nivRuttithI. ahIn tAtparyArtha e chhe ke – (vartamAn) pravartatA rAgAdinA kShayopashamAdithI hinsAdi pAponA tyAgarUp chAritra thAy chhe. tyAr pachhI AgAmI kALamAn thavAvALA, rAgAdibhAvonI nivRuttithI AgaL – AgaL prakRuShTa, prakRuShTatar ane prakRuShTatam e rIte hinsAdinI nivRutti thAy chhe. arthAt deshasanyatAdi guNasthAnomAn rAgAdi bhAvanI tathA hinsAdi pAponI nivRutti tyAn sudhI thatI rahe chhe ke jyAn sudhI samasta rAgAdino kShay ane tethI thavAvALun samasta hinsAdi pAponA tyAgarUp param udAsInatA svarUp paramotkRuShTa chAritra thAy chhe. A ja arthanA samarthan mATe ‘arthAntaranyAs’ kahe chhe —

‘अनपेक्षार्थवृत्तिः कः पुरुषः सेवते नृपतीन्’ arthanI – prayojananI – phaLanI prAptinI

Page 127 of 315
PDF/HTML Page 151 of 339
single page version

प्रयोजनस्य फलस्य वृत्तिः प्राप्तिर्येन स तथाविधः पुरुषः को, न कोऽपि प्रेक्षापूर्वकारी, सेवते नृपतीन् ।।४८।। jene apekShA nathI – abhilAShA nathI, tevo koN puruSh rAjAonI sevA kare? arthAt koI paN buddhimAn manuShya na kare.

bhAvArtha : — rAg – dveShanI nivRutti thavAthI (arthAt bhAvahinsA dUr thatAn) hinsAdik pAnch pApanA tyAgarUp chAritranI svayam utpatti thAy chhe. jene dhan – prAptinI ichchhA na hoy te puruSh rAjAonI sevA kem kare? na ja kare; tem je puruShane rAg – dveShano abhAv chhe te hinsAdi pApakArya kem kare? na ja kare.

hinsAnA be prakAr chhe — ek bhAvahinsA ane bIjI dravyahinsA. pramattayog arthAt rAgAdibhAvanI utpattine bhAvahinsA kahe chhe ane potAnA yA par jIvanA dravyaprANonA abhAvane – viyogane – ghAtane dravyahinsA kahe chhe.

shrI amRutachandrAchArye ‘puruShArthasiddhyupAy’mAn ahinsA – hinsAnun lakShaN darshAvatAn kahyun chhe ke —

vAstavamAn rAgAdinun pragaT na thavun te ahinsA chhe ane rAgAdi bhAvonI utpatti hovI te hinsA chhe. A jain Agamanun (jain siddhAntanun) sankShipta rahasya chhe.

vaLI AgaL kahe chhe ke kevaL dravya prANonI hinsA te vAstavamAn hinsA nathI —

yogya AcharaNavALA (samitipUrvak AcharaN karavAvALA) sat puruShane (munine), rAgAdinA Avesh vinA, kevaL dravyaprANonA viyogathI ja hinsA thatI nathI.

AthI spaShTa chhe ke vAstavamAn bhAvahinsA ja hinsA chhe. dravyahinsA te hinsA nathI, kAraN ke pramattayogavALA puruShane antarangamAn bhAvahinsA chhe, tethI bAhyamAn dravyahinsA nahi hovA chhatAn tene hinsAnun pAp lAge chhe ane karmano bandh thAy chhe, kintu samitipUrvak AcharaN karanAr munine bhAvahinsAno abhAv hovAthI tenA pag taLe koI jIv achAnak

Page 128 of 315
PDF/HTML Page 152 of 339
single page version

अत्रापरः प्राह — चरणं प्रतिपद्यतं इत्युक्तं तस्य तु लक्षणं नोक्तं तदुच्यतां, इत्याशंक्याह —

‘चारित्रं’ भवति । कासौ ? ‘विरतिः’ र्व्यावृत्तिः । केभ्यः ? ‘हिंसानृतचौर्येभ्यः’ हिंसादीनां स्वरूपकथनं स्वयमेवाग्रे ग्रन्थकारः करिष्यति । न केवलमेतेभ्य एव विरतिः — AvIne marI jAy ane dravyahinsA thAy topaN tenAthI tene ranchamAtra paN bandh thato nathI, kAraN ke karmabandhano niyam dravyahinsA anusAr nathI, parantu bhAvahinsA anusAr chhe.

