Page 72 of 170
PDF/HTML Page 101 of 199
single page version
भूयो भ्रान्तिं गतोऽसौ कथं तां त्यजेदित्याह –
टीका — इदं शरीरादिकं दृश्यमिन्द्रियैः प्रतीयमानं । अचेतनं जडं रोषतोषादिकं कृतं न जानातीत्यर्थः । यच्चेतनमात्मस्वरूपं तददृश्यमिन्द्रियग्राह्यं न भवति । ततः यतो रोषतोषविषयं दृश्यं शरीरादिकमचेतनं चेतनं स्वात्मस्वरूपमदृश्यत्वात्तद्विषयमेव न भवति ततः क्व रुष्यामि क्व rAg – dveSh thaI jAy chhe, tethI tene gnAnachetanA sAthe kadAchit karmachetanA ane karmaphal – chetanAno paN sadbhAv mAnavAmAn Avyo chhe, paN te karmachetanA ane karmaphaLachetanAno gnAtA – draShTA rahe chhe. vAstavamAn te banne chetanAo gnAnachetanA ja chhe.1
antarAtmAne pUrvanA sanskArone lIdhe nIchenI bhUmikAmAn je bhrAnti thAy chhe te mithyAtvajanit nathI, parantu asthiratAjanit chhe; tethI tene rAg – dveSh thavA chhatAn tenA samyaktvamAn kAI doSh Avato nathI. 45.
pharIthI bhrAnti pAmelo te (antarAtmA) tene (bhrAntine) kevI rIte chhoDe te kahe chhe —
anvayArtha : (इदं दृश्यं) A sharIrAdi drashya padArtha (अचेतनं) chetanArahit – jaD chhe ane je (चेतनं) chaitanyasvarUp AtmA chhe te (अदृश्यं) indriyodvArA dekhAy tevo nathI; (ततः) tethI (क्व रुष्यामि) hun konA upar roSh karun? ane (क्व तुष्यामि) konA upar rAjI thAun? (अतः अहं मध्यस्थः भवामि) eTalA mATe hun madhyastha thAun chhun – em antarAtmA vichAre chhe.
TIkA : A eTale sharIrAdik, je drashya eTale indriyodvArA dekhAvA yogya chhe – pratItimAn AvavA yogya chhe, te achetan – jaD chhe; te karelA roSh – toShAdikane jANatun nathI – evo artha chhe. je chetan – svAtmasvarUp chhe, te adrashya chhe eTale indriyodvArA grAhya nathI; tethI hun konA upar roSh karun? ane konA upar toSh karun? kAraN ke drashya sharIrAdik achetan 1. juo – shrI panchAdhyAyI – uttarArddha gu. AvRutti – gAthA 205, 276, 419
Page 73 of 170
PDF/HTML Page 102 of 199
single page version
तुष्याम्यहं । अतः यतो रोषतोषयोः कश्चिदपि विषयो न घटते अतः मध्यस्थ उदासीनोऽहं भवामि ।।४६।।
इदानीं मूढत्मनोऽन्तरात्मनश्च त्यागोपादानविषयं प्रदर्शयन्नाह —
chhe ane chetan – AtmasvarUp adrashya chhe, mATe hun madhyastha – udAsIn thAun chhun, kAraN ke roSh – toShano viShay koIpaN ghaTato nathI.
bhAvArtha : pUrvanA chAritra sambandhI bhrAntirUp sanskAro jAgRut thAy chhe tyAre antarAtmA samAdhAnarUpe vichAre chhe ke, ‘‘sharIrAdik padArtho je draShTigochar chhe te achetan chhe – jaD chhe; tenA upar hun rAg – dveSh karun to te vyartha chhe. AtmA je chetan chhe, rAg – dveShabhAvane jANI shake chhe, te to adrashya chhe – draShTigochar nathI, tethI te paN mArA rAg – dveShano viShay banI shakato nathI; mATe koInA upar rAg – dveSh nahi karatAn, sarva bAhya padArthothI udAsIn thaI madhyastha (vItarAgI) bhAv dhAraN karavo yogya chhe, arthAt par pratye udAsInatA sevI, tenA kevaL gnAtA – draShTA rahI, Atmatattvane ja gnAnano viShay banAvavo ane temAn ja sthir thavun te uchit chhe.’’
gnAnIne alpa rAg – dveSh thAy paN bhed – gnAnanA baLe te upar pramANe andar samAdhAn karI potAnA gnAnanA viShayane turat palaTI nAkhe chhe ane gnAnAnandasvarUpane ja gnAnano viShay banAve chhe. tenI vAramvAr bhAvanA bhAvatAn rAg – dveShanI vRutti svayam krame krame TaLI jAy chhe. 46.
have bahirAtmA ane antarAtmAnA tyAgagrahaNanA viShayane spaShTa karatAn kahe chhe —
anvayArtha : (मूढः) mUrkha bahirAtmA (बहिः) bAhya padArthono (त्यागादाने करोति) tyAg ane grahaN kare chhe, (आत्मवित्) AtmAnA svarUpane jANanAr antarAtmA (अध्यात्मं
Page 74 of 170
PDF/HTML Page 103 of 199
single page version
टीका — मूढो बहिरात्मा त्यागोपादाने करोति । क्व ? बहिर्बाह्ये हि वस्तुनि द्वेषोदयादभिलाषाभावान्मूढात्मा त्यागं करोति रागोदयात्तत्राभिलाषोत्पत्तेरुपादामिति । आत्मवित् अन्तरात्मा पुनरध्यात्मनि स्वात्मरूप एव त्यागोपादाने करोति । तत्र हि त्यागोरागद्वेषादेरन्तर्जल्पविकल्पादेर्वा । स्वीकारश्चिदानन्दादेः । यस्तु निष्ठितात्मा कृतकृत्यात्मा तस्य अन्तर्बहिर्वा नोपादानं तथा न त्यागोऽन्तर्बहिर्वा ।।४७।। त्यागादाने करोति) antarang rAg – dveShano tyAg ane samyakratnatrayarUp AtmasvarUpanun grahaN kare chhe, parantu (निष्ठितात्मनः) shuddhasvarUpamAn sthit AtmAne (अन्तः बहिः) antarang ane bahirang koIpaN padArthano (न त्यागः) na to tyAg hoy chhe ane (न उपादानं) na to grahaN hoy chhe.
TIkA : mUDh bahirAtmA tyAg – grahaN kare chhe, shAmAn (kare chhe)? bahAramAn eTale bAhya vastumAn; dveShanA udayane lIdhe abhilAShAnA abhAvanA kAraNe mUDhAtmA (bahirAtmA) teno (bAhya vastuno) tyAg kare chhe ane rAgano uday thatAn tenI abhilAShAnI utpattinA kAraNe tenun (bAhya vastunun) grahaN kare chhe; parantu Atmavid eTale antarAtmA AtmAmAn ja arthAt AtmasvarUp vishe ja tyAg grahaN kare chhe. tyAn tyAg to rAg – dveShAdino ke antarjalparUp vikalpAdino ane svIkAr (grahaN) chidAnandAdino hoy chhe.
je niShThitAtmA arthAt kRutakRutya AtmA chhe tene antarAtmA ke bAhyamAn (kAI) grahaN nathI tathA antaramAn ke bAhyamAn (kAI) tyAg nathI.
bhAvArtha : bahirAtmA, je padArtha iShTa lAge chhe tene grahaN karavA ichchhe chhe ane je padArtha aniShTa lAge chhe teno tyAg karavA ichchhe chhe. vAstavamAn1 koI gnAnI ke agnAnI bAhya padArthonA grahaN – tyAg karI shakato ja nathI, chhatAn bahirAtmA tenA grahaN – tyAg karavAnun mAne chhe, e tenI mUDhatA chhe.
antarAtmA AtmasvarUpamAn ja grahaN – tyAg kare chhe, arthAt te bAhya padArthothI chittavRutti haThAvI svasanmukh thaI potAnA shuddha chaitanyasvarUpanun grahaN kare chhe; tem karatAn rAg – dveShAdino ke vikalpAdino svayam tyAg thaI jAy chhe. rAgAdinI anutpatti te ja tyAg chhe.
shuddhasvarUpamAn sthit AtmA (niShThitAtmA) kRutakRutya hovAthI tene bAhya yA antarang koI paN viShayamAn grahaN – tyAganI pravRutti hotI nathI. te to potAnA chidAnandasvarUpamAn sadA sthir rahe chhe. 1. juo – shrI samayasAr, gu. AvRutti gAthA 406 ane ‘samAdhitantra’ shlok 20no ‘visheSh’ pRu. 38
Page 75 of 170
PDF/HTML Page 104 of 199
single page version
अन्तस्त्यागोपादाने वा कुर्वाणोऽन्तरात्मा कथं कुर्यादित्याह –
टीका — आत्मानं युञ्जीत सम्बद्धं कुर्यात् । केन सह ? मनसा मानसज्ञानेन
bahirAtmAne andaranA chaitanya – tattvanun gnAn nathI. tene sva – paranun bhedagnAn nathI; je bAhya padArtho dekhe chhe tenI sAthe ekatAbuddhi kare chhe. temAn iShTa – aniShTanI kalpanA karI rAg – dveShabhAvathI tenAn grahaN – tyAg karavA jhankhe chhe, parantu bAhya padArthonAn grahaN – tyAg tene AdhIn nathI. te padArtho to potAnA kAraNe Ave chhe ane jAy chhe. UndhI mAnyatAne lIdhe tenAn bAhya grahaN – tyAg rAg – dveShagarbhit chhe. tenA abhiprAyamAn AtmasvabhAvano tyAg ane vibhAv tathA parabhAvonun grahaN chhe.
antarAtmAne abhiprAyamAn – mAnyatAmAn par padArthonAn grahaN – tyAg ja nathI. asthiratAne lIdhe thoDI rAg – dveShanI vRutti UThe, paN tene tenI sAthe ekatA nathI – svAmIpaNun nathI. A vRutti paN, AtmasvarUpanun grahaN thatAn – temAn sthir thatAn, svayam shamI jAy chhe – naShTa thAy chhe. 47.
antaramAn tyAg – grahaN karanAr antarAtmA kevI rIte kare te kahe chhe —
anvayArtha : antarAtmA (आत्मानं) AtmAne (मनसा) bhAvaman sAthe (युञ्जीत) yoje (joDe) ane (वाक्कायाभ्याम्) vachan ane kAyAthI (वियोजयेत्) alag kare (तु) ane (वाक्काययोजितम्) vANI ane kAyAthI yojAyelA (व्यवहार) vyavahArane (मनसा) bhAvamanathI (त्यजेत्) taje arthAt temAn man lagAve nahi.
TIkA : (te antarAtmA) AtmAne yoje eTale sambandh kare, konI sAthe? man sAthe eTale mAnasagnAn (bhAvaman) sAthe, – ‘man te AtmA chhe’ evo abhedarUp adhyavasAy (mAnyatA) kare,
Page 76 of 170
PDF/HTML Page 105 of 199
single page version
चित्तमात्मेत्यभेदेनाध्यवसेदित्यर्थः । वाक्कायाभ्यां तु पुनर्वियोजयेत् पृथक्कुर्यात् वाक्काययोरात्माभेदाध्यवसायं न कुर्यादित्यर्थः । एतच्च कुर्वाणो व्यवहारं तु प्रतिपाद्यप्रतिपादकभावलक्षणं प्रवृत्तिनिवृत्तिरूपं वा । वाक्काययोजितं वाक्कायाभ्यां योजितं सम्पादितं । केन सह ? मनसा सह मनस्यारोपितं व्यवहारं मनसा त्यजेत् चित्तेन न चिन्तयेत् ।।४८।। evo artha chhe – ane vANI tathA kAyathI tene (AtmAne) viyukta kare – pRuthak kare, arthAt vANI ane kAyAmAn AtmAno abhedarUp adhyavasAy kare nahi – evo artha chhe; ane tem karanAr, vAk – kAyayojit arthAt vANI – kAyadvArA yojit arthAt sampAdit ‘pratipAdya’ pratipAdakabhAvarUp (shiShTa – guru sambandharUp) pravRutti – nivRuttirUp vyavahArane, konI sAthe (yojit)? man sAthe arthAt manamAn Aropit vyavahArane, manathI taje arthAt manamAn chintave nahi.
bhAvArtha : antarAtmA bhAvamanane vANI ane dehanI kriyA taraphathI (pravRuttithI) viyukta karIne – alag karIne AtmasvarUpamAn lagADe arthAt tenI sAthe abhed kare – tallIn kare ane vANI tathA kAy – dvArA yojit pravRutti – nivRuttirUp vyavahArane manamAnthI taje arthAt teno vichAr chhoDI de.
vANI – kAyanI pravRutti te jaDanI kriyA chhe, AtmA te karI shakato nathI. antarAtmAne bhedagnAn chhe, tethI te potAnA upayogane vANI – kAyanI kriyA taraphathI haThAvI potAnA AtmasvarUpamAn roke chhe.
jyAn sudhI jIv vachan – kAyathI kriyA sAthe ekatAbuddhi kare – tene AtmAnI kriyA samaje, tyAn sudhI teno upayog tyAnthI chhUTI svasanmukh vaLe nahi ane AtmasvarUpamAn sthir thAy nahi.
upayogadvArA svanun grahaN karavAmAn ja samasta paradravyono ane parabhAvono svayam tyAg thaI jAy chhe.
nIchalI bhUmikAmAn gnAnIno upayog kadAchit asthiratAne lIdhe vANI kAyanI kriyAdvArA par sAthenA vyavahAramAn joDAy chhe, paN temAn tene kartRutvabuddhino abhAv chhe – abhiprAyamAn teno niShedh chhe. jem rogIne kaDavI davA pratye aruchi hoy chhe, tem tene te pratye udAsInatA hoy chhe; tethI gnAnIno upayog sharIrAdinI kriyAmAn joDAyelo dekhAy, chhatAn te nahi joDAyelA samAn chhe.
sharIr – vANInI kriyA viShe ekatA buddhino – Atmabuddhino tyAg ane shuddhAtmasvarUpanun grahaN te antarAtmAnAn antarang tyAg grahaN chhe.
Page 77 of 170
PDF/HTML Page 106 of 199
single page version
ननु पुत्रकलत्रादिना सह वाक्कयव्यवहारे तु सुखोत्पत्तिः प्रतीयते कथं तत्त्यागो युक्त इत्याह —
टीका — देहात्मदृष्टिनां बहिरात्मनां जगत् पुत्रकलत्रादिप्राणिगणो विश्वास्यमवञ्चकं । रम्यमेव च रमणीयमेव प्रतिभाति । स्वात्मन्येव स्वस्वरूपे एवात्मदृष्टिनां अन्तरात्मनां क्व विश्वासः क्व वा रतिः ? न क्वापि पुत्रकलत्रादौ तेषां विश्वासो रतिर्वा प्रतिभातीत्यर्थः ।।४९।।
ahIn vyavahAranA tyAgano AchArye nirdesh karyo chhe. te em sUchave chhe ke AtmakArya mATe vyavahAr Ashray karavA yogya nathI. 48.
putra – strI Adi sAthenA vANI – kAyanA vyavahAramAn to sukhanI utpattinI prApti thAy chhe, to teno (vyavahArano) tyAg kevI rIte yogya chhe? te kahe chhe —
anvayArtha : (देहात्मदृष्टिनां) dehamAn Atmabuddhi rAkhanAr mithyAdraShTi bahirAtmAone (जगत्) strI – putra – mitrAdinA samUharUp jagat (विश्वास्यं) vishvAs karavA yogya (च) ane (रम्यं एव) ramaNIy ja bhAse chhe. parantu (स्वात्मनि एवात्मदृष्टिनां) potAnA AtmAmAn ja AtmadraShTi rAkhanAr samyagdraShTi antarAtmAne (क्व विश्वासः) strI – putrAdirUp jagatmAn kem vishvAs hoI shake? (वा) athavA (क्व रतिः) kem rati hoI shake? kadI paN nahi.
TIkA : dehamAn AtmadraShTivALA bahirAtmAone putra – bhAryAdi prANIsamUharUp jagat vishvAs karavA yogya arthAt avanchak (nahi ThaganArun) tathA ramya ja eTale ramaNIy ja pratibhAse chhe.
svAtmAmAn ja eTale svasvarUpamAn ja AtmadraShTivALA antarAtmAone vishvAs kyAn ke rati kyAn? temane putra – strI AdimAn kyAy paN vishvAs ke rati pratibhAsatI nathI – evo artha chhe.
Page 78 of 170
PDF/HTML Page 107 of 199
single page version
नन्वेवमाहारादावप्यन्तरात्मनः कथं प्रवृत्तिः स्यादित्याह —
bhAvArtha : jene dehamAn Atmabuddhi chhe tene strI – putra – mitrAdirUp jagat ja vishvAsayogya ane ramya – sukhadAyak lAge chhe ane tethI te temanI sAthe vANI kAyano vyavahAr karavAno vikalpa kare chhe.
gnAnIne strI – putrAdi bAhya padArthomAn Atmabuddhi nathI, temAn tene vAstavik sukh bhAsatun nathI ane te vishvAsayogya tathA ramaNIy lAgatA nathI, tethI tene temanI sAthe vachan – vyavahAr ane sharIr – vyavahArano, abhiprAyamAn, tyAg varte chhe. AtmA ja tene vishvAs karavA yogya ane ramya jaNAy chhe ane temAn ja vAstavik sukh bhAse chhe. tethI te jagatanA padArthomAn sukh hovAno vishvAs kem kare? na ja kare.
agnAnI bAhya padArthonA sanyogamAn sukh mAnI teno vishvAs kare chhe, paN te sanyogo palaTatAn yA teno viyog thatAn tenA kalpelA sukhano ant Ave chhe. e rIte bAhya sanyogonA vishvAse te chhetarAy – ThagAy chhe. vAstavamAn anukUL ke pratikUL lAgatA sanyogomAn kyAy sukh nathI, chhatAn temAn sukh mAnI ThagAI jAy chhe.
gnAnIne potAno AtmA ja iShTa chhe – vahAlo chhe. tene jagat – jagatanA padArtho vahAlA – sukharUp lAgatA nathI. samakitI chakravartIne chha khanDanun rAjya ane hajAro rANIo vagereno sanyog hoy chhe, paN temAn tene sukh mATe svapney vishvAs nathI. tene to potAnA chaitanyAtmAno ja vishvAs chhe ane temAn ja sukh bhAse chhe. tene ‘jagat iShTa nahi AtmathI.’ 49.
evI rIte hoy to AhArAdimAn paN antarAtmAnI pravRutti kem thAy? te kahe chhe —
anvayArtha : antarAtmA (आत्मज्ञानात् परं) AtmagnAnathI bhinna (कार्यं) koI kAryane
Page 79 of 170
PDF/HTML Page 108 of 199
single page version
टीका — चिरं बहुतरं कालं बुद्धौ न धारयेत् । किं तत् ? कार्य । कथम्भूतम् ? परमन्यत् । कस्मात् ? आत्मज्ञानात् । आत्मज्ञानलक्षणमेव कार्यं बुद्धौ चिरं धारयेदित्यर्थः । परमपिकिञ्चिद् भोजनव्याख्यानादिकं वाक्कायाभ्यां कुर्यात् । कस्मात् ? अर्थवशात् स्वपरोपकारलक्षणप्रयोजनवशात् । किं विशिष्टः ? अतत्परस्तदनासक्तः ।।५०।। (चिरं) lAmbA samay sudhI (बुद्धौ) potAnI buddhimAn (न धारयेत्) dhAraN kare nahi. jo (अर्थवशात्) prayojanavashAt (वाक्कायाभ्याम्) vachan – kAyathI (किंचित् कुर्यात्) kaIpaN karavAno vikalpa kare to te (अतत्परः) anAsakta thaI kare.
TIkA : chirakAL sudhI eTale bahu lAmbAkAL sudhI buddhimAn dhAraN na kare. shun te? kArya. kevun (kArya)? par eTale anya. konAthI (anya)? AtmagnAnathI (anya). AtmagnAnarUp kAryane ja buddhimAn lAmbA vakhat sudhI dhArI rAkhe evo artha chhe, parantu bIjun kinchit arthAt bhojan – vyAkhyAnAdikarUp kAryane vachan – kAyadvArA kare. shAthI? prayojanavash arthAt sva – paranA upakArarUp prayojanavash (kare). kevA thaIne (te kare)? atatpar thaIne arthAt temAn anAsakta thaIne kare.
bhAvArtha : gnAnI potAnA bhAvamanane (upayogane) Atma – gnAnanA kAryamAn ja roke chhe; AtmagnAnathI koI anya vyavahArik kAryamAn lAmbA vakhat sudhI rokato nathI. kadAch prayojanavashAt arthAt sva – paranA upakArArthe asthiratAne lIdhe vachan – kAy dvArA AhAr – upadeshAdi kArya karavAno vikalpa Ave, to temAn tene atanmayabhAv varte chhe.
dharmIne Atmasamvedan e ja mukhya kArya chhe. temAn ja te potAnA upayogane lagAve chhe. kadAch lAmbo samay svarUpamAn sthir na rahI shake ane prayojanavashAt AhAr – upadeshAdino vikalpa Ave, to te kArya anAsakti bhAve (atanmay bhAve) thAy chhe. te karavAne tene manamAn utsAh nathI – bhAvanA nathI. kAryane ange sharIr – vANInI je kriyA thAy chhe temAn tene ekatA – buddhi ke kartA – buddhi to nathI ja, paN te kriyA karavAnA vikalpane paN te bhalo mAnato nathI. vikalpane toDI svarUpamAn sthir thaI hun shuddhAtmAne kyAre anubhavun, evI tene nirantar bhAvanA hoy chhe, A bhAvanAnA baLathI teno upayog bahAranI kriyAmAn lAmbo vakhat Takato nathI, tyAnthI haThI turat sva taraph vaLe chhe.
gnAnIne nIchalI bhUmikAmAn asthiratAne lIdhe rAg hoy chhe ane vachan – kAyanI kriyA pratye lakSha jAy chhe, paN potAnA gnAn – svabhAvane bhUle tevI tenAmAn Asakti hotI nathI.
Page 80 of 170
PDF/HTML Page 109 of 199
single page version
कुतः पुनरात्मज्ञानमेव बुद्धौ धारयेन्नशरीरादिकमित्याह —
टीका — यच्छरीरादिकमिन्द्रियैः पश्यामि तन्मे नास्ति मदीयं रूपं तन्न भवति तर्हि किं तव रुपम् ? तदस्तु ज्योतिरुत्तमं ज्योतिर्ज्ञानमुत्तममतीन्द्रियम् । तथा सानन्दं
gnAnIne bAhya vachan – kAyanI pravRutti hovA chhatAn, tene antarangamAn draDh mAnyatA chhe ke —
‘‘hun deh – man – vANI nathI, hun temano kartA nathI, temano karAvanAr nathI ke anumodanAr nathI......hun kartA vinA paN teo kharekhar karAy chhe; mATe temanA kartApaNAno pakShapAt chhoDI hun A atyant madhyastha chhun.’’1
samyagdraShTi gRuhasthane gnAnachetanAnun nirantar pariNaman hoy chhe, tethI te khAvA – pIvAmAn, pAnch indriyonA viShayo bhogavavAmAn, vyApAramAn laDAI vagere sansAranA kAryomAn, bAhyadraShTie rokAyelA lAge, chhatAn badhI bAhya pravRuttimAn te jal – kamalavat nyAye rahe chhe. 50.
anAsakta (antarAtmA) AtmagnAnane ja buddhimAn dhAraN kare, sharIrAdikane nahi, em kem bane? te kahe chhe —
anvayArtha : (यत्) je eTale sharIrAdi bAhya padArtha (इन्द्रियैः) indriyodvArA (पश्यामि) hun dekhun chhun (तत्) te (मे न अस्ति) mArA nathI – mArun svarUp nathI, paN (नियतेन्द्रियः) bhAv indriyone bAhya viShayothI rokI (यत्) je (उत्तमं) utkRuShTa atIndriy (सानन्दं ज्योति) Anandamay gnAn – jyotine (अन्तः) antarangamAn (पश्यामि) hun dekhun chhun – teno anubhav karun chhun, (तत् मे) te mArun vAstavik svarUp (अस्तु) ho!
TIkA : je eTale sharIrAdine hun indriyothI joun chhun, te mArun nathI arthAt te mArun svarUp nathI. to tArun rUp shun? te uttam jyoti ho – jyoti eTale gnAn ane uttam eTale 1. juo — shrI pravachanasAr – gu. AvRutti – gAthA 160 ane TIkA.
Page 81 of 170
PDF/HTML Page 110 of 199
single page version
परमप्रसत्तिसमुद्भूतसुखसमन्वितम् । एवं विधिं ज्योतिरत्नः पश्यामि स्वसंवेदनेनानुभवामि यत्तन्मे स्वरूपमस्तु भवतु । किं विशिष्टः पश्यामि ? नियतेन्द्रियो नियन्त्रितेन्द्रियः ।।५१।।
ननु सानन्दं ज्योतिर्यद्यात्मनोरूपं स्यात्तदेन्द्रियनिरोधं कृत्वा तदनुभवतः कथं दुःखं स्यादित्याह — atIndriy tathA Anandamay eTale param prasannatA (prashAnti)thI utpanna thayelA sukhathI yukta (chhe) evA prakAranI je jyotine (gnAn – prakAshane) antarangamAn hun joun chhun – svasamvedanathI hun anubhavun chhun, te mArun svarUp astu – ho. hun kevo thaIne joun chhun? indriyone sanyamit karIne (bAhya viShayothI indriyone rokIne ane pote svAdhIn thaIne arthAt indriyone kAbumAn rAkhIne (hun joun chhun).
bhAvArtha : antarAtmA vichAre chhe ke —
‘indriyo dvArA je sharIrAdi bAhya padArtho dekhAy chhe te hun nathI. te mArun svarUp nathI. mArun svarUp to param uttam atIndriy Anandamay gnAn – jyoti chhe. jyAre hun bhAv – indriyone niyantrit karIne arthAt bAhya viShayothI haThAvIne antarmukh thAun chhun, tyAre hun gnAnasvarUp AtmAne joI shakun chhun – svasamvedanathI anubhavI shakun chhun.’
je indriyo dvArA dekhAy chhe te AtmAnun svarUp nathI. te to jaDanun – pudgalanun svarUp chhe. te AtmA nathI, anAtmA chhe. AtmA anAtmAnA bhed – vignAn dvArA gnAnI, sharIrAdik par padArtho pratye upekShA karI, upayogane tyAnthI haThAvI svasanmukh kare chhe ane AtmasvarUpamAn sthir thatAn te atIndriy Anandano anubhav kare chhe.
gnAnIne AtmasvarUpanun bhAn hovAthI te Atma – viShayamAn ja ramavAnI bhAvanA kare chhe; bAhya viShayomAn vicharavAnun pasand karato nathI.
mATe antarAtmAne sharIrAdi bAhya padArthomAn anAsakti hoy chhe. te gnAnasvarUp AtmAno ja anubhav kare chhe. 51.
