Page 92 of 170
PDF/HTML Page 121 of 199
single page version
नन्वेवमात्मतत्त्वं स्वयमनुभूय मूढात्मनां किमिति न प्रतिपाद्यते येन तेऽपि तज्जानन्त्विति वदन्तं प्रत्याह —
टीका — मूढात्मानो मां आत्मस्वरूपमज्ञापितमप्रतिपादितं यथा न जानन्ति मूढात्मत्वात् । tenI kriyA tun karI shake chhe em mAne chhe – e tAro bhram chhe. e bhram have chhoDI de ane tArA sharIrane sadA anAtmabuddhie jo, eTale ke te par chhe em jo; te tun chhe evI AtmabuddhithI na jo. tArA AtmAne sharIrAdithI nirantar bhinna anubhav kare, bannenI ekatAbuddhi chhoDI de. tun tArA sharIranA sambandhamAn jevI bhUl kare chhe tevI ja bhUl bIjA jIvonA sharIranA sambandhamAn paN kare chhe. tun temanA sharIrane paN temano AtmA mAne chhe. mATe temanA AtmAne paN temanA sharIrathI bhinna jAN. sharIrane sharIr jAN ane AtmAne AtmA jAN.
‘sva – svarUpamAn sthir thaI jyAn sudhI tun sva – paranun bhedagnAn karIsh nahi tyAn sudhI sharIrAdi par padArtho sAthe tArI Atmabuddhi – ekatAbuddhi – mamatvabuddhi – kartAbuddhi thayA vagar raheshe nahi ane tArA dukhano ant Avashe nahi. mATe bahirAtmapaNun chhoDI AtmasvarUpamAn sthir thA. e ja sukhano upAy chhe.’ 57.
evI rIte Atmatattvane svayam anubhavIne mUDh AtmAone kem samajAvatA nathI, jethI teo paN te jANe? evun bolanAr prati kahe chhe —
anvayArtha : — gnAnIo vichAre chhe ke – (यथा) jem (मूढात्मानः) mUrkha agnAnI jIvo (अज्ञापितं) jAN karAvyA vinA (मां) mane eTale mArA AtmasvarUpane (न जानन्ति) jANatA nathI, (तथा) tem (ज्ञापितं) jAN karAvyA chhatAn paN (न जानन्ति) jANatA nathI (ततः) tethI (तेषां) temane – e mUDh jIvone(मे ज्ञापनश्रमः) bodh karavAno mAro parishram (वृथा) vyartha chhe – niShphaL chhe.
TIkA : — jem mUDh AtmAo mane eTale AtmasvarUpane, vagar kahye (vagar
Page 93 of 170
PDF/HTML Page 122 of 199
single page version
तथा ज्ञापितमपि मां ते मूढात्मत्वादेव न जानन्ति । ततः तेषां सर्वथा परिज्ञानाभावात् । तेषां मूढात्मनां सम्बंधित्वेन वृथा मे ज्ञापनश्रमो विफलो मे प्रतिपादनप्रयासः ।।५८।। samajAvye) mUDhAtmapaNAne lIdhe jANatA nathI, tem kahyAn chhatAn paN teo mane (AtmasvarUpane) mUDhAtmapaNAne lIdhe ja jANatA nathI; tethI temane sarvathA parignAnano abhAv hovAthI te mUDhAtmAonA sambandhamAn bodh karavAno (temane kahevAno) mAro shram vRuthA (vyartha) chhe, arthAt temane te svarUp samajAvavAno mAro prayAs viphal (phogaT) chhe.
bhAvArtha : — AtmAnubhavI gnAnI jIv vichAre chhe ke – jem mUDh jIvo agnAnatAne lIdhe vagar samajAvye AtmasvarUp jANatA nathI, tem temane AtmasvarUp samajAvavAmAn Ave, topaN teo mUDhapaNAne lIdhe samajavAnA nathI; tethI temane AtmasvarUp samajAvavAno prayatna vyartha chhe; kAraN ke temanI bAbatamAn samajAvo ke na samajAvo – beu sarakhun chhe.
gnAnIo mUrkha jIvone AtmasvarUp samajAvavAmAn udAsIn hoy chhe, kAraN ke —
(1) mUrkha jIvo bahirmukh hoy chhe. temanI draShTi bAhya viShayo taraph ja hoy chhe. temane AtmasvarUp jANavAnI bilakul jignAsA ke ruchi hotI nathI. teo sadA viShayomAn ja rat hoy chhe.
(2) ‘hun bIjAone samajAvI daun’ evI buddhi gnAnIone hotI nathI, kAraN ke teo jANe chhe ke koI koIne samajAvI shake nahi. temane barAbar khyAlamAn chhe ke darek padArtha potapotAnI maryAdAmAn svayam pariName chhe, koI koIne AdhIn nathI. tem koI padArtha koIno pariNamAvyo pariNamato nathI.1 ek dravya bIjA dravyanun kAI karI shakatun nathI evo vishvano aphar niyam chhe. tethI par sambandhamAn temane bilakul kartA – buddhi nathI.
(3) asthiratAne lIdhe gnAnIne bIjAne samajAvavAno kadAch vikalpa UThe, paN abhiprAyamAn teno niShedh chhe, kAraN ke bhAShA – vargaNAnun pariNaman vikalpathI nirapekSha chhe – svatantra chhe. vikalpanA kAraNe upadesh vANI nIkaLe chhe em teo kadI mAnatA nathI.
(4) mArun svarUp to jANavun – dekhavun te ja chhe. e sivAy hun bIjun kAI na karI shakun. jo kAI karavAno vikalpa UThe to rAg utpanna thAy. vANIno to hun kadI kartA chhun ja nahi ane vAstavamAn vikalpano paN kartA nathI. 1. juo – mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 92; 308
Page 94 of 170
PDF/HTML Page 123 of 199
single page version
किंच —
(5) chaitanyasvarUp svasamvedanagamya chhe; vANI ke vikalpa dvArA te bIjAne samajAvI shakAy tevun nathI.
mATe gnAnI mukhyatayA bIjAone upadesh devAnI pravRuttimAn paDatA nathI. teo to sadA potAnun Atmahit sAdhavAmAn ja tatpar rahe chhe. kadAch upadeshAdinI vRutti UThe to tenI mukhyatA nathI; te vakhate paN temane chaitanyasvarUpanI ja bhAvanA hoy chhe.
paropadeshanI pravRuttino vikalpa – e shubh rAg chhe. te AtmasvarUpanI prAptimAn bAdhArUp chhe. mATe A rAganA vyAmohamAn paDI gnAnI kadI Atmahit bhUlatA nathI.
‘‘jagatamAn jIvo, temanA karma, temanI labdhio, vagere anek prakAranAn chhe. tethI sarva jIvo samAn vichAranA thAy te banavun asambhavit chhe. mATe par jIvone samajAvI devAnI AkuLatA karavI yogya nathI. svAtmAvalambanarUp nij hitamAn pramAd na thAy em rahevun e ja kartavya chhe.’’1 58.
vaLI —
anvayArtha : — (यत्) jene vikalpAdhirUDh AtmasvarUpane athavA dehAdikane – (बोधियितुं) samajAvavAne (इच्छामि) hun ichchhun chhun (तत्) te (न अहं) hun nathI arthAt AtmAnun vAstavik svarUp nathI. (पुनः) vaLI (यत्) je eTale gnAnAnandamay svayam anubhavagamya AtmasvarUp (अहं) hun chhun (तदपि), te paN (अन्यस्य) bIjAne (ग्राह्यं न) grAhya nathI; (तत्) tethI (अन्यस्य) bIjAne (किं बोधये) hun sho bodh karun? 1. chhe jIv vidhavidh, karma vidhavidh, labdhi chhe vidhavidh, are!
Page 95 of 170
PDF/HTML Page 124 of 199
single page version
टीका — यद् विकल्पाधिरूढमात्मस्वरूपं देहादिकं वा बोधयितुं ज्ञापयितुमिच्छामि । तन्नाहं तत्स्वरूपं नाहमात्मस्वरूपं परमार्थतो भवामि । यदहं पुनः यत्पुनरहं चिदानन्दात्मकं स्वसंवेद्यमात्मस्वरूपं । तदपि ग्राह्यं नान्यस्य स्वसंवेदनेन तदनुभूयते इत्यर्थः । यत्किमन्यस्य बोधये तत्तस्मात्किं किमर्थं अन्यस्यात्मस्वरूपं बोधयेहम् ।।५९।।
TIkA : — jeno, arthAt vikalpAdhirUDh AtmasvarUpano athavA dehAdikano hun bodh karAvavA ichchhun chhun – jene samajAvavA ichchhun chhun, te (to) hun nathI, arthAt te (vikalpAdhirUDh svarUp) hun nathI – paramArthe AtmasvarUp nathI. vaLI je hun arthAt vaLI je hun chidAnandamay svasamvedya AtmasvarUp chhun; te paN bIjAne svayamgrAhya (samajAy tevun) nathI (kem ke) te svasamvedanathI anubhavAy chhe – evo artha chhe. to bIjAne hun sho bodh karun? arthAt tethI bIjAne hun shA mATe AtmasvarUpano bodh karun?
bhAvArtha : — mUDhAtmAne AtmasvarUpano bodh Apavo vyartha chhe; kAraN ApatA gnAnI kahe chhe ke —
hun bIjAone shabdo dvArA AtmasvarUp samajAvavA ichchhun, to vikalpa – rAg utpanna thAy chhe ane rAg te AtmAnun shuddha svarUp nathI; arthAt shabdo dvArA AtmAnun svarUp samajAvI shakAy nahi.
vaLI je AtmAnun vAstavik shuddha svarUp chhe te bIjAne shabdo dvArA samajAy tevun nathI. te to kevaL svasamvedanathI ja anubhavamAn Ave tevun chhe. tethI bIjAne teno bodh karavo vyartha chhe.
AtmasvarUp svasamvedanagochar1 chhe. te shabdo dvArA ke vikalpa dvArA bIjAne samajAvI shakAy tevun nathI ane bIjAo shabdAdi bAhya sAdhanathI te kadI samajI shake paN nahi. jem men svasamvedanathI AtmAne anubhavyo tem bIjAo paN te svasamvedanathI ja anubhavI shake. mATe bIjAone AtmasvarUpano bodh ApavAno vikalpa chhoDI svarUpamAn sAvadhAn rahevun te ja yogya chhe. 59. 1. je pad shrI sarvagne dIThun gnAnamAn,
teh svarUpane anyavANI te shun kahe?
anubhavagochar mAtra rahyun te gnAn jo.
Page 96 of 170
PDF/HTML Page 125 of 199
single page version
बोधितेऽपि चान्तस्तत्त्वे बहिरात्मनो न तत्रानुरागः सम्भवति । मोहोदयात्तस्य बहिरर्थ एवानुरागादिति दर्शयन्नाह —
टीका — बहिः शरीराद्यर्थे तुष्यति प्रीतिं करोति । कोऽसौ ? मूढात्मा कथम्भूतः ? पिहितज्योतिर्मोहाभिभूतज्ञानः । क्व ? अन्तरे अन्तस्तत्त्वविषये । प्रबुद्धात्मा मोहानभिभूतज्ञानः अन्तस्तुष्यति स्वस्वरूपे प्रीतिं करोति । किं विशिष्टः सन् ? बहिर्व्यावृत्तकौतुकः शरीरादौ निवृत्तानुरागः ।।६०।।
AtmasvarUpano bodh ApavA chhatAn bahirAtmAne temAn anurAg sambhavato nathI; mohanA udayathI tene bAhya padArthamAn ja anurAg hoy chhe – em darshAvatAn kahe chhe —
anvayArtha : — (अन्तरे पिहितज्योतिः) antarangamAn jenI gnAnajyoti mohathI AchchhAdit thaI gaI tevo (मूढात्मा) bahirAtmA (बहिः) bAhyamAn eTale sharIrAdi par padArthomAn (तुष्यति) santuShTa rahe chhe – anurAg kare chhe; parantu (प्रबुद्धात्मा) jene svarUp – vivek jAgRut thayo chhe tevo antarAtmA (बहिर्व्यावृत्तकौतुकः) bAhya sharIrAdi padArthomAn kautuk (anurAg) rahit thaI (अन्तः) antarang AtmasvarUpamAn (तुष्यति) santoSh kare chhe.
TIkA : — bAhyamAn eTale sharIrAdi padArthamAn te santoSh kare chhe – prIti kare chhe. koN te? mUDhAtmA (bahirAtmA). te kevo chhe? jenI jyoti DhankAI gaI chhe, arthAt mohathI jenun gnAn parAbhav pAmyun chhe. kyAn? antarangamAn eTale arnta – tattvanA viShayamAn. prabuddhAtmA eTale jenun gnAn mohathI abhibhUt thayun nathI (parAbhav pAmyun nathI) tevo (AtmasvarUpamAn jAgRut) AtmA, antarangamAn santoSh kare chhe – sva – svarUpamAn prIti kare chhe, kevo thaIne? bAhyamAn kautukarahit thaIne – sharIrAdimAn anurAgarahit thaIne (AtmasvarUpamAn prIti kare chhe).
bhAvArtha : — gnAnIne prashna pUchhelo ke, ‘tame bahirAtmAne AtmasvarUpano bodh kem karatA nathI? tenA pratyuttaramAn em kahyun ke —
Page 97 of 170
PDF/HTML Page 126 of 199
single page version
कुतोऽसौ शरीरादिविषये निवृत्तभूषणमण्डनादिकौतुक इत्याह —
(1) bahirAtmAo vastusvarUpathI taddan agnAt chhe. teo eTalA mUDh chhe ke temane bodh karo ke na karo, temane mATe badhun sarakhun chhe. (juo shlok 58)
(2) AtmasvarUp svasamvedanagamya chhe. te shabdo dvArA bIjAne samajAvI shakAy nahi ane te samaje paN nahi, eTale temane bodh karavo vyartha chhe. (juo shlok 59)
(3) A shlok 60mAn kahyun chhe —
anAdi mithyAtvane lIdhe bahirAtmAne sva – paranun bhed – vignAn nathI, tene AtmasvarUpanun bhAn nathI; tethI te sharIrAdi bAhya padArthomAn ja Anand mAne chhe, temAn ja anurAg kare chhe, paN AtmasvarUpano mahimA lAvI temAn prIti karato nathI. tenun kAraN – avidyAnA gADh sanskArathI tenun gnAn mUrchchhAI gayun chhe, AchchhAdit thaI gayun chhe; te chhe.
antarAtmAne vivek – jyoti pragaT thaI chhe, tethI tene sharIrAdi bAhya padArthomAn prIti nathI. temAn tene kyAy sukh bhAsatun nathI. te taraph te bahu udAsIn rahe chhe. te tyAnthI haThI svasanmukh thaI AtmasvarUpamAn sthit thavA mATe sadA prayatnashIl chhe. jyAn ene AvI gnAnadashA vartatI hoy, tyAn bIjAone bodh devAnun tene kem game? na ja game. 60.
kayA kAraNe te (antarAtmA) sharIrAdi viShayamAn bhUShaN – manDanAdimAn anurAgarahit (udAsIn) hoy chhe? te kahe chhe —
anvayArtha : — antarAtmA vichAre chhe ke — (शरीराणि) sharIro (सुख – दुःखानि न जानन्ति) sukh tathA dukhane jANatAn nathI. (तथापि) tem chhatAn (अबुद्ध्यः) mUDh jIvo (अत्र एव) emAn ja eTale e sharIromAn ja (निग्रहानुग्रहधियं) nigrah ane anugrahanI buddhi (कुर्वते) kare chhe.
Page 98 of 170
PDF/HTML Page 127 of 199
single page version
टीका — सुखदुःखानि न जानन्ति । कानि ? शरीराणि जडत्वात् । अबुद्ध्यो बहिरात्मनः तथापि यद्यपि न जानन्ति तथापि अत्रैव शरीरादावेव कुर्वते । कां ? निग्रहानुग्रहधियं द्वेषवशादुपवासादिना शरीरादेः कदर्थनाभिप्रायो निग्रहबुद्धिं रागवशात्कटकटिसूत्रादिना भूषणाभिप्रायोऽनुग्रहबुद्धिम् ।।६१।।
TIkA : — sukh dukh jANatAn nathI. koN (jANatAn nathI)? sharIro jaDapaNAne lIdhe (jANatAn nathI); buddhi vinAnA bahirAtmAo, tem chhatAn arthAt (sharIro) jANatAn nathI tem chhatAn, emAn ja eTale sharIrAdimAn ja kare chhe. shun (kare chhe)? nigrah – anugrahanI buddhi (kare chhe) – arthAt dveShane AdhIn thaI upavAsAdi dvArA sharIrAdine kRush karavAno abhiprAy te nigrah – buddhi ane rAgane AdhIn thaI kankaN, kaTisUtrAdi vaDe (sharIrAdine) bhUShit karavAno (shaNagAravAno) abhiprAy te anugrah – buddhi (kare chhe).
bhAvArtha : — sharIro achetan – jaD chhe. temane sukhadukh nathI, tem ja temane gnAn nathI; tem chhatAn buddhi vinAnA bahirAtmAo dveShavash upavAsAdi dvArA temane (sharIrone) nigrah karavAnI arthAt kRush karavAnI buddhi kare chhe ane rAgavash temane kankaN, kaTisUtra (kandoro) Adi vaDe vibhUShit karI anugrah (kRupA) karavAnI buddhi kare chhe.
bahirAtmAne dehAdhyAs chhe eTale dehamAn tene Atmabuddhi chhe; tethI tene sharIrAdi viShe nigrahaanugrah buddhi rahe chhe, parantu antarAtmAne bhedagnAn varte chhe. te AtmAne sharIrAdithI atyant bhinna mAne chhe. tene tenI sAthe ekatAbuddhi nathI, tethI tene sharIrAdi viShe rAgadveSh ke anugrahanigrahabuddhino shraddhAmAn abhAv hoy chhe. asthiratAne lIdhe sharIrAdi shaNagAravAno rAg Ave, paN abhiprAyamAn teno svIkAr nathI, tene te doSh mAne chhe, eTale te sharIrAdi par padArtho pratye udAsIn hoy chhe.
agnAnIo mAne chhe ke sharIrAshrit upavAs, vrat, niyamAdithI sharIrane kRush karatAn indriyono nigrah thAy chhe, viShayomAn temanI pravRutti aTakI jAy chhe ane tethI rAg – dveShAdi thatAn nathI; paN A mAnyatA bhUl bharelI chhe, kAraN ke sharIrAshrit1 upavAs karavA, panchAgni tap karavun, maun rAkhavun, tATak karavun, anek yog – Asano karavAn vagere paudgalik jaD 1. juo ‘sharIrAshrit upavAsAdi mATe ‘mokShamArga prakAshak’ gu. AvRutti pRu. 235 ane 245.
Page 99 of 170
PDF/HTML Page 128 of 199
single page version
यावच्च शरीरादावात्मबुद्ध्या प्रवृत्तिस्तावत्संसारः तदभावान्मुक्तिरिति दर्शयन्नाह —
टीका — स्वबुद्ध्या आत्मबुद्ध्या यावद् गृहणीयात् । किं ? त्रयम् । केषाम् ? कायवाक्चेतसां सम्बन्धमिति पाठः । तत्र कायवाक्चेतसां त्रयं कर्तृ । आत्मनि यावत्सम्बन्धं गृह्णीयत्स्वीकुर्यादित्यर्थः । तावत्संसारः । एतेषां कायवाक्चेतसां भेदाभ्यासे तु आत्मनः सकाशात् kriyAo chhe. teno sambandh sharIr sAthe chhe, AtmA sAthe nathI. sharIr jaD chhe. tene sukh – dukh hotun nathI. agnAnIne sharIr sAthe ekatAbuddhi chhe, tethI te sharIranI je avasthAo thAy chhe te potAnI (AtmAnI) thaI mAne chhe, e teno bhram chhe.
vaLI agnAnI mohavashAt vastra – AbhUShaNAdi dvArA sharIr upar anugrah (upakAr) karavAnI buddhi kare chhe, kAraN ke tene dehAdhyAs chhe – sharIramAn tene Atmabuddhi chhe, eTale tenA pratye rAganA kAraNe tevo anugrah karavA ichchhe chhe, parantu A paN teno bhram chhe.
mATe sharIr viShe nigrah – anugrahabuddhi karavI te agnAnatA chhe. 61.
jyAn sudhI sharIrAdimAn AtmabuddhithI pravRutti chhe, tyAn sudhI sansAr chhe. tenA abhAve mukti chhe. te darshAvatAn kahe chhe —
anvayArtha : — (यावत्) jyAn sudhI (कायवाक्चेतसां त्रयं) sharIr, vachan ane man – e traNane jIv (स्वबुद्ध्या) AtmabuddhithI (गृह्णीयात्) grahaN kare, (तावत्) tyAn sudhI (संसारः) sansAr chhe, (तु) parantu (एतेषां) e man – vachan – kAyano (भेदाभ्यासे) AtmAthI bhinnarUp abhyAs thatAn (निर्वृत्तिः) mukti thAy chhe.
TIkA : — svabuddhithI eTale AtmabuddhithI jyAn sudhI grahaN kare, shun (grahaN kare)? trayane (traNane). konA (trayane)? kAy, vANI ane mananA trayane – arthAt jyAn sudhI AtmA viShe kAy – vANI – manano sambandh grahaN kare – svIkAr kare, evo artha chhe – tyAn sudhI sansAr chhe,
Page 100 of 170
PDF/HTML Page 129 of 199
single page version
कायवाक्चेतांसि भिन्नानीति भेदाभ्यासे भेदभावनायां तु पुनर्निर्वृत्तिः मुक्तिः ।।६२।। paN e kAy – vANI – mananA bhedano abhyAs thatAn arthAt AtmAthI kAy – vANI – man bhinna chhe. evo bhedano abhyAs thatAn eTale bhedabhAvanA thatAn nirvRutti eTale mukti thAy chhe.
bhAvArtha : — jyAn sudhI jIvane man – vachan – kAyamAn Atmabuddhi rahe chhe, tene AtmAnA ang samaje chhe eTale ke tenI sAthe abhedabuddhi – ekatAbuddhi kare chhe, tyAn sudhI te sansAramAn paribhramaN karato rahe chhe, parantu jyAre tene man – vachan – kAyamAn Atmabuddhino bhram TaLI jAy chhe, arthAt te traNe ‘AtmAthI bhinna chhe’ evo nishchayapUrvak anubhavano abhyAs thAy chhe, tyAre te sansAranA bandhanathI mukti pAme chhe.
jyAn sharIrAdi par padArthomAn Atmabuddhi chhe tyAn ekatAbuddhi chhe. jyAn ekatAbuddhi hoy chhe, tyAn kartA – bhoktAbuddhi avashya hoy chhe ane jyAn kartA – buddhi chhe, tyAn sansAranA kAraNabhUt rAgAdi bhAv anivAryapaNe hoy chhe. e rIte sharIrAdi par padArthomAn Atma – buddhi te ja sansAranun kAraN chhe ane AtmA tathA sharIrAdino bhed – vignAnapUrvak draDh abhyAs te muktinun kAraN chhe.
man – vachan – kAyanI pravRutti e sansAranun kAraN nathI, kAraN ke te jaDanI kriyA chhe, parantu temAn Atmabuddhi – ekatAbuddhi karavI te sansAranun kAraN chhe. prastut shlokamAn ‘स्वबुद्ध्या’ shabdathI A vAt sUchit thAy chhe.
‘‘karmabandh karanArun kAraN nathI, bahu karmayogya pudgalothI bharelo lok, nathI chalan svarUp karma (arthAt kAy – vachan – mananI kriyArUp yog), nathI anek prakAranAn kAraNo ke nathI chetan – achetanano ghAt. ‘upayogabhU’ arthAt AtmA rAgAdik sAthe je aikya pAme chhe te ja ek ( – mAtra rAgAdik sAthe ekapaNun pAmavun te ja) kharekhar puruShone bandhanun kAraN chhe.’’1
mATe sharIrAdinI kriyAmAn Atmabuddhi arthAt te kriyAo hun karun chhun evI mAnyatA te sansAranun kAraN chhe ane te kriyAomAn Atmabuddhi arthAt kartAbuddhino abhAv te mokShanun kAraN chhe. 62. 1. juo – shrI samayasAr kalash 164 ane gA. 237 thI 241.
Page 101 of 170
PDF/HTML Page 130 of 199
single page version
शरीरदावात्मनो भेदाभ्यासे च शरीरदृढतादौ नात्मनो दृढतादिकं मन्यते इति दर्शयन् धनेत्यादि श्लोकचतुष्टयमाह —
‘‘sharIrAdimAn AtmAno bhedAbhyAs thatAn, te (antarAtmA) sharIranI draDhatAdi thatAn AtmAnI draDhatAdik mAnato nathI,’’ em batAvI ‘ghan’ ityAdi chAr shlok kahe chhe —
anvayArtha : — (यथा) jevI rIte (घने वस्त्रे) jADun vastra paheravAthI (बुधः) buddhimAn puruSh (आत्मानं) potAne eTale potAnA sharIrane (घनं) jADo – puShTa (न मन्यते) mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (स्वदेहे अपि घने) potAnun sharIr jADun – puShTa thavA chhatAn, (बुधः) antarAtmA (आत्मानं) AtmAne (घनं न मन्यते) jADo – puShTa mAnato nathI.
TIkA : — ghan eTale gADhun (jADun) vastra paheravAthI, jem budh (DAhyo puruSh) potAne (sharIrane) jADo – puShTa mAnato nathI, tem potAnun sharIr jADun – puShTa thavA chhatAn budh (antarAtmA) AtmAne jADo – puShTa mAnato nathI.
bhAvArtha : — jem jADun vastra paheravAthI, DAhyo mANas, potAne jADo thayelo mAnato nathI, tem sharIr jADun thatAn, AtmA jADo thayo, em antarAtmA kadI mAnato nathI.
jem sharIr ane vastra bhinna bhinna chhe, tem sharIr ane AtmA paN ekabIjAthI bhinna chhe. Am chhatAn dehamAn Atmabuddhine lIdhe agnAnI jIv sharIranI puShTithI AtmAnI puShTi mAne chhe; A bhrAntithI te sArA khorAkAdithI sharIrane puShTa karavAnI buddhi kare chhe; parantu gnAnI te bAbatamAn udAsIn rahe chhe, kAraN ke te sharIranI puShTithI AtmAnI puShTi kadI mAnato nathI. tene sharIr ane AtmA – bannenun bhedagnAn varte chhe; tethI te samyagdarshan – gnAn – chAritrathI ja potAnA AtmAnI puShTi mAne chhe. 63.
Page 102 of 170
PDF/HTML Page 131 of 199
single page version
टीका — घने निविडावयवे वस्त्रे प्रावृते सति आत्मानं घन दृढावयवं यथा बुधो न मन्यते । तथा स्वदेहेऽपि घने दृढे आत्मानं घनं दृढं बुधो न मन्यते ।।६३।।
टीका — जीर्णे पुराणे वस्त्रे प्रावृते यथाऽऽत्मानं बुधो जीर्णे न मन्यते तथा जीर्णें वृद्धे स्वदेहेऽपि स्थितमात्मानं न जीर्णं वृद्धमात्मानं मन्यते बुधः ।।६४।।
anvayArtha : — (यथा) jevI rIte (वस्त्रे जीर्णे) paherelun vastra jIrNa thatAn (बुधः) buddhimAn puruSh (आत्मानं) potAne eTale potAnA sharIrane (जीर्ण न मन्यते) jIrNa mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (स्वदेहे अपि जीर्णे) potAnun sharIr jIrNa thatAn paN (बुधः) antarAtmA (आत्मानं) (जीर्ण न मन्यते) jIrNa mAnato nathI.
TIkA : — jIrNa arthAt purANun vastra paheravA chhatAn, jem budh (DAhyo mANas) potAne (potAnA sharIrane) jIrNa mAnato nathI, tem potAno deh jIrNa – vRuddha thavA chhatAn, te antarAtmA (sharIramAn) rahelA AtmAne jIrNa – vRuddha mAnato nathI.
bhAvArtha : — jem paherelun vastra jIrNa thavA chhatAn, DAhyo mANas potAnA sharIrane jIrNa thayelun mAnato nathI, tem antarAtmA sharIr jIrNa thatAn, potAnA AtmAne jIrNa mAnato nathI.
jem vastra ane sharIr bhinna bhinna chhe, ekanA pariNamanathI bIjAnun pariNaman thatun nathI, tem sharIr ane AtmA ekabIjAthI bhinna hoI sharIranA jIrNarUp pariNamanathI AtmAnun jIrNarUp pariNaman thatun nathI.
sharIr jIrNa hoy; rogagrasta hoy, chhatAn jIv Atmahit karI shake chhe em gnAnI ✽
Page 103 of 170
PDF/HTML Page 132 of 199
single page version
टीका — प्रावृत्ते वस्त्रे नष्टे सति आत्मानं यथा नष्टं बुधो न मन्यते तथा स्वदेहेऽपि विनष्टे कुतश्चित्कारणाद्विनाशं गते आत्मानं न नष्टं मन्यते बुधः ।।६५।। jANe chhe ane mAne chhe; tethI sharIranI pratikULatAmAn paN tenI Atma – pravRutti chAlu ja hoy chhe.
agnAnIne sharIr sAthe ekatAbuddhi hovAthI sharIranI pratikULatAmAn te Atmahit mATe potAne asamartha samaje chhe. te to em ja mAne chhe ke sharIr svastha hoy – nIrogI hoy to ja dharma thAy, jIrNa ke rogagrasta sharIre dharma na thAy. e eno bhram chhe. 64.
anvayArtha : — (यथा) jevI rIte (वस्त्रे नष्टे) vastrano nAsh thatAn (बुधः) buddhimAn puruSh (आत्मानं) potAne eTale potAnA sharIrane (नष्टं न मन्यते) nAsh thayelun mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (बुधः) antarAtmA (स्वदेहे अपि नष्टे) potAnA dehano nAsh thavA chhatAn (आत्मानं) (नष्टं न मन्यते) nAsh thayelo mAnato nathI.
TIkA : — jem paherelun vastra nAsh pAmavA chhatAn, DAhyo puruSh potAno (potAnA sharIrano) nAsh mAnato nathI, tem potAno deh nAsh pAmatAn arthAt koI kAraNe teno vinAsh thatAn, antarAtmA AtmAne nAsh thayelo mAnato nathI.
bhAvArtha : — jem paherelun vastra nAsh pAmatAn, DAhyo mANas potAnA sharIrane nAsh thayelun mAnato nathI, tem sharIr nAsh pAmatAn antarAtmA potAnA AtmAne nAsh pAmelo mAnato nathI.
jem vastra ane sharIr bhinna bhinna chhe, tem sharIr ane AtmA paN ekabIjAthI bhinna chhe. ✽
Page 104 of 170
PDF/HTML Page 133 of 199
single page version
sharIr ane AtmAno sanyog sambandh chhe, chhatAn agnAnIne te bannenI ekatAbuddhi hovAthI te sharIranA viyogathI (nAshathI) potAnA AtmAno nAsh mAne chhe ane tenA sanyogathI potAnA AtmAnI utpatti mAne chhe. kahyun chhe ke —
‘tan upajat apanI upaj jAn, tan nashat Apako nAsh jAn.’
mithyAdraShTi sharIranI utpattine AtmAno janma mAne chhe ane sharIranA nAshane AtmAno nAsh mAne chhe.1
sharIramAn Atmabuddhi hovAthI tene AvI UndhI mAnyatA hoy chhe. paranA sharIr sambandhI paN tene Avo ja bhram hoy chhe. strI ke putranA sharIrano nAsh thatAn, tenA AtmAno nAsh mAnI te dukhI thAy chhe.
‘‘......jem koI navIn vastra pahere, keTalok kAL te rahe, te pachhI tene chhoDI koI anya navIn vastra pahere, tem jIv paN navIn sharIr dhAraN kare, te keTalok kAL dhAraN karI rahe pachhI tene paN chhoDI anya navIn sharIr dhAraN kare chhe. mATe sharIr sambandhanI apekShAe, janmAdik chhe. jIv pote janmAdik rahit nitya chhe, to paN mohI jIvane bhUt – bhaviShyano vichAr na hovAthI paryAyamAtra ja potAnun astitva mAnI paryAy sambandhI kAryomAn ja tatpar rahyA kare chhe.....’’2
gnAnIne sharIr ane AtmAnun bhedagnAn chhe, tethI sharIranA nAsh vakhate vyAkul thato nathI. kadAchit asthiratAne lIdhe alpa vyAkulatA thAy, paN shraddhA ane gnAnamAn te evo draDh chhe ke sharIranA nAshathI AtmAno nAsh kadI mAnato nathI ane AkulatAno svAmI thato nathI. 65. ✽
1. juo – shrI daulatarAmajI kRut ‘chhahaDhAlA’ – 2//5. 2.mokShamArga prakAshak – gu. AvRutti pRu. 47.
Page 105 of 170
PDF/HTML Page 134 of 199
single page version
टीका — रक्ते वस्त्रे प्रावृते सति आत्मानं यथा बुधो न रक्तं मन्यते तथा स्वदेहेऽपि कुंकुमादिना रक्ते आत्मानं रक्तं न मन्यते बुधः ।।६६।।
एवं शरीरादिभिन्नमात्मानं भावयतोऽन्तरात्मनः शरीरादेः काष्ठादिना तुल्यताप्रतिभासे मुक्तियोग्यता भवतीति दर्शयन्नाह —
anvayArtha : — (यथा) jevI rIte (वस्त्रे रक्ते) paherelun vastra lAl hovA chhatAn (बुधः) DAhyo mANas (आत्मानं) potAne – potAnA sharIrane (रक्तं न मन्यते) lAl mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (स्वदेहे अपि रक्ते) potAnun sharIr lAl hovA chhatAn (बुधः) antarAtmA (आत्मानं) AtmAne (रक्तं न मन्यते) lAl mAnato nathI.
TIkA : — jem lAl vastra paheravA chhatAn, DAhyo puruSh potAne (potAnA sharIrane) lAl mAnato nathI, tem potAno deh kunkumAdithI lAl thavA chhatAn antarAtmA AtmAne lAl mAnato nathI.
bhAvArtha : — jem paherelA lAl vastrathI sharIr lAl thatun nathI, tem potAnun sharIr kunkumAdithI lAl thatAn, AtmA kAI lAl varNano thato nathI.
jem lAl vastra ane sharIr bhinna bhinna chhe, tem lAl varNavALun sharIr ane AtmA paN bhinna bhinna chhe.
AtmA ras, varNa1, gandh ane sparsha rahit chhe, chhatAn sharIr sAthe ekatAbuddhi hovAne lIdhe, agnAnI sharIrano jevo varNa hoy tevA varNano AtmAne (potAne) paN mAnI rAg – dveSh kare chhe.
gnAnIne AtmasvarUpanun bhAn chhe, tethI tene sharIranA koI paN varNathI rAg – dveSh thato nathI – arthAt potAnun ke paranun sundar varNavALun sharIr joIne te khush thato nathI ke aNagamatA varNavALun sharIr joIne nAkhush thato nathI, te jANe chhe ke rUp, ras, gandhAdi pudgalanA dharma chhe, AtmAnA dharma nathI. AtmA to niranjan, nirAkAr, arUpI, atIndriy ane svasamvedan – gamya chhe. 66.
e rIte sharIrAdithI bhinna AtmAnI bhAvanA karanAr antarAtmAne, sharIrAdi kAShThAdi samAn pratibhAsatAn, muktinI yogyatA thAy chhe – em batAvIne kahe chhe — 1. nathI varNa jIvane, gandh nahi, nahi sparsha, ras jIvane nahIn,
Page 106 of 170
PDF/HTML Page 135 of 199
single page version
टीका — यस्मात्मनः सस्पन्दं परिस्पन्दसमन्वितं शरीरादिरूपं जगत् आभाति प्रतिभासते । कथम्भूतं ? निःस्पन्देन समं निःसपन्देन काष्ठपाषाणादिना समं तुल्यं । कुत स्तेन तत्समं ? अग्रज्ञं जडमचेतनं यतः । तथा अक्रियाभोगं क्रियापदार्थपरिस्थितिः भोगः सुखाद्यनुभवः तौ न विद्येते यत्र । यस्यैवं तत्प्रतिभासते स किं करोति ? स शमं याति शमं परमवीतरागतां संसारभोगदेहोपरि वा वैराग्यं गच्छति । कथम्भूतं शमं ? अक्रिया – भोगमित्येतदत्रापि सम्बंधनीयम् । क्रिया वाक्कायमनोव्यापारः । भोग इन्द्रियप्रणालिकया विषयानुभवनं विषयोत्सवः । तौ न विद्येते यत्र
anvayArtha : — (यस्य) jene eTale je gnAnI puruShane (सस्पन्दं जगत्) kriyAo – cheShTAo karatun (sharIrAdirUp) jagat (निःस्पन्देन समं) nishcheShTa kAShTha – pAShANAdi samAn (अप्रज्ञं) chetanArahit jaD ane (अक्रियाभोगं) kriyA ane sukhAdi anubhavarUp bhogathI rahit (आभाति) mAlUm paDe chhe, (सः) te (अक्रियाभोगं शमं याति) man – vachan – kAyAnI kriyAnI tathA indriy – viShayabhogathI rahit evA param vItarAgatArUp shAnti – sukhane pAme chhe; (इतरः न) bIjo koI arthAt tenAthI vilakShaN bahirAtmA jIv uparokta shAnti – sukhane pAmato nathI.
TIkA : — je AtmAne (gnAnI AtmAne) saspand eTale parispandayukta (anek kriyAo karatun) sharIrAdirUp jagat lAge chhe – pratibhAse chhe, kevun (jagat)? nispanda (nishcheShTa) samAn, arthAt kAShTha – pAShANAdi samAn eTale tulya nispanda (nishcheShTa). shAthI te samAn (bhAse chhe)? kAraN ke te chetanArahit jaD – achetan chhe tathA akriyAbhog arthAt kriyA eTale padArthonI pariNati ane bhog eTale sukhAdi anubhav – e banneno jemAn abhAv chhe, evun te (jagat) jene pratibhAse chhe te shun kare chhe? te shAnti pAme chhe, arthAt sham eTale param vItarAgatA athavA sansAr, bhog ane deh upar vairAgya – tene pAme chhe. kevI shAnti? ahIn paN tenI (shamanI) sAthe akriyAbhogano sambandh levo. kriyA eTale vANI, kAy ane manano vyApAr ane bhog eTale indriyonI praNAlikAthI (indriyodvArA) viShayonun anubhavan eTale viShayotsav – te banne jemAn vidyamAn na hoy evI shAntine pAme chhe. bIjo koI nahi, arthAt
Page 107 of 170
PDF/HTML Page 136 of 199
single page version
तमित्थंभूतं शमं स याति । नेतरः तद्विलक्षणो बहिरात्मा ।।६७।।
सोप्येवं शरीरादिभिन्नमात्मानं किमिति न प्रतिपद्यत इत्याह —
टीका — शरीरमेव कंचुकं तेन संवृतः सम्यक् प्रच्छादितो ज्ञानमेव विग्रहः स्वरूपं यस्य । tenAthI viparIt lakShaNavALo bahirAtmA (tevI shAnti pAmI shakato nathI.)
bhAvArtha : — jene sharIrAdirUp jagat kAShTa – pAShANAdi tulya achetan – jaD ane nishcheShTa bhAse chhe, arthAt pariNamanarUp kriyAthI ane sukhAdi anubhavarUp bhogathI rahit pratibhAse chhe, te evI param vItarAgatArUp shAntine pAme chhe, ke jemAn man – vachan – kAyanI pravRuttino tathA indriyonA viShayabhogano abhAv hoy chhe. agnAnI bahirAtmA AvI shAnti pAmato nathI.
je samaye antarAtmA AtmasvarUpanI bhAvanA karatAn karatAn svarUpamAn sthir thaI jAy chhe, te samaye tene A jaDakriyAtmak – pravRuttimay jagat taraphanun lakSha chhUTI jAy chhe ane te param vItarAgatAne prApta thaI nirvikalpa nirAkul Anand anubhave chhe. 67.
te (bahirAtmA) paN evI rIte sharIrAdithI bhinna AtmAne kem prApta karato (jANato) nathI? te kahe chhe —
anvayArtha : — (शरीरकंचुकेन) sharIrarUpI kAnchaLIthI (संवृतज्ञानविग्रहः आत्मा) jenun gnAnarUpI sharIr DhankAyelun chhe te bahirAtmA (आत्मानं) AtmAnA yathArtha svarUpane (न बुध्यते) jANato nathI; (तस्मात्) tethI (अतिचिरं) bahu lAmbA kAL sudhI (भवे) sansAramAn te (भ्रमति) bhame chhe.
TIkA : — sharIr te ja kanchuk (kAnchaLI) – tenAthI DhankAyelun eTale sArI rIte AchchhAdit thayelun gnAnarUpI sharIr arthAt svarUp jenun, [ahIn sharIr sAmAnyanun grahaN karavA chhatAn kArmaN
Page 108 of 170
PDF/HTML Page 137 of 199
single page version
शरीरसामान्योपादानेऽप्यत्र कार्मणशरीरमेव गृह्यते । तस्यैव मुख्यवृत्त्या तदावरकत्वोपपत्तेः । इत्थंभूतो बहिरात्मा नात्मानं बुध्यते । तस्मादात्मस्वरूपानवबोधाम् अतिचिरं बहुतरकालं भवे संसारे भ्रमति ।।६८।। sharIranun ja grahaN samajavun, kAraN ke tenI ja mukhya vRuttie tenA AvashyakapaNAnI upapatti chhe arthAt te AvaraNarUp chhe.] evo bahirAtmA AtmAne jANato nathI; tethI AtmasvarUp nahi jANavAnA kAraNe te ati chirakAL – bahu bahu kAL sudhI bhavamAn eTale sansAramAn bhame chhe.
bhAvArtha : — vAstavamAn AtmA gnAnasvarUp chhe. gnAn ja tenun sharIr chhe, parantu anAdi kALathI sansArI AtmAne kArmaN sharIr sAthe ekapaNAnA adhyAsathI tenun svarUp vikRut thaI gayun chhe. tevA bahirAtmAne AtmAnA yathArthasvarUpanun gnAn nathI, tethI te sansAramAn chirakAL sudhI bhamyA kare chhe.
ahIn kAnchaLInun draShTAnt sthUlatAnI apekShAe chhe, kAraN ke jevI rIte kAnchaLI sarpanA uparanA bhAgamAn rahe chhe, tevI rIte kArmaN sharIrano sambandh AtmA sAthe nathI, parantu pANImAn nimak jem maLI jAy chhe, tem banneno ekakShetrAvagAharUp sambandh chhe.1
AtmA ane karmano sambandh anAdi kALathI chhe, paN te pravAharUpe chhe. jyAre agnAnavash jIv karmanA udayamAn joDAy chhe te ja samaye udayamAn AvelAn karma khare chhe ane navAn karma svayam bandhAy chhe. em karma – santati pravAharUpe chAlu rahe chhe. jo jIv karmanA udayamAn na joDAy to navAn karma bandhAtAn nathI ane jUnAn karma kharI jAy chhe.
jyAn sudhI jIv potAnI viparIt mAnyatA TALato nathI, tyAn sudhI darshanamohanIy karmano pravAh chAlu rahe chhe ane jIv tenA udayamAn joDAto rahe chhe, ane tethI sansAramAn rakhaDyA ja kare chhe.
‘‘dravya pratyayono uday thatAn, shuddhAtmasvarUpanI bhAvanAno tyAg karIne (jIv) jyAre rAgAdibhAve pariName chhe tyAre bandh thAy chhe, udayamAtrathI nahi ja. jo udayamAtrathI bandh thAy to sarvadA sansAr ja rahe. kevI rIte? sansArIone sarvadA ja karmodayanun vidyamAnapaNun hoy chhe mATe. to shun karmoday bandhanun kAraN nathI thatun? nA, nirvikalpa samAdhithI bhraShTa 1. sarpanI kAnchaLI tenA sharIrathI judI thavA yogya na hoy tyAn sudhI te sarpanA sharIr sAthe sanlagna (chonTelI)
rahe chhe; jem sarpanI kAnchaLI tenA sharIr sAthe chAlu rahe chhe tem.
Page 109 of 170
PDF/HTML Page 138 of 199
single page version
यद्यात्मनः स्वरूपमात्मत्वेन बहिरात्मानो न बुद्ध्यन्ते तदा किमात्मत्वेन ते बुद्धयन्ते इत्याह —
टीका — तं देहामात्मानं प्रपद्यन्ते । के ते ? अबुद्धयो बहिरात्मानः । कया कृत्वा ? स्थितिभ्रान्त्या । क्व ? देहे ? कथम्भूते देहे ? व्यूहे समूहे । केषां ? अणूनां परमाणूनां । किं विशिष्टानां ? प्रविशद्गलतां अनुप्रविशतां निर्गच्छतां च । पुनरपि कथम्भूते ? समाकृतौ समानाकारे सदृशपरापरोत्पादेन । आत्मना सहैकक्षेत्रे समानावगाहेन वा । इत्थम्भूते देहे या स्थितिभ्रान्तिः स्थित्या thaelAone mohasahit karmoday vyavahArathI nimitta thAy chhe, paN nishchayathI to potAno rAgAdi agnAn bhAv ja ashuddha upAdAn kAraN chhe.’’1 68.
jo bahirAtmAo AtmasvarUpane AtmapaNe na jANatA hoy, to teo kone AtmapaNe jANe chhe? te kahe chhe —
anvayArtha : — (अबुद्धयः) agnAnI bahirAtmA jIvo, (प्रविशद् गलतां अणूनां व्यूहे देहे) pravesh karatA ane bahAr nIkaLatA – evA paramANuonA samUharUp dehamAn, (समाकृतौ) AtmA ane sharIranI AkRutinA samAnarUpamAn (स्थितिभ्रान्त्या) AtmA sthit hovAthI – arthAt sharIr ane AtmA ek kShetramAn sthit hovAthI – bannene ekarUp samajavAnI bhrAntithI (तम्) tene eTale sharIrane (आत्मानं) AtmA (प्रतिपद्यते) samajI le chhe.
TIkA : — teo dehane AtmA samaje chhe. koN teo? buddhi vinAnA bahirAtmAo. shAthI (em samaje chhe)? sthitinI bhrAntithI. shAmAn? dehamAn. kevA dehamAn? vyUharUp eTale samUharUp (dehamAn). konA (samUharUp)? aNuonA – paramANuonA (samUharUp). kevA prakAranA (paramANuonA)? praveshatA – galatA arthAt pravesh karatA ane nIkaLatA (paramANuonA). vaLI kevA (dehamAn)? samAkRut – ekabIjAnA sadrash utpAdathI samAn AkAravALA (dehamAn) – arthAt 1. juo – shrI samayasAr gA. 164 – 165nI shrI jayasenAchAryakRut sanskRit TIkA.
Page 110 of 170
PDF/HTML Page 139 of 199
single page version
कालान्तरावस्थायित्वेन एकक्षेत्रावस्थानेन वा भ्रान्तिर्देहात्मनोरभेदाध्यवसायस्तया ।।६९।।
ततो यथावदात्मस्वरूपप्रतिपत्तिमिच्छन्नात्मानं देहाद्भिन्नं भावयेदित्याह — AtmAnI sAthe samAn avagAhathI ek kShetravALA (dehamAn). AvA dehamAn je sthiti bhrAntisthitithI eTale kAlAntar – avasthAyipaNAne lIdhe yA ek kShetramAn rahevAnA kAraNe – je bhrAnti arthAt deh ane AtmAnA abhedarUp adhyavasAy – tenA kAraNe (dehane AtmA mAne chhe).
bhAvArtha : — nirantar pravesh karatA ane bahAr nIkaLatA pudgal – paramANuonA samUharUp dehamAn samAn AkRutie – ek kShetre AtmA sthit hovAthI, deh ane AtmAnI ekapaNAnI bhrAntine lIdhe bahirAtmA sharIrane ja AtmA mAne chhe.
A sharIr pudgal paramANuonun banelun chhe, A paramANuo tenA te kAyam rahetA nathI. samaye samaye agaNit paramANuo sharIranI bahAr nIkaLe chhe ane navA navA paramANuo sharIranI andar dAkhal thAy chhe. paramANuonA nIkaLI javAthI tathA bIjAno pravesh thavAthI sharIranI bAhya AkRutimAn sthUl draShTie kAI pher lAgato nathI. vaLI AtmA ane sharIrane ekakShetrAvagAh sanyog sambandh chhe, tethI bannenI samAn AkRuti hovAthI agnAnI jIvane bhram thAy chhe ke ‘A sharIr ja hun chhun.’ tene abhyantar rahelA Atmatattvanun gnAn ja nathI.
sharIr ane AtmAne dUdh – pANInI jem ekakShetrAvagAh sthiti chhe. sharIr indriyagamya chhe ane AtmA atIndriyagamya chhe. agnAnIne indriyagnAn hovAthI te sharIrane ja dekhe chhe, AtmAne dekhato nathI; tethI te sharIrane ja AtmA mAnI ekatAbuddhi kare chhe ane sharIr sambandhI rAgadveSh kare chhe.
‘‘jyAn sudhI A AtmAne gnAnAvaraNAdi dravyakarma, bhAvakarma ane sharIrAdi nokarmamAn ‘A hun chhun’ ane hummAn (AtmAmAn) ‘A karma – nokarma chhe’ – evI buddhi chhe, tyAn sudhI A AtmA apratibuddha (agnAnI) chhe.’’1
shlokamAn karmanA kAraNe jIv bhramamAn paDe chhe em kahyun nathI, paN potAnA aparAdhathI ja te tevA bhramamAn paDe chhe. 69.
tethI yathArtharUpe AtmasvarUpane samajavAnI ichchhA karanAre AtmAne dehathI bhinna bhAvavo. te kahe chhe — 1. nokarma – karme ‘hun’, hummAn vaLI ‘karma’ ne nokarma chhe,’
Page 111 of 170
PDF/HTML Page 140 of 199
single page version
टीका — गौरौऽहं स्थूलोऽहं कृशोवाऽहमित्यनेन प्रकारेणाङ्गेन विशेषणेन अविशेषयन् विशिष्टं अकुर्वन्नात्मानं धारयेत् चित्तेऽविचलं भावयेत् नित्यं सर्वदा । कथम्भूतं ? केवलज्ञप्तिविग्रहं केवलज्ञानस्वरूपं । अथवा केवला रूपादिरहिता ज्ञप्तिरेवोपयोग एव विग्रहः स्वरूपं यस्य ।।७०।।
यश्चैवं विधमात्मानमेकाग्रमनसा भावयेत्तस्यैव मुक्तिर्नान्यस्येत्याह —
anvayArtha : — (अहं) hun (गौरः) goro chhun, (स्थूलः) jADo chhun, (वा कृशः) athavA pAtaLo (इति) evI rIte (अंगेन) sharIr sAthe (आत्मानं) AtmAne (अविशेषयन्) ekarUp nahi karatAn (नित्यं) sadA (आत्मानं) potAnA AtmAne (केवलज्ञप्तिविग्रहम्) keval gnAnarUp sharIravALo (धारयेत्) dhAravo – mAnavo.
TIkA : — hun goro chhun, hun sthUl (jADo) chhun ke hun kRush (pAtaLo) chhun – evA prakAre sharIr vaDe AtmAne, visheSharUpe eTale vishiShTarUpe nahi mAnI (tene) dhAravo arthAt chittamAn tene nitya – sarvadA avichalapaNe bhAvavo. kevA (AtmAne)? keval gnAnavigraharUp eTale keval gnAn – svarUp arthAt keval rUpAdirahit gnapti ja – upayog ja jenun vigrah eTale svarUp chhe tevA AtmAne (chittamAn dhAravo).
bhAvArtha : — gorApaNun, sthUlapaNun, kRushapaNun vagere avasthAo sharIranI chhe – pudgalanI chhe, AtmAnI nathI. A sharIranI avasthAo sAthe AtmAne ekarUp nahi mAnavo arthAt te avasthAone AtmAnun svarUp nahi mAnavun. tene sharIrathI bhinna, rUpAdirahit ane keval gnAnasvarUp ja samajavo ane te svarUpe ja tenun nirantar chittamAn dhyAn karavun. 70.
je evA prakAranA AtmAnI ekAgra manathI bhAvanA kare tene ja mukti hoy chhe. bIjA koIne nahi – te kahe chhe — ✽