vaLI tattvArthasUtramAn shrI umAsvAmIe kahyun chhe ke —

pramattayogathI bhAv tathA dravyaprANono ghAt (viyog) te hinsA chhe, arthAt ekalA dravyaprANono ghAt thavo te hinsA nathI, parantu pramattayogathI (svarUpanI asAvadhAnIthI – rAgAdinI utpattithI) chaitanyaprANono ghAt thavo te hinsA chhe. pramattayog e hinsAnun vAstavik kAraN chhe. dravyaprANono ghAt thavo e hinsAnun kharun kAraN nathI. 48.

ahIn koI kahe chhe — ‘chAritra angIkAr kare chhe’ em kahyun, kintu tenun lakShaN to kahyun nahi, tethI te kaho – evI AshankA karI kahe chhe —

anvayArtha : — [संज्ञस्य ] samyaggnAnI jIvanun [पापप्रणालिकाभ्यः ] jeo pApanA dvArarUp (kAraNarUp) chhe evA [हिंसानृतचौर्येभ्यः ] hinsA, jUTh ane chorIthI [च ] ane [मैथुनसेवापरिग्रहाभ्याम् ] maithunasevan (kushIl) ane parigrahathI [विरतिः ] virakta hovun te [चारित्रम् ] chAritra chhe.

TIkA : — ‘चारित्रम्’ chAritra chhe. shun te? ‘विरतिः’ vyAvRutti (pAchhA haThavun te). konAthI? ‘हिंसानृतचौर्येभ्यः’ hinsA, jUTh ane chorIthI. hinsAdinun svarUpakathan granthakAr svayam ja AgaL karashe. kevaL enAthI (hinsAdithI) ja virati chhe eTalun ja nahi, parantu

Page 129 of 315
PDF/HTML Page 153 of 339
single page version

अपि तु ‘मैथुनसेवापरिग्रहाभ्यां’ । एतेभ्यः कथंभूतेभ्यः ? ‘पापप्रणालिकाभ्यः’ पापस्य प्रणालिका इव पापप्रणालिका आस्रवणद्वाराणि ताभ्यः । कस्य तेभ्यो विरतिः ? ‘संज्ञस्य’ सम्यग्जानातीति संज्ञः तस्य हेयोपादेयतत्त्वपरिज्ञानवतः ।।४९।। ‘मैथुनसेवापरिग्रहाभ्याम्’ maithunasevan ane parigrahathI paN (virati chhe.) kevA temanAthI? ‘पापप्रणालिकाभ्यः’ jeo pAparUpI praNAlikAo – AsravadvAro chhe – temanAthI. virati kone hoy chhe? ‘संज्ञस्य’ hey – upAdey tattvonA parignAnathI yukta samyakprakAre jANanAr evA sangna (samyaggnAnI) temane (temanAthI virati hoy chhe.)

bhAvArtha : — pApanA kAraNabhUt hinsA, jUTh, chorI, kushIl ane parigrah — e pAnch pApothI (ekadesh vA sarvadesh) virakta thavun arthAt temano vItarAgabhAv vaDe tyAg karavo te samyaggnAnInun samyakchAritra chhe.

je hinsAdi pApabhAv thAy chhe tenAthI virati thatAn ja – virakta bhAv thatAn ja hinsAdi dravyakriyAono svayam tyAg thaI jAy chhe. temano tyAg karavo e vyavahAranayanun kathan chhe. vAstavamAn jIv paradravyonA grahaN – tyAg karI shakato nathI. agnAn avasthAmAn ashuddha nishchayanaye te grahaN – tyAgano mAtra bhAv karI shake, gnAn avasthAmAn par padArtho ane temanAn grahaN – tyAgano vikalpa banne potAnA gnAnamAn gneyarUpe ja pravarte chhe.

chAritrarUp kharo tyAg bhAv hey – upAdey tattvone samyakprakAre jANanAr gnAnIne ja hoy chhe. mithyAdraShTi – agnAnIne hoto nathI.

puruShArthasiddhi – upAyamAn kahyun chhe ke —

‘‘agnAnapUrvak chAritra samyak nAm pAmatun nathI, tethI samyaggnAnanI pachhI samyakchAritranI ArAdhanA karavI kahI chhe.’’¹

arthAt samyagdarshanapUrvak samyaggnAn vinA je bAhya chAritra pALe chhe te badhun bAlachAritra yA mithyAchAritra kahevAy chhe.

shrAvakane ekadesh vItarAgatA thatAn nimitta – naimittik sambandh tarIke vratanun pAlan hoy chhe, tene vyavahArachAritra kahe chhe ane te ekadesh vItarAgatA sAthe heyabuddhie hoy chhe. 49. १. न हि सम्यग्व्यपदेशं चारित्रमज्ञानपूर्वकं लभते ।

Page 130 of 315
PDF/HTML Page 154 of 339
single page version

तच्चेत्थंभूतं चारित्रं द्विधा भिद्यत इत्याह —

हिंसादिविरतिलक्षणं ‘यच्चरणं’ प्राक्प्ररूपितं तत् सकलं विकलं च भवति । तत्र ‘सकलं’ परिपूर्णं महाव्रतरूपं । केषां तद्भवति ? ‘अनगाराणां’ मुनीनां । किंविष्टानां ‘सर्वसंगविरतानां’ बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहरहितानां । ‘विकलम’ परिपूर्णं अणुव्रतरूपं । केषां तद्भवति ‘सागाराणां’ गृहस्थानां । कथंभूतानां ? ‘ससंगानां’ सग्रन्थानाम् ।।५०।।

AvA chAritranA be prakAre bhed paDe chhe – em kahe chhe —

anvayArtha : — [तत् ] te [चरणं ] chAritra [सकलं विकलं ] sakalachAritra ane vikalachAritranA bhedathI be prakAranun chhe. temAnthI [सकलं ] sakalachAritra [सर्वसंगविरतानाम् ] sarva parigrahothI rahit, [अनगाराणाम् ] munione hoy chhe ane [विकलं ] vikalachAritra [ससंगानाम् ] parigrahayukta [सागाराणां ] gRuhasthIne hoy chhe.

TIkA : — hinsAdithI viratirUp ‘यच्चरणम्’ je chAritra pahelAn prarUpyun (kahyun) te ‘सकलं विकलं’ sakal ane vikal — em be prakAre chhe. temAn ‘सकलं’ sakalachAritra paripUrNa mahAvratarUp chhe. kone te hoy chhe? ‘अनागाराणाम्’ anagArone – munione. kevA (munione)? ‘सर्वसंगविरतानां’ sarva parigrahothI virakta – bAhya ane abhyantar parigrahothI rahit (munione). ‘विकलं’ vikalachAritra aparipUrNa aNuvratarUp chhe. te kone hoy chhe? ‘सागाराणाम्’ sAgArone – gRuhasthone. kevA (gRuhasthone)? ‘ससंगानाम्’ sang – parigrah sahit (parigrah – ekadesh bAhya – abhyantar parigrah sahit).

bhAvArtha : — A agAu hinsAdinA tyAgarUp je chAritra kahyun chhe tenA be prakAr chhe — sakalachAritra ane vikalachAritra. sakal (sarvadesh) chAritra hinsAdinA paripUrNa tyAgarUp sarva viratirUp — mahAvratarUp hoy chhe ane te kShetra, vAstu, hiraNyAdi dash prakAranA bAhya parigraho ane mithyAtva, kaShAyAdi chaud prakAranA abhyantar parigraho – em chovIs parigrahothI rahit munione hoy chhe. vikalachAritra hinsAdinA ekadesh viratirUp –

Page 131 of 315
PDF/HTML Page 155 of 339
single page version

तत्र१ विकलमेव तावच्चारित्रं व्याचष्टे —

tyAgarUp – aNuvratarUp hoy chhe ane te gRuhAdi ekadesh parigrah sahit gRuhasthone hoy chhe.

jo muni abhyantar parigrahathI rahit na hoy ane mAtra bAhya parigrahathI ja rahit hoy to tevA munine mithyAdraShTi dravyalingI muni kahyA chhe.

pancham guNasthAnavartI shrAvakanA sambandhamAn paN em ja samajavun. jo tene abhyantar parigrah arthAt mithyAtva, anantAnubandhI ane apratyAkhyAn sambandhI krodh – mAn – mAyA – lobh na chhUTyAn hoy ane mAtra bAhya ekadesh parigrahano ja tyAg hoy to te paN mithyAdraShTi dravyalingI shrAvak kahevAy chhe.

shrI samayasAr gAthA 414nI TIkAmAn shrI jayasenAchArye kahyun chhe ke —

‘‘........shAlitandulane bahirang tuSh vidyamAn hotAn, abhyantar tuShano tyAg karI shakAto nathI. abhyantar tuShano tyAg thatAn, bahirang tuShano tyAg niyamathI hoy chhe ja. A nyAyathI sarva sanganA parityAgarUp bahirang dravyaling hotAn, bhAvaling hoy ke na hoy, niyam nathI. parantu abhyantaramAn bhAvaling hotAn, sarva sanganA parityAgarUp dravyaling hoy ja chhe......’’² 50.

temAn pratham vikalachAritra kahe chhe —

anvayArtha : — [गृहिणाम् ] gRuhasthonun [चरणं ] (vikal) chAritra १. तद इति ग पुस्तके । २. ‘‘न हि शालितंदुलस्य बहिरंगतुषे विद्यमाने सत्यभ्यंतरतुषस्य त्यागः कर्तृमायाति । अभ्यंतरतुषत्यागे

Page 132 of 315
PDF/HTML Page 156 of 339
single page version

‘गृहिणां’ सम्बन्धि यत् विकलं चरणं तत् ‘त्रेधा’ त्रिप्रकारं । ‘तिष्ठति’ भवति । किं विशिष्टं सत् ? ‘अणुगुणशिक्षाव्रतात्मकं’ सत् अणुव्रतरूपं गुणव्रतरूपं शिक्षाव्रतरूपं सत् । त्रयमेव । तत्प्रत्येकं । ‘यथासंख्यं’ । ‘पंचत्रिचतुर्भेदमाख्यातं’ प्रतिपादितं । तथा हि — अणुव्रतं पंचभेदं गुणव्रतं त्रिभेदं शिक्षाव्रतं चतुर्भेदमिति ।।५१।।

तत्राणुव्रतस्य तावत्पंचभेदान् प्रतिपादयन्नाह —

[अणुगुणशिक्षाव्रतात्मकम् ] aNuvrat, guNavrat ane shikShAvratarUp hotun thakun [त्रेधा ] traN prakAre [तिष्ठति ] chhe. te [त्रयं ] traN prakAranun chAritra [यथासंख्यम् ] anukrame [पञ्चत्रिचतुर्भेदम् ] pAnch, traN ane chAr bhedarUp [आख्यातम् ] kahyun chhe.

TIkA : — ‘गृहिणाम्’ gRuhastho sambandhI je ‘विकलं चरणं’ vikalachAritra chhe, te ‘त्रेधा तिष्ठति’ traN prakAre chhe. kevA (prakAre) chhe? ‘अणुगुणशिक्षाव्रतात्मकं सत्’ te aNuvrat, guNavrat ane shikShAvratarUp traN prakAre chhe. te ‘त्रयमेव’ e traNemAn ‘यथासंख्यं पञ्चत्रिचतुर्भेदं’ pratyekanA anukrame pAnch, traN ane chAr bhed ‘आख्यातम्’ kahyA chhe. te A pramANe – aNuvrat pAnch prakAranAn, guNavrat traN prakAranAn ane shikShAvrat chAr prakAranAn chhe.

bhAvArtha : — gRuhasthonun vikal (ekadesh) chAritra traN prakAre chhe – aNuvrat, guNavrat ane shikShAvrat ane te darekanA anukrame pAnch, traN ane chAr bhed chhe, arthAt aNuvratanA pAnch bhed, guNavratanA traN bhed ane shikShAvratanA chAr bhed chhe.

je gRuhavAs chhoDavAne asamartha chhe, te samyagdraShTi gharamAn rahI uparokta bAr prakAranun vyavahArachAritra pALI shake chhe. 51.

temAn pratham aNuvratanA pAnch bhedonun pratipAdan karIne kahe chhe —

anvayArtha : — [पापेभ्यः ] pAp – AsravanA dvArarUp [स्थूलेभ्यः ] sthUL [प्राणातिपातवितथव्याहारस्तेयकाममूर्च्छाभ्यः ] prANonun viyojan (hinsA), vitathavyAhAr

Page 133 of 315
PDF/HTML Page 157 of 339
single page version

‘अणुव्रतं’ विकलव्रतं । किं तत् ? ‘व्युपरमणं’ व्यावर्तनं यत् । केभ्यः इत्याह- ‘प्राणेत्यादि’, प्राणानामिन्द्रियादीनामतिपातश्चातिपतनं वियोगकरणं विनाशनं । ‘वितथव्याहारश्च’ वितथोऽसत्यः स चासौ व्याहारश्च शब्दः । ‘स्तेयं’ च चौर्यं । ‘कामश्च’ मैथुनं । ‘मूर्च्छा’ च परिग्रहः मूर्च्छा च मूर्च्छ्यते लोभावेशात् परिगृह्यते इति मूर्च्छा इति व्युत्पत्तेः । तेभ्यः । कथंभूतेभ्यः ? ‘स्थूलेभ्यः’ । अणुव्रतधारिणो हि सर्वसावद्यविरतेरसंभवात् स्थूलेभ्य एव हिंसादिभ्यो व्युपरमणं भवति । स हि त्रसप्राणातिपातान्निवृत्तो न स्थावरप्राणातिपातात् । तथा पापादिभयात् परपीडादिकारणमिति मत्वा स्थूलादसत्यवचन्निवृत्तो न तद्विपरीतात् । तथान्यपीडाकरात् राजादिभयादिना परेण परित्यक्तादप्यदत्तार्थात् स्थूलान्निवृत्तो न तद्विपरीतात् । तथा उपात्ताया अनुपात्ताश्च पराङ्गनायाः पापभयादिना निवृत्तो नान्यथा इति स्थूलरूपाऽब्रह्मनिवृत्तिः । तथा धनधान्यक्षेत्रादेरिच्छावशात् कृतपरिच्छेदा इति (jUTh), stey (chorI), kAm (kushIl) ane mUrchchhA (parigrah) — emanAthI [व्युपरमणम् ] je viramavun (virakta thavun) te [अणुव्रतं ] aNuvrat [भवति ] chhe.

TIkA : — ‘अणुव्रतं’ eTale vikal vrat. te shun chhe? ‘व्युपरमणं’ je virAm pAmavun, vyAvRutta thavun (pAchhA haThavun) te. konAthI (viramavun)? te kahe chhe — ‘प्राणेत्यादि’ prANono eTale indriyo Adino viyog karavo – vinAsh karavo te ‘प्राणातिपातः’ prANahinsA, ‘वितथव्याहारश्च’ वितथ eTale asatya (jUTho) ane व्याहार eTale shabda – asatya shabdavyavahAr – asatya vachan bolavun arthAt jUTh, ‘स्तेयं’ eTale chorI, ‘कामः’ eTale maithun ane ‘मूर्च्छा’ eTale parigrah – vyutpatti pramANe lobhanA AveshamAn jenAthI mUrchchhit thaI jAy – parigrahAy te mUrchchhA. (hinsA, jUTh, chorI, kushIl ane parigrah – e pAnch pApothI (viramavun). te kevA chhe? ‘स्थूलेभ्यः’ sthUL chhe, kAraN ke aNuvratadhArIne sarva pApothI virati hotI nathI; tethI tene sthUL hinsAdithI ja virati hoy chhe. te trasaprANanA ghAtathI (hinsAthI nivRutta hoy chhe, parantu nahi ke sthAvaraprANanA ghAtathI; tathA pApAdinA bhayathI bIjAne pIDAnun kAraN mAnI, te sthUL asatya vachanathI nivRutta hoy chhe, parantu tenAthI viparIt vachanathI (sUkShma asatya vachanathI) nahi. tathA anyane pIDAkArak ane rAjAdinA bhayAdithI anye tyajI dIdhel hovA chhatAn paN nahi dIdhelA sthUL arthathI (dhanAdithI) te nivRutta hoy chhe, parantu tenAthI viparIt arthathI (arthAt sArvajanik mATI, pANI vagere padArthothI) nahi. tathA pApanA bhayAdithI gRuhit yA agRuhit parastrIthI te nivRutta hoy chhe, parantu anyathA nahi (potAnI strIthI nahi). em tene sthULarUp abrahmathI

Page 134 of 315
PDF/HTML Page 158 of 339
single page version

स्थूलरूपात् परिग्रहान्निवृत्तिः । कथंभूतेभ्यः प्राणातिपातादिभ्यः ? ‘पापेभ्यः’ पापास्रवण- द्वारेभ्यः ।।५२।। (maithunathI) nivRutti hoy chhe. tathA dhan, dhAnya, kShetrAdinun ichchhAvash parimAN karavun evA sthULarUp parigrahathI nivRutti chhe. kevAn prANahinsAdithI (nivRutti hoy chhe)? ‘पापेभ्यः’ pApAsravanA dvArarUp (hinsAdithI).

bhAvArtha : — hinsA, jUTh, chorI, kushIl ane parigrahanA ekadesh arthAt sthUL tyAgane aNuvrat kahe chhe. tenA pAnch bhed chhe —

1. ahinsANuvrat, 2. satyANuvrat, 3. achauryANuvrat, 4. brahmacharyANuvrat ane 5. parigrahaparimANANuvrat.¹

aNuvratI tras jIvonI rakShAno bhAv karI shake, parantu sthAvar jIvonI rakShA karI shake nahi. tene ²sankalpI hinsAno tyAg hoy chhe; parantu ArambhI, udyogI ane virodhI hinsAno tyAg hoto nathI.

rAjya ke samAj danDe, lokamAn apakIrti thAy ke jIvano ghAt thAy tevun asatya vachan bole nahi, parantu hAsya – mashkarImAn kadAch jUThun bole to tenAthI vratano bhang thato nathI.

samAj ke rAjya tene chor TharAve tevun chorInun kArya kare nahi, koInI rastAmAn paDelI chIj UThAve nahi ke koInA ApyA sivAy chIj le nahi, parantu sarvanA upayog mATe je chIjo jem ke mATI, pANI, havA vagere khullI mUkI hoy tene ApyA vagar laI shake.

tene vivAhit ke avivAhit parastrIno tyAg hoy chhe, parantu potAnI strIno tyAg hoto nathI.

dhan – dhAnyAdi dash prakAranA parigrahanun parimAN teNe AvashyakatAnusAr nakkI karyun hoy chhe. nakkI karelI maryAdAnI bahAranI chIjono tene tyAg hoy chhe.

A rIte aNuvratIne pAnche pApono sthULapaNe tyAg hoy chhe. (aNuvratanun pAlan 1. amitagati shrAvakAchArAdimAn ‘rAtribhojan tyAg’ne paN chhaThThun aNuvrat kahyun chhe. 2. je devI – devatAo mATe, mantrasiddhi mATe. auShadhimAn khAvA mATe, tantrasiddhi mATe trendriyAdi tras

Page 135 of 315
PDF/HTML Page 159 of 339
single page version

तत्राद्यव्रतं व्याख्यातुमाह —

karatAn, tene rAjya ke samAjanA nIti – niyamonun saheje pAlan thaI jAy chhe, te rAjya ke samAjano kadI gunhegAr banato nathI.)

tras jIvonI sankalpI hinsAno tyAg te sthUL hinsAno tyAg chhe, je vachan bolavAthI anya prANIno ghAt thAy, dharma bagaDI jAy, anyane apavAd lAge, kalah – sankalesh – bhayAdik pragaTe, tevAn vachano krodhAdivash na bolavAn te sthUL asatyano tyAg chhe; ApyA vinA anyanun dhan lobhavash chhal karIne grahaN karavun nahi te sthUL chorIno tyAg chhe; potAnI vivAhit strI sivAy samasta anyanI strIomAn kAmanI abhilAShAno tyAg te sthUL kAm (maithun)no tyAg chhe; dhan – dhAnyAdi dash prakAranA parigrahanun parimAN karI tenAthI adhik parigrahano tyAg te sthUL parigrahano tyAg chhe.

‘‘AtmAnA shuddhopayogarUp pariNAmono ghAt thavAnA hetuthI A badhun (hinsAdi pAnch pAp) hinsA ja chhe. anRut (jUTh) vachanAdikanA bhed kevaL shiShyone samajAvavA mATe udAharaNarUp kahyA chhe.¹ 52.

temAn pratham vratanun (ahinsANuvratanun) pratyAkhyAn karavA mATe kahe chhe —

anvayArtha : — [यत् ] je [योगत्रयस्य ] man, vachan ane kAy e traN yoganA [कृतकारितानुमननात् ] kRut, kArit ane anumodanArUp [संकल्पात् ] sankalpathI [चरसत्त्वान् ] tras jIvone [न हिनस्ति ] na haNavun, [तत् ] tene (kriyAne) [निपुणाः ] vastusvarUpano vichAr karavAmAn nipuN AchAryAdik [स्थूलवधात् ] sthUL hinsAthI [विरमणम् ] virati arthAt ahinsANuvrat [आहुः ] kahe chhe. 1. puruShArthasiddhi – upAy shlok 42.

Page 136 of 315
PDF/HTML Page 160 of 339
single page version

‘चरसत्त्वान्’ त्रसजीवान् । ‘यन्न हिनस्ति’ । तदाहुः ‘स्थूलवधाद्विरमणं’ । के ते ? ‘निपुणाः’ हिंसादिविरतिव्रतविचारदक्षाः । कस्मान्न हिनस्ति ? ‘संकल्पात्’१ संकल्पं हिंसाभिसंधिमाश्रित्य । कथंभूतात् संकल्पात् ? ‘कृतकारितानुमननात्’ कृतकारितानुमनन- रूपात् । कस्य सम्बन्धिनः ? ‘योगत्रयस्य’ मनोवाक्कायत्रयस्य । अत्र कृतवचनं कर्तुः स्वातंत्र्यप्रिपत्त्यर्थं । २कारितानुविधानं परप्रयोगापेक्षमनुवचनं । ३अनुमननवचनं प्रयोजकस्य मानसपरिणामप्रदर्शनार्थं । तथा हि — मनसा चरसत्त्वहिंसां स्वयं न करोमि, चरसत्त्वान् हिनस्मीति मनःसंकल्पं न करोमीत्यर्थः । मनसा चरसत्त्वहिंसामन्यं न कारयामि, चरसत्त्वान् हिंसय हिंसयेति मनसा प्रयोजको न भवामीत्यर्थः । तथा अन्यं चरसत्त्वहिंसां कुर्वन्तं मनसा नानुमन्ये, सुन्दरमनेन कृतमिति मनःसंकल्पं न करोमीत्यर्थः । एवं वचसा स्वयं

TIkA : — ‘चरसत्त्वान्’ tras jIvone ‘यन्नहिनस्ति’ je na haNavun ‘तत्’ tene (te kriyAne) ‘स्थूलवधाद्विरमणम्’ sthUL hinsAthI viramaN (virati) kahe chhe. (arthAt ahinsANuvrat kahe chhe.) koN te (kahe chhe?) ‘निपुणाः’ hinsAdi viratirUp vratanA (ahinsANuvratAdinA) vichAramAn dakSha (kushal) AchAryAdik. kevI rIte haNatA nathI? ‘संकल्पात्’ sankalpathI arthAt ‘hun mArun – hun hinsA karun’ evA sankalpano – abhiprAyano Ashray karIne (haNatA nathI); kevA sankalpathI? ‘कृतकारितानुमननात्’ – kRut, kArit ane anumodanArUp (sankalpathI), konA sambandhI? ‘योगत्रयस्य’ man, vachan ane kAy e traN yoganA (sambandhI).

ahIn ‘kRut’ vachan kartAnA svAtantryanI pratipatti arthe chhe, ‘kArit’nun vidhAn paranI kriyAnI apekShA sUchavatun kathan chhe, ‘anumanan’nun vachan (‘anumodan’nun vachan) prayojakanA mAnasanun pariNAm darshAvavA mATe chhe.

te A pramANe 1. manathI tras jIvonI hinsA hun svayam karun nahi – tras jIvone hun haNun evo manamAn sankalpa na karun. evo artha chhe. 2. manathI tras jIvonI hinsA bIjA pAse hun na karAvun – ‘tras jIvonI hinsA karo – hinsA karo’ em manathI hun prerak – prayojak na thAun. evo artha chhe. 3. tathA tras jIvonI hinsA karatA anyane hun manathI anumati १. संकल्पात् — हिंसाभिसन्धिमाश्रित्य ग घ पुस्तकयोः । २. कारितानिधानं ग घ पुस्तकयोः । ३. अनुवचनं ख पुस्तके । अनुमननं वचनं ग पुस्तके । अनुमतवचन घ० ।