jo Anandamay jyoti (gnAn) te AtmAnun svarUp hoy, to indriyono nirodh karIne teno anubhav karanArane dukh kevI rIte hoI shake? te kahe chhe —
Page 82 of 170
PDF/HTML Page 111 of 199
single page version
टीका — बहिर्बाह्यविषये सुखं भवति । कस्य ? आरब्धयोगस्य प्रथममात्मस्वरूपभावनोद्यतस्य । अथ आह । आत्मनि आत्मस्वरूपे दुःखं तस्य भवति । भावितात्मनो यथावद्विदितात्मस्वरूपे कृताभ्यासस्य । बहिरेव बाह्यविषयेष्वेवाऽसुखं भवति । अथ आह । सौख्यं अध्यात्मं तस्याध्यात्मस्वरूप एव भवति ।।५२।।
anvayArtha : — (आरब्धयोगस्य) yogano abhyAs sharU karanArane (बहिः) bAhya viShayomAn (सुखं) sukh lAge chhe, (अथ) ane (आत्मनि) AtmasvarUpane viShe (दुःखं) dukh pratIt thAy (भावितात्मनः) AtmasvarUpane yathArthapaNe jANanArane – sArA abhyAsIne (बहिः एव) bAhya padArthomAn ja (असुखं) dukh thAy chhe ane (अध्यात्मं) AtmasvarUpamAn (सौख्यम्) sukhano anubhav thAy chhe.
TIkA : — bahAr eTale bAhya viShayamAn sukh lAge chhe. kone? yogano Arambh karanArane arthAt pratham vAr AtmasvarUpanI bhAvanAnA abhyAsIne, ane kahe chhe – AtmAmAn eTale AtmasvarUpamAn (tenI bhAvanAmAn) dukh (mushkelI) lAge chhe, paN bhAvitAtmane eTale yathAvat jANelA AtmasvarUpanA ( – tenI bhAvanAnA) abhyAsIne, bAhyamAn ja eTale bAhya viShayomAn ja asukh (dukh) bhAse chhe; ane kahe chhe – AtmAmAn eTale tenA adhyAtmasvarUpamAn ja ( – tenI bhAvanAmAn ja) sukh lAge chhe.
bhAvArtha : — yogano eTale AtmasvarUpano pratham vAr anubhav karavAno Arambh karanArane bAhya viShayomAn sukh jevun lAge chhe ane AtmasvarUpanI bhAvanAnA abhyAsamAn dukh jevun jaNAy chhe, parantu jyAre tenI paripakva abhyAsathI AtmasvarUpanun yathArthapaNe gnAn thAy chhe tyAre tene bAhya viShayo asukharUp pratIt thAy chhe ane AtmasvarUpamAn ja sukh pratibhAse chhe.
yogano abhyAs sharU karanArane, pUrvanA sanskArane lIdhe, bAhya viShayo taraphanun valaN jaladI chhUTatun nathI ane tethI tene AtmasvarUpamAn ramavun mushkel lAge chhe.
Page 83 of 170
PDF/HTML Page 112 of 199
single page version
तद्भावना चेत्थं कुर्यादित्याह —
टीका — तत् आत्मस्वरूपं ब्रूयात् परं प्रति प्रतिपादयेत् । तदात्मस्वरूपं परान् विदितात्मस्वरूपान् पृच्छेत् । तथा तदात्मस्वरूपं इच्छेत् परमार्थतः सन् मन्येत् । तत्परो भवेत्
Atma – bhAvanAno abhyAs jyAre tene paripakva thAy chhe ane te svarUpamAn sthir thAy chhe, tyAre tene atIndriy Anandano anubhav thAy chhe. have tene bAhya viShayo badhA nIras lAge chhe; tene te uparathI ruchi UThI jAy chhe ane AtmasvarUpamAn ja viharavun game chhe.
mATe shrI amRutachandrAchArya paN jignAsu jIvane uddeshIne kahe chhe —
‘‘he bhAI! tun koI paN rIte mahA kaShTe athavA marIne paN tattvono kautUhalI thA ane sharIrAdik mUrta dravyono ek muhUrta (be ghaDI) pADoshI thaI, temanAthI bhinna evA tArA AtmAno anubhav kar; tArA AtmAnA chaitanya – vilAsane dekhatAn ja A sharIrAdik mUrtik pudgalo dravyo sAthe ekapaNAno tAro moh chhUTI jashe.’’1 52.
te bhAvanA A rIte karavI – te kahe chhe —
anvayArtha : — (तत् ब्रूयात्) te eTale AtmasvarUpanI vAt karavI, (तत् परान् पृच्छेत्) te sambandhI AtmAnubhavI puruShone pUchhavun, (तत् इच्छेत्) tenI ichchhA karavI – tenI prAptine potAnun iShTa banAvavun ane (तत्परः भवेत्) temAn eTale AtmasvarUpanI bhAvanAmAn tatpar – sAvadhAn rahevun, (येन) jethI (अविद्यामयं रूपं) agnAnamay bahirAtmarUpano (त्यक्त्वा) tyAg karIne (विद्यामयं व्रजेत्) gnAnamayarUpanI eTale paramAtmasvarUpanI prApti karAy.
TIkA : — te AtmasvarUp kahevun eTale bIjAne samajAvavun; bIjAone eTale jemaNe AtmasvarUp jANyun hoy temane te AtmasvarUp pUchhavun tathA te AtmasvarUpanI ichchhA karavI arthAt paramArthasvarUpe tene mAnavun, temAn tatpar rahevun arthAt AtmasvarUpanI bhAvanAno Adar 1. juo shrI samayasAr – kalash 23
Page 84 of 170
PDF/HTML Page 113 of 199
single page version
आत्मस्वरूपभावनादरपरो भवेत् । येनात्मस्वरूपेणेत्थं भावितेन । अविद्यामयं स्वरूपं बहिरात्मस्वरूपम् त्यक्त्वा विद्यामयं रूपं व्रजेत् ।।५३।। karavo; jethI, eTale AvI rIte AtmasvarUpanI bhAvanA karavAthI, avidyAmay svarUpano eTale bahirAtmasvarUpano tyAg karIne vidyAmay rUp eTale ke paramAtmasvarUp prApta karAy.
bhAvArtha : — AtmasvarUpanI bhAvanA kevI rIte karavI? te prashnanA uttaramAn AchArya AtmArthIne uddeshIne kahe chhe ke —
AtmasvarUp bIjAone samajAvavun, jemaNe AtmasvarUp jANyun chhe temane tenA ja viShe pUchhI te jANavun, tenI ja ichchhA rAkhavI arthAt tene ekane ja paramArtha satya mAnavun ane AtmasvarUpanI bhAvanAmAn ja nirantar lAgyA rahevun. Am karavAthI bahirAtmasvarUpano – avidyAmay svarUpano nAsh thashe. paramAtma – svarUpanI eTale gnAnamay svarUpanI prApti thashe.
(1) AtmA sambandhI ja vAt kar, sansAr sambandhI kAI paN vAt na kar. tem karavAthI bahAramAn bhamato tAro upayog tattva – nirNay taraph vaLashe.
(2) AtmA sambandhI vadhu gnAn mATe visheSh gnAnIone pUchh; tethI AtmA sambandhI tArI shraddhA spaShTa thaIne draDh thashe ane gnAn nirmaL thashe.
(3) Atma – prAptinI ja bhAvanA kar, bIjA koI par padArthanI ke indriy – viShayanA sukhanI ichchhA na kar; em karavAthI bAhya indriy – sukhanI pAchhaL thatI nirarthak AkuLatA maTI jashe.
(4) AtmasvarUpanI bhAvanAmAn ja nirantar abhirat ban. AvI rIte gnAnamAn, shraddhAmAn ane AchAramAn ek AtmAne ja viShay banAv; bIjA koI bAhya padArthane tArA gnAnano viShay na banAv. shrImad rAjachandre kahyun chhe ke —
AtmA ja ek prayojanabhUt vastu chhe. tenI prApti ja karavA yogya chhe. te sivAy anya padArthono vichAr mananA rog samAn chhe.
evI rIte samajIne dhagash ane utsAhapUrvak jo tun Atma – bhAvanA karIsh, to avidyAno – agnAnatAno nAsh thashe ane AtmasvarUpanI prApti thashe. 1. juo – shrImad rAjachandrakRut ‘Atmasiddhi’.
Page 85 of 170
PDF/HTML Page 114 of 199
single page version
ननु वाक्यायव्यतिरिक्तस्यात्मनोऽसम्भवात् तद्ब्रूयादित्याद्ययुक्तमिति वदन्तं प्रत्याह —
‘‘te gnAnasvabhAvarUp jyoti avidyAno – agnAnano nAsh karanAr chhe tathA mahAn utkRuShTa ane gnAnamay chhe; mATe mumukShuoe tenA viShayamAn ja pUchhavun, tenI prAptinI abhilAShA karavI tathA teno anubhav karavo.’’1
vaLI shrI amitagati AchAryakRut ‘yogasAr’mAn kahyun chhe ke —
‘‘je puruSh vidvAn chhe tene te Atma – padArthanun nishchal manathI adhyayan karavun yogya chhe; te dhyAn karavA yogya, ArAdhanA karavA yogya, pUchhavA yogya, sAmbhaLavA yogya, abhyAs yogya, upArjan karavA yogya, jANavA yogya, kahevA yogya, prArthanA yogya, shikShAyogya, dekhavA yogya ane sparshavA yogya chhe, kAraN ke tem karavAthI AtmA sadA sthirapaNAne pAme chhe.’’2 53
vANI – sharIrathI bhinna AtmAno asambhav hovAthI tene viShe bolavun (pRuchchhA karavI) ityAdi yogya nathI – em bolanAr prati kahe chhe —
anvayArtha : — (वाक्शरीरयोः भ्रान्तः) vachan ane sharIramAn jene AtmabhrAnti chhe tevo bahirAtmA, (वाचि शरीरे च) vachan ane sharIramAn (आत्मानं संधत्ते) AtmAnun AropaN kare chhe arthAt vachan ane sharIrane AtmA mAne chhe; (पुनः) parantu (अभ्रान्तः) vachan ane 1. juo – iShTopadesh – shlok 49
२. अध्येतव्यं स्तिमितमनसा ध्येयमाराधनीयं
दृश्यं स्पृश्यं प्रभवति यतः सर्वदात्मस्थिरत्वम् ।।४९।। [shrI amitagati AchAryakRut yogasAr – shlok 49]
Page 86 of 170
PDF/HTML Page 115 of 199
single page version
टीका — सन्धत्ते आरोपयति । कं आत्मानम् । क्व ? शरीरे वाचि च । कोऽसौ मूढः ? वाक्शरीरयोर्भ्रान्तो वागात्मा शरीरमात्मेत्येव विपर्यस्तो बहिरात्मा । तयोरभ्रान्तो यथावत्स्वरूपरिच्छेदकोऽन्तरात्मा पुनः एतेषां वाक्शरीरमात्मानं तत्त्वं स्वरूपं पृथक् परस्परभिन्नं निबुद्धयते निश्चिनोति ।।५४।। kAyamAn AtmabhrAnti nahi karanAr antarAtmA (एषां तत्त्वं) temanA (AtmA ane vANI – kAyanA) svarUpane (पृथक्) ekabIjAthI bhinna (निबुध्यते) jANe chhe.
TIkA : — sandhAn kare chhe eTale Arope chhe. kone? AtmAne. shAmAn? sharIr ane vANImAn. te mUDh koN chhe? vANI ane sharIramAn bhrAntivALo arthAt vANI te AtmA, sharIr te AtmA evI viparIt mAnyatAvALo bahirAtmA chhe; parantu te bannemAn jene bhrAnti nathI arthAt (te bannenA) svarUpane yathArthapaNe jANe chhe te antarAtmA, temanA eTale vANI, sharIr ane AtmAnA tattvane eTale svarUpane pRuthak eTale ekabIjAthI bhinna jANe chhe nakkI kare chhe.
bhAvArtha : — vAstavamAn sharIr ane vANI e pudgalanI rachanA chhe, te mUrtik – jaD chhe ane AtmasvarUpathI viparIt lakShaNavALAn chhe, chhatAn agnAnI bahirAtmA temAn Atma – buddhi kare chhe, tene AtmA mAne chhe. e eno bhram chhe. A bhrAntine lIdhe te sharIrAdikanI ja bhAvanA kare chhe, AtmAnI bhAvanA karato nathI.
gnAnI antarAtmAne jaD sharIrAdik ane chetan AtmAnA svarUpanun yathArtha bhedagnAn chhe. te AtmAne sharIrAdikathI bhinna jANe chhe. tene sharIrAdikamAn AtmapaNAnI bhrAnti nathI. te sharIrane sharIr ane AtmAne AtmA ja samaje chhe, ekano bIjAmAn melAp karato nathI. tene AtmAnA alag astitvanun bhAn chhe; tethI te nirantar AtmAnI ja bhAvanA kare chhe.
‘dehAdi par padArtha chhe te par ja chhe. tene potAnA mAnavAthI dukh thAy chhe, kintu AtmA AtmA ja chhe arthAt AtmA padArtha potAno chhe, te kadAchit paN dehAdirUp thaI shakashe nahi. tenA Ashraye ja sukhanI prApti thAy chhe. mATe mahApuruSho tene mATe ja udyamashIl hoy chhe.’1
‘hun ek chhun, shuddha chhun, arUpI gnAn – darshanamay chhun, bIjun kaI – ek paramANumAtra paN mArun nathI,2 em gnAnI vichAre chhe.’ 1. juo – iShTopadesh – 45. 2. ‘‘hun ek, shuddha, sadA arUpI, gnAnadarshanamay khare;
Page 87 of 170
PDF/HTML Page 116 of 199
single page version
एवमवबुद्ध्यमानो मूढात्मा येषु विषयेष्वासक्तचित्तो न तेषु मध्ये किञ्चित्तस्योपकारकमस्तीत्याह —
टीका — इन्द्रियार्थेषु पंचेन्द्रियविषयेषु मध्ये न तत्किञ्चिदस्ति यत् क्षेमङ्करमुपकारम् । कस्य ? आत्मनः । तथापि यद्यपि क्षेमङ्करं किञ्चिन्नास्ति । रमते रतिं करोति कोऽसौ ? बालो बहिरात्मा तत्रैव इन्द्रियार्थेष्वेव । कस्मात् ? अज्ञानभावनात् मिथ्यात्वसंस्कारवशात् । अज्ञानं भाव्यते जन्यते येनासावज्ञानभावनो मिथ्यात्वसंस्कारस्तस्मात् ।।५५।।
AvI rIte gnAnI bhedagnAn karI par padArthothI udAsIn thAy chhe ane AtmAne tenAthI pRuthak samajI AtmasvarUpanI bhAvanA bhAve chhe. 54.
AvI rIte (AtmasvarUp) nahi jANanAr bahirAtmA, je viShayomAn tenun chitta Asakta hoy chhe, temAn (te viShayomAn) koIpaN (viShay) tene upakArak nathI. te kahe chhe —
anvayArtha : — (इन्द्रियार्थेषु) pAnch indriyonA viShayomAn (तत्) evo koI padArtha (न अस्ति) nathI (यत्) je (आत्मनः) AtmAne (क्षेमंकर) hitakArI – lAbhakArI hoy; (तथापि) tem chhatAn (बालः) agnAnI bahirAtmA (अज्ञानभावनात्) mithyAtvanA sanskArane lIdhe (तत्र एव) temAn ja eTale te indriyonA viShayomAn ja (रमते) rame chhe – Asakta thAy chhe.
TIkA : — indriyonA padArthomAn eTale pAnche indriyonA viShayo madhye evun kAI paN nathI e kShemankar (sukhakar) arthAt upakArak hoy. kone? AtmAne; tem chhatAn arthAt jo ke kaI sukhakar nathI chhatAn (temAn) rame chhe – rati kare chhe. koN te? bAl (agnAnI) arthAt bahirAtmA temAn ja eTale indriyonA viShayomAn ja (rame chhe), shAthI? (rame chhe)? agnAn – bhAvanAthI arthAt mithyAtvanA sanskAravash (rame chhe), jenAthI agnAn janme – pedA thAy te agnAnabhAvane eTale mithyAtvanA sanskAr – tenAthI (indriyonA viShayomAn rame chhe).
Page 88 of 170
PDF/HTML Page 117 of 199
single page version
bhAvArtha : — indriyonA viShayomAn evo koI paN viShay nathI ke je AtmAne hitakArI hoy, tem chhatAn agnAnI bahirAtmA, anAdikALanA avidyAnA sanskArane lIdhe, temAn rati kare chhe – Asakta rahe chhe.
indriy – viShayonun sukh te sukh nathI. vAstavamAn te dukh chhe, kAraN ke te parAdhIn chhe, AkuLatAvALun chhe, asthir chhe, kShaNabhangur chhe, vichchhinna chhe, pariNAme dusah chhe ane bandhanun kAraN chhe;1 tem chhatAn anAdi mithyAtvanA sanskAravash agnAnI tenI ruchi kare chhe ane tenI prApti mATe chintA karI rAtadin tenI pAchhaL lAgyo rahe chhe.
viShayo hitakArI ke sukhadAyI nathI. teo ‘akinchitkar’ chhe. ‘‘sansAramAn ke mokShamAn AtmA potAnI meLe ja sukharUp pariName chhe; temAn viShayo ‘akinchitkar’ chhe arthAt kAI karatA nathI. agnAnIo viShayone sukhanAn kAraN mAnIne nakAmA temane avalambe chhe.’’2
‘‘jemane viShayomAn rati chhe, temane dukh svAbhAvik jANo; kAraN ke jo dukh (temano) svabhAv na hoy to viShayArthe vyApAr na hoy.’’3
‘‘agnAnI bAhya indriyonA viShayomAn sukh mAne chhe, tenA grahaNanI nirantar ichchhAthI sadA AkulavyAkul rahe chhe. A AkuLatAnun dukh tene keTalIk vakhat eTalun asahya lAge chhe ke viShay grahaN karavAnA prayatnamAn kadAch mRutyune bheTavun paDe to paN tenI darakAr karato nathI. e batAve chhe ke mRutyunA dukh karatAn AkuLatAnun dukh vadhAre chhe.’’4
e rIte indriyonA viShayomAn vAstavik sukh nahi hovA chhatAn, anAdi avidyAnA sanskArane lIdhe agnAnI temAn rat rahe chhe. 55. 1. juo – shrI pravachanasAr gAthA – 76 ane TIkA – bhAvArtha (gu. AvRutti)
je indriyothI labdha te sukh e rIte dukh ja khare. (76)
2. shrI pravachanasAr – gA. 6no bhAvArtha. 3. viShayo viShe rati jemane, dukh chhe svabhAvik temane;
4. juo mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 51.
Page 89 of 170
PDF/HTML Page 118 of 199
single page version
तथा अनादिमिथ्यात्वसंस्कारे सत्येवम्भूता बहिरात्मनो भवन्तीत्याह —
टीका — चिरमनादिकालं मूढात्मानो बहिरात्मानः सुषुप्ता अतीव जडतां गताः । केषु ? कुयोनिषु नित्यनिगोदादिचतुरशीतिलक्षयोनिष्वधिकरणभूतेषु । कस्मिन् सति ते सुषुप्ताः ? तमसि अनादिमिथ्यात्वसंस्कारे सति । एवम्भूतास्ते यदि संज्ञिषूत्पद्य कदाचिद्दैववशाद् बुध्यन्ते तदा ममाहमिति जाग्रति ? केषु ? अनात्मीयात्मभूतेषु – अनात्मीयेषु परमार्थतोऽनात्मीयभूतेषु पुत्रकलत्रादिषु ममैते इति
anAdi mithyAtvanA sanskArane lIdhe AvA (prakAranA) bahirAtmAo thAy chhe – te kahe chhe —
anvayArtha : — (मूढात्मनः) mUrkha agnAnI jIvo (तमसि) mithyAtvarUpI andhakAravash (चिरं) anAdi kALathI (कुयोनिषु) nitya nigodAdi kuyoniomAn (सुषुप्ताः) suShupta avasthAmAn eTale mUrchhit avasthAmAn paDI rahyA chhe. jo kadAchit teo panchendriy sangnI thAy to (अनात्मीयात्मभूतेषु) ‘anAtmIyabhUt’mAn eTale vAstavamAn je potAnAn nathI tevAn strI – putra vageremAn (मम) ‘e mArAn chhe’, ane ‘anAtmabhUt’mAn eTale sharIrAdimAn (अहं) hun chhun-hun e rUp chhun’ (इति जाग्रति) evo adhyavasAy kare chhe.
TIkA : — chirakAlathI – anAdi kALathI mUDhAtmAo eTale bahirAtmAo sUI rahyA chhe arthAt ati jaDatAne prApta thayA chhe. kyAn (sUI rahyA chhe)? kuyoniomAn arthAt nitya nigodAdi chorAshI lakSha yonisthAnomAn shun thatAn te temAn sUtA chhe? andhakAr arthAt anAdi mithyAtvanA sanskAr ( – ne vash) thatAn (sUtA chhe). evA thayelA (sUtelA) te (bahirAtmAo) jo sangnI (jIvomAn) utpanna thaI kadAchit eTale daivavashAt jAgRut thAy, to teo ‘mArun – hun’ evo adhyavasAy kare chhe. shAmAn? anAtmIyabhUtamAn ane anAtmabhUtamAn – arthAt anAtmIyamAn eTale vAstavamAn anAtmIyabhUt arthAt potAnAn nathI tevA putra – strI AdimAn ‘e mArAn chhe’ evun mAne chhe eTale evo adhyavasAy kare chhe, ane anAtmabhUt je sharIrAdi
Page 90 of 170
PDF/HTML Page 119 of 199
single page version
जाग्रति अध्यवस्यन्ति । अनात्मभूतेषु शरीरादिषु अहमेवैते इति जाग्रति अध्यवस्यन्ति ।।५६।।
ततो बहिरात्मसवरूपं परित्यज्य स्वपरशरीरमित्थं पश्येदित्याह — temAn ‘te hun ja chhun’ evo adhyavasAy kare chhe – evI UndhI mAnyatA kare chhe.
bhAvArtha : — anAdikALathI A agnAnI jIv, mithyAtvanA sanskAravash nitya nigodAdi nindya paryAyomAn – chorAshI lakSha yonisthAnomAn – gnAnanI atyant hInadashAmAn arthAt jaDavat mUrchhit avasthAmAn paDI rahyo chhe. kadAchit jo te sangnI panchendriy paryAy prApta kare ane thoDI gnAnashakti jAgRut thAy, to te anAdi avidyAnA sanskArane lIdhe, strI – putra – mitrAdi je potAthI pratyakSha bhinna chhe arthAt ‘anAtmIy’ chhe temAn ‘A mArAn’ evI mamakArabuddhi kare chhe ane sharIrAdi je potAnun svarUp nathI, je ‘anAtma’ arthAt jaD chhe, temAn ‘A hun chhun’ evI Atmabuddhi kare chhe.
sharIr, shubhAshubh rAgAdi bhAvakarma ane gnAnAvaraNAdi dravyakarmano AtmA sAthe sanyog sambandh chhe. vAstavamAn te badhAn AtmAthI bhinna chhe – AtmasvarUp nathI; mATe teo ‘anAtmabhUt’ chhe; chhatAn agnAnI tene potAnAn mAne chhe.
strI – putra – mitrAdino AtmA sAthe pratyakSha bhinna sanyog sambandh chhe. vAstavamAn teo jIvanAn potAnAn nathI; tethI teo ‘anAtmIyabhUt’ chhe.
agnAnI, A anAtmabhUt ane anAtmIyabhUt padArthomAn mamakArabuddhi ane Atmabuddhi karI potAnA chaitanyasvarUpane bhUlI anAdikALathI bhav – bhramaN karI rahyo chhe. bhav – bhramaNanun mUl kAraN jIvano mithyAtvabhAv ja chhe.
‘‘je AtmA e rIte jIv ane pudgalanA (potapotAnA) nishchit chetanatva ane achetanatva svabhAv vaDe sva – parano vibhAg dekhato nathI. te ja AtmA ‘A hun chhun A mArun chhe’ em mohathI paradravyamAn potApaNAnun adhyavasAn kare chhe; bIjo nahi.....’’1 56.
tethI bahirAtmasvarUpano tyAg karI sva – paranA sharIrane AvI rIte jovun – te kahe chhe — 1. parane svane nahi jANato, e rIt pAmI svabhAvane,
Page 91 of 170
PDF/HTML Page 120 of 199
single page version
टीका — आत्मनो देहमात्मसम्बन्धिशरीरं अनात्मचेतसा इदं ममात्मा न भवतीति बुद्ध्या अन्तरात्मा पश्येत् । निरन्तरं सर्वदा । तथा अन्येषां देहं परेषामात्मा न भवतीति बुद्ध्या पश्येत् । किं विशिष्टः ? आत्मतत्त्वे व्यवस्थितः आत्मस्वरूपनिष्ठः ।।५७।।
anvayArtha : — gnAnIe (आत्मतत्त्वे) AtmasvarUpamAn (व्यवस्थितः) sthit thaI (आत्मनः देहं) potAnA sharIrane (अनात्मचेतसा) ‘A mAro AtmA nathI’ evI buddhithI (निरंतरं पश्येत्) nirantar jovun – anubhavavun ane (अन्येषां) bIjA jIvonA sharIrane paN (अपरात्मधिया) ‘A bIjAno AtmA nathI’ evI buddhithI (पश्येत्) sadA avalokavun.
TIkA : — potAnA sharIrane eTale AtmA sAthe sambandh rAkhanAr sharIrane, anAtmabuddhie arthAt ‘A mAro AtmA nathI’ evI buddhie antarAtmAe nirantar – sarvadA dekhavun (anubhavavun) tathA bIjAonA dehane, ‘e parano AtmA nathI’ evI buddhie jovun. kevA thaIne (tem karavun)? AtmatattvamAn, vyavasthit thaIne eTale AtmasvarUpamAn sthit thaIne (tem karavun).
bhAvArtha : — gnAnIe AtmasvarUpamAn sthit thaIne potAnA sharIrane anAtmabuddhie nirantar jovun – anubhavavun arthAt ‘A sharIr te mAro AtmA nathI’ evI bhedabuddhithI sadA jANavun. bIjAnA sharIrane paN tevI bhedabuddhithI dekhavun – arthAt bIjAnun sharIr te teno AtmA nathI em bhedabuddhie sadA dekhavun.
AchArya upadesharUpe kahe chhe —
‘he jIv, tun anAdithI sharIrAdi bAhya padArthomAn Atmabuddhi karI sansAramAn rakhaDI dukhI thayo, paN have sukhI thavun hoy to dehamAn Atmabuddhino tyAg karI AtmasvarUpamAn sthir thA, arthAt bahirAtmapaNun chhoDI daI have antarAtmA ban. tAro AtmA chaitanyasvarUp chhe ane tArun sharIr to achetan chhe. e tArun svarUp nathI, chhatAn tun tene tAro AtmA mAne chhe ane