Samadhitantra-Gujarati (English transliteration). Gatha: 58-70.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 7 of 10

 

Page 92 of 170
PDF/HTML Page 121 of 199
single page version

नन्वेवमात्मतत्त्वं स्वयमनुभूय मूढात्मनां किमिति न प्रतिपाद्यते येन तेऽपि तज्जानन्त्विति वदन्तं प्रत्याह

अज्ञापितं न जानन्ति यथा मां ज्ञापितं तथा
मूढात्मानस्ततस्तेषां वृथा मे ज्ञापनश्रमः ।।५८।।

टीकामूढात्मानो मां आत्मस्वरूपमज्ञापितमप्रतिपादितं यथा न जानन्ति मूढात्मत्वात् tenI kriyA tun karI shake chhe em mAne chhee tAro bhram chhe. e bhram have chhoDI de ane tArA sharIrane sadA anAtmabuddhie jo, eTale ke te par chhe em jo; te tun chhe evI AtmabuddhithI na jo. tArA AtmAne sharIrAdithI nirantar bhinna anubhav kare, bannenI ekatAbuddhi chhoDI de. tun tArA sharIranA sambandhamAn jevI bhUl kare chhe tevI ja bhUl bIjA jIvonA sharIranA sambandhamAn paN kare chhe. tun temanA sharIrane paN temano AtmA mAne chhe. mATe temanA AtmAne paN temanA sharIrathI bhinna jAN. sharIrane sharIr jAN ane AtmAne AtmA jAN.

‘svasvarUpamAn sthir thaI jyAn sudhI tun svaparanun bhedagnAn karIsh nahi tyAn sudhI sharIrAdi par padArtho sAthe tArI AtmabuddhiekatAbuddhimamatvabuddhikartAbuddhi thayA vagar raheshe nahi ane tArA dukhano ant Avashe nahi. mATe bahirAtmapaNun chhoDI AtmasvarUpamAn sthir thA. e ja sukhano upAy chhe.’ 57.

evI rIte Atmatattvane svayam anubhavIne mUDh AtmAone kem samajAvatA nathI, jethI teo paN te jANe? evun bolanAr prati kahe chhe

shlok 58

anvayArtha :gnAnIo vichAre chhe ke(यथा) jem (मूढात्मानः) mUrkha agnAnI jIvo (अज्ञापितं) jAN karAvyA vinA (मां) mane eTale mArA AtmasvarUpane (न जानन्ति) jANatA nathI, (तथा) tem (ज्ञापितं) jAN karAvyA chhatAn paN (न जानन्ति) jANatA nathI (ततः) tethI (तेषां) temanee mUDh jIvone(मे ज्ञापनश्रमः) bodh karavAno mAro parishram (वृथा) vyartha chheniShphaL chhe.

TIkA :jem mUDh AtmAo mane eTale AtmasvarUpane, vagar kahye (vagar

mUDhAtmA jANe nahIn vaNabodhye jyam tattva,
bodhye paN jANe nahIn, phogaT bodhan-kaShTa. 58.


Page 93 of 170
PDF/HTML Page 122 of 199
single page version

तथा ज्ञापितमपि मां ते मूढात्मत्वादेव न जानन्ति ततः तेषां सर्वथा परिज्ञानाभावात् तेषां मूढात्मनां सम्बंधित्वेन वृथा मे ज्ञापनश्रमो विफलो मे प्रतिपादनप्रयासः ।।५८।। samajAvye) mUDhAtmapaNAne lIdhe jANatA nathI, tem kahyAn chhatAn paN teo mane (AtmasvarUpane) mUDhAtmapaNAne lIdhe ja jANatA nathI; tethI temane sarvathA parignAnano abhAv hovAthI te mUDhAtmAonA sambandhamAn bodh karavAno (temane kahevAno) mAro shram vRuthA (vyartha) chhe, arthAt temane te svarUp samajAvavAno mAro prayAs viphal (phogaT) chhe.

bhAvArtha :AtmAnubhavI gnAnI jIv vichAre chhe kejem mUDh jIvo agnAnatAne lIdhe vagar samajAvye AtmasvarUp jANatA nathI, tem temane AtmasvarUp samajAvavAmAn Ave, topaN teo mUDhapaNAne lIdhe samajavAnA nathI; tethI temane AtmasvarUp samajAvavAno prayatna vyartha chhe; kAraN ke temanI bAbatamAn samajAvo ke na samajAvobeu sarakhun chhe.

visheSh

gnAnIo mUrkha jIvone AtmasvarUp samajAvavAmAn udAsIn hoy chhe, kAraN ke

(1) mUrkha jIvo bahirmukh hoy chhe. temanI draShTi bAhya viShayo taraph ja hoy chhe. temane AtmasvarUp jANavAnI bilakul jignAsA ke ruchi hotI nathI. teo sadA viShayomAn ja rat hoy chhe.

(2) ‘hun bIjAone samajAvI daun’ evI buddhi gnAnIone hotI nathI, kAraN ke teo jANe chhe ke koI koIne samajAvI shake nahi. temane barAbar khyAlamAn chhe ke darek padArtha potapotAnI maryAdAmAn svayam pariName chhe, koI koIne AdhIn nathI. tem koI padArtha koIno pariNamAvyo pariNamato nathI.1 ek dravya bIjA dravyanun kAI karI shakatun nathI evo vishvano aphar niyam chhe. tethI par sambandhamAn temane bilakul kartAbuddhi nathI.

(3) asthiratAne lIdhe gnAnIne bIjAne samajAvavAno kadAch vikalpa UThe, paN abhiprAyamAn teno niShedh chhe, kAraN ke bhAShAvargaNAnun pariNaman vikalpathI nirapekSha chhe svatantra chhe. vikalpanA kAraNe upadesh vANI nIkaLe chhe em teo kadI mAnatA nathI.

(4) mArun svarUp to jANavundekhavun te ja chhe. e sivAy hun bIjun kAI na karI shakun. jo kAI karavAno vikalpa UThe to rAg utpanna thAy. vANIno to hun kadI kartA chhun ja nahi ane vAstavamAn vikalpano paN kartA nathI. 1. juomokShamArga prakAshakgu. AvRutti pRu. 92; 308

shrI samayasArgu. AvRuttigA. 103; 372.


Page 94 of 170
PDF/HTML Page 123 of 199
single page version

किंच

यद्बोधयितुमिच्छामि तन्नाहं यदहं पुनः
ग्राह्यं तदपि नान्यस्य तत्किमन्यस्य बोधये ।।५९।।

(5) chaitanyasvarUp svasamvedanagamya chhe; vANI ke vikalpa dvArA te bIjAne samajAvI shakAy tevun nathI.

mATe gnAnI mukhyatayA bIjAone upadesh devAnI pravRuttimAn paDatA nathI. teo to sadA potAnun Atmahit sAdhavAmAn ja tatpar rahe chhe. kadAch upadeshAdinI vRutti UThe to tenI mukhyatA nathI; te vakhate paN temane chaitanyasvarUpanI ja bhAvanA hoy chhe.

paropadeshanI pravRuttino vikalpae shubh rAg chhe. te AtmasvarUpanI prAptimAn bAdhArUp chhe. mATe A rAganA vyAmohamAn paDI gnAnI kadI Atmahit bhUlatA nathI.

‘‘jagatamAn jIvo, temanA karma, temanI labdhio, vagere anek prakAranAn chhe. tethI sarva jIvo samAn vichAranA thAy te banavun asambhavit chhe. mATe par jIvone samajAvI devAnI AkuLatA karavI yogya nathI. svAtmAvalambanarUp nij hitamAn pramAd na thAy em rahevun e ja kartavya chhe.’’1 58.

vaLI

shlok 59

anvayArtha :(यत्) jene vikalpAdhirUDh AtmasvarUpane athavA dehAdikane (बोधियितुं) samajAvavAne (इच्छामि) hun ichchhun chhun (तत्) te (न अहं) hun nathI arthAt AtmAnun vAstavik svarUp nathI. (पुनः) vaLI (यत्) je eTale gnAnAnandamay svayam anubhavagamya AtmasvarUp (अहं) hun chhun (तदपि), te paN (अन्यस्य) bIjAne (ग्राह्यं न) grAhya nathI; (तत्) tethI (अन्यस्य) bIjAne (किं बोधये) hun sho bodh karun? 1. chhe jIv vidhavidh, karma vidhavidh, labdhi chhe vidhavidh, are!

te kAraNe nijaparasamay sah vAd parihartavya chhe......(156) (shrI niyamasArguj. gA. 156)
je ichchhun chhun bodhavA, te to nahi ‘hun’tattva;
‘hun’ chhe grAhya na anyane, shun bodhun hun vyartha? 59.
16


Page 95 of 170
PDF/HTML Page 124 of 199
single page version

टीकायद् विकल्पाधिरूढमात्मस्वरूपं देहादिकं वा बोधयितुं ज्ञापयितुमिच्छामि तन्नाहं तत्स्वरूपं नाहमात्मस्वरूपं परमार्थतो भवामि यदहं पुनः यत्पुनरहं चिदानन्दात्मकं स्वसंवेद्यमात्मस्वरूपं तदपि ग्राह्यं नान्यस्य स्वसंवेदनेन तदनुभूयते इत्यर्थः यत्किमन्यस्य बोधये तत्तस्मात्किं किमर्थं अन्यस्यात्मस्वरूपं बोधयेहम् ।।५९।।

TIkA :jeno, arthAt vikalpAdhirUDh AtmasvarUpano athavA dehAdikano hun bodh karAvavA ichchhun chhunjene samajAvavA ichchhun chhun, te (to) hun nathI, arthAt te (vikalpAdhirUDh svarUp) hun nathIparamArthe AtmasvarUp nathI. vaLI je hun arthAt vaLI je hun chidAnandamay svasamvedya AtmasvarUp chhun; te paN bIjAne svayamgrAhya (samajAy tevun) nathI (kem ke) te svasamvedanathI anubhavAy chheevo artha chhe. to bIjAne hun sho bodh karun? arthAt tethI bIjAne hun shA mATe AtmasvarUpano bodh karun?

bhAvArtha :mUDhAtmAne AtmasvarUpano bodh Apavo vyartha chhe; kAraN ApatA gnAnI kahe chhe ke

hun bIjAone shabdo dvArA AtmasvarUp samajAvavA ichchhun, to vikalparAg utpanna thAy chhe ane rAg te AtmAnun shuddha svarUp nathI; arthAt shabdo dvArA AtmAnun svarUp samajAvI shakAy nahi.

vaLI je AtmAnun vAstavik shuddha svarUp chhe te bIjAne shabdo dvArA samajAy tevun nathI. te to kevaL svasamvedanathI ja anubhavamAn Ave tevun chhe. tethI bIjAne teno bodh karavo vyartha chhe.

AtmasvarUp svasamvedanagochar1 chhe. te shabdo dvArA ke vikalpa dvArA bIjAne samajAvI shakAy tevun nathI ane bIjAo shabdAdi bAhya sAdhanathI te kadI samajI shake paN nahi. jem men svasamvedanathI AtmAne anubhavyo tem bIjAo paN te svasamvedanathI ja anubhavI shake. mATe bIjAone AtmasvarUpano bodh ApavAno vikalpa chhoDI svarUpamAn sAvadhAn rahevun te ja yogya chhe. 59. 1. je pad shrI sarvagne dIThun gnAnamAn,

kahI shakyA nahi paN te shrI bhagavAn jo;
teh svarUpane anyavANI te shun kahe?
anubhavagochar mAtra rahyun te gnAn jo.
(shrImad rAjachandrakRut ‘apUrva avasar’20)


Page 96 of 170
PDF/HTML Page 125 of 199
single page version

बोधितेऽपि चान्तस्तत्त्वे बहिरात्मनो न तत्रानुरागः सम्भवति मोहोदयात्तस्य बहिरर्थ एवानुरागादिति दर्शयन्नाह

बहिस्तुष्यति मूढात्मा पिहितज्योतिरन्तरे
तुष्यत्यन्तः प्रबुद्धात्मा बहिर्व्यावृत्तकौतुकः ।।६०।।

टीकाबहिः शरीराद्यर्थे तुष्यति प्रीतिं करोति कोऽसौ ? मूढात्मा कथम्भूतः ? पिहितज्योतिर्मोहाभिभूतज्ञानः क्व ? अन्तरे अन्तस्तत्त्वविषये प्रबुद्धात्मा मोहानभिभूतज्ञानः अन्तस्तुष्यति स्वस्वरूपे प्रीतिं करोति किं विशिष्टः सन् ? बहिर्व्यावृत्तकौतुकः शरीरादौ निवृत्तानुरागः ।।६०।।

AtmasvarUpano bodh ApavA chhatAn bahirAtmAne temAn anurAg sambhavato nathI; mohanA udayathI tene bAhya padArthamAn ja anurAg hoy chheem darshAvatAn kahe chhe

shlok 60

anvayArtha :(अन्तरे पिहितज्योतिः) antarangamAn jenI gnAnajyoti mohathI AchchhAdit thaI gaI tevo (मूढात्मा) bahirAtmA (बहिः) bAhyamAn eTale sharIrAdi par padArthomAn (तुष्यति) santuShTa rahe chheanurAg kare chhe; parantu (प्रबुद्धात्मा) jene svarUpvivek jAgRut thayo chhe tevo antarAtmA (बहिर्व्यावृत्तकौतुकः) bAhya sharIrAdi padArthomAn kautuk (anurAg) rahit thaI (अन्तः) antarang AtmasvarUpamAn (तुष्यति) santoSh kare chhe.

TIkA :bAhyamAn eTale sharIrAdi padArthamAn te santoSh kare chheprIti kare chhe. koN te? mUDhAtmA (bahirAtmA). te kevo chhe? jenI jyoti DhankAI gaI chhe, arthAt mohathI jenun gnAn parAbhav pAmyun chhe. kyAn? antarangamAn eTale arntatattvanA viShayamAn. prabuddhAtmA eTale jenun gnAn mohathI abhibhUt thayun nathI (parAbhav pAmyun nathI) tevo (AtmasvarUpamAn jAgRut) AtmA, antarangamAn santoSh kare chhesvasvarUpamAn prIti kare chhe, kevo thaIne? bAhyamAn kautukarahit thaInesharIrAdimAn anurAgarahit thaIne (AtmasvarUpamAn prIti kare chhe).

bhAvArtha :gnAnIne prashna pUchhelo ke, ‘tame bahirAtmAne AtmasvarUpano bodh kem karatA nathI? tenA pratyuttaramAn em kahyun ke

antargnAn na jehane, mUDh bAhyamAn tuShTa;
kautuk jas nahi bAhyamAn, budh antasantuShTa. 60.


Page 97 of 170
PDF/HTML Page 126 of 199
single page version

कुतोऽसौ शरीरादिविषये निवृत्तभूषणमण्डनादिकौतुक इत्याह

न जानन्ति शरीराणि सुखदुःखान्यबुद्ध्यः
निग्रहानुग्रहधियं तथाप्यत्रैव कुर्वते ।।६१।।

(1) bahirAtmAo vastusvarUpathI taddan agnAt chhe. teo eTalA mUDh chhe ke temane bodh karo ke na karo, temane mATe badhun sarakhun chhe. (juo shlok 58)

(2) AtmasvarUp svasamvedanagamya chhe. te shabdo dvArA bIjAne samajAvI shakAy nahi ane te samaje paN nahi, eTale temane bodh karavo vyartha chhe. (juo shlok 59)

(3) A shlok 60mAn kahyun chhe

anAdi mithyAtvane lIdhe bahirAtmAne svaparanun bhedvignAn nathI, tene AtmasvarUpanun bhAn nathI; tethI te sharIrAdi bAhya padArthomAn ja Anand mAne chhe, temAn ja anurAg kare chhe, paN AtmasvarUpano mahimA lAvI temAn prIti karato nathI. tenun kAraN avidyAnA gADh sanskArathI tenun gnAn mUrchchhAI gayun chhe, AchchhAdit thaI gayun chhe; te chhe.

antarAtmAne vivekjyoti pragaT thaI chhe, tethI tene sharIrAdi bAhya padArthomAn prIti nathI. temAn tene kyAy sukh bhAsatun nathI. te taraph te bahu udAsIn rahe chhe. te tyAnthI haThI svasanmukh thaI AtmasvarUpamAn sthit thavA mATe sadA prayatnashIl chhe. jyAn ene AvI gnAnadashA vartatI hoy, tyAn bIjAone bodh devAnun tene kem game? na ja game. 60.

kayA kAraNe te (antarAtmA) sharIrAdi viShayamAn bhUShaNmanDanAdimAn anurAgarahit (udAsIn) hoy chhe? te kahe chhe

shlok 61

anvayArtha :antarAtmA vichAre chhe ke(शरीराणि) sharIro (सुखदुःखानि न जानन्ति) sukh tathA dukhane jANatAn nathI. (तथापि) tem chhatAn (अबुद्ध्यः) mUDh jIvo (अत्र एव) emAn ja eTale e sharIromAn ja (निग्रहानुग्रहधियं) nigrah ane anugrahanI buddhi (कुर्वते) kare chhe.

tan sukh-dukh jANe nahIn, tathApi e tanamAny,
nigrah ne anugrah taNI buddhi abudhane thAy. 61.


Page 98 of 170
PDF/HTML Page 127 of 199
single page version

टीकासुखदुःखानि न जानन्ति कानि ? शरीराणि जडत्वात् अबुद्ध्यो बहिरात्मनः तथापि यद्यपि न जानन्ति तथापि अत्रैव शरीरादावेव कुर्वते कां ? निग्रहानुग्रहधियं द्वेषवशादुपवासादिना शरीरादेः कदर्थनाभिप्रायो निग्रहबुद्धिं रागवशात्कटकटिसूत्रादिना भूषणाभिप्रायोऽनुग्रहबुद्धिम् ।।६१।।

TIkA :sukh dukh jANatAn nathI. koN (jANatAn nathI)? sharIro jaDapaNAne lIdhe (jANatAn nathI); buddhi vinAnA bahirAtmAo, tem chhatAn arthAt (sharIro) jANatAn nathI tem chhatAn, emAn ja eTale sharIrAdimAn ja kare chhe. shun (kare chhe)? nigrahanugrahanI buddhi (kare chhe)arthAt dveShane AdhIn thaI upavAsAdi dvArA sharIrAdine kRush karavAno abhiprAy te nigrahbuddhi ane rAgane AdhIn thaI kankaN, kaTisUtrAdi vaDe (sharIrAdine) bhUShit karavAno (shaNagAravAno) abhiprAy te anugrahbuddhi (kare chhe).

bhAvArtha :sharIro achetanjaD chhe. temane sukhadukh nathI, tem ja temane gnAn nathI; tem chhatAn buddhi vinAnA bahirAtmAo dveShavash upavAsAdi dvArA temane (sharIrone) nigrah karavAnI arthAt kRush karavAnI buddhi kare chhe ane rAgavash temane kankaN, kaTisUtra (kandoro) Adi vaDe vibhUShit karI anugrah (kRupA) karavAnI buddhi kare chhe.

bahirAtmAne dehAdhyAs chhe eTale dehamAn tene Atmabuddhi chhe; tethI tene sharIrAdi viShe nigrahaanugrah buddhi rahe chhe, parantu antarAtmAne bhedagnAn varte chhe. te AtmAne sharIrAdithI atyant bhinna mAne chhe. tene tenI sAthe ekatAbuddhi nathI, tethI tene sharIrAdi viShe rAgadveSh ke anugrahanigrahabuddhino shraddhAmAn abhAv hoy chhe. asthiratAne lIdhe sharIrAdi shaNagAravAno rAg Ave, paN abhiprAyamAn teno svIkAr nathI, tene te doSh mAne chhe, eTale te sharIrAdi par padArtho pratye udAsIn hoy chhe.

visheSh

agnAnIo mAne chhe ke sharIrAshrit upavAs, vrat, niyamAdithI sharIrane kRush karatAn indriyono nigrah thAy chhe, viShayomAn temanI pravRutti aTakI jAy chhe ane tethI rAgdveShAdi thatAn nathI; paN A mAnyatA bhUl bharelI chhe, kAraN ke sharIrAshrit1 upavAs karavA, panchAgni tap karavun, maun rAkhavun, tATak karavun, anek yogAsano karavAn vagere paudgalik jaD 1. juo ‘sharIrAshrit upavAsAdi mATe ‘mokShamArga prakAshak’ gu. AvRutti pRu. 235 ane 245.

(‘‘.....jo dehAshrit vratsanyamane paN potAnAn mAne (arthAt potAne teno kartA mAne) to te mithyAdraShTi
chhe......’’) pRu. 344.


Page 99 of 170
PDF/HTML Page 128 of 199
single page version

यावच्च शरीरादावात्मबुद्ध्या प्रवृत्तिस्तावत्संसारः तदभावान्मुक्तिरिति दर्शयन्नाह

स्वबुद्ध्या यावद्गृह्णीयात् कायवाक्चेतसां त्रयम्
संसारस्तावदेतेषां भेदाभ्यासे तु निर्वृत्तिः ।।६२।।

टीकास्वबुद्ध्या आत्मबुद्ध्या यावद् गृहणीयात् किं ? त्रयम् केषाम् ? कायवाक्चेतसां सम्बन्धमिति पाठः तत्र कायवाक्चेतसां त्रयं कर्तृ आत्मनि यावत्सम्बन्धं गृह्णीयत्स्वीकुर्यादित्यर्थः तावत्संसारः एतेषां कायवाक्चेतसां भेदाभ्यासे तु आत्मनः सकाशात् kriyAo chhe. teno sambandh sharIr sAthe chhe, AtmA sAthe nathI. sharIr jaD chhe. tene sukh dukh hotun nathI. agnAnIne sharIr sAthe ekatAbuddhi chhe, tethI te sharIranI je avasthAo thAy chhe te potAnI (AtmAnI) thaI mAne chhe, e teno bhram chhe.

vaLI agnAnI mohavashAt vastraAbhUShaNAdi dvArA sharIr upar anugrah (upakAr) karavAnI buddhi kare chhe, kAraN ke tene dehAdhyAs chhesharIramAn tene Atmabuddhi chhe, eTale tenA pratye rAganA kAraNe tevo anugrah karavA ichchhe chhe, parantu A paN teno bhram chhe.

mATe sharIr viShe nigrahanugrahabuddhi karavI te agnAnatA chhe. 61.

jyAn sudhI sharIrAdimAn AtmabuddhithI pravRutti chhe, tyAn sudhI sansAr chhe. tenA abhAve mukti chhe. te darshAvatAn kahe chhe

shlok 62

anvayArtha :(यावत्) jyAn sudhI (कायवाक्चेतसां त्रयं) sharIr, vachan ane man e traNane jIv (स्वबुद्ध्या) AtmabuddhithI (गृह्णीयात्) grahaN kare, (तावत्) tyAn sudhI (संसारः) sansAr chhe, (तु) parantu (एतेषां) e manvachankAyano (भेदाभ्यासे) AtmAthI bhinnarUp abhyAs thatAn (निर्वृत्तिः) mukti thAy chhe.

TIkA :svabuddhithI eTale AtmabuddhithI jyAn sudhI grahaN kare, shun (grahaN kare)? trayane (traNane). konA (trayane)? kAy, vANI ane mananA trayanearthAt jyAn sudhI AtmA viShe kAyvANImanano sambandh grahaN karesvIkAr kare, evo artha chhetyAn sudhI sansAr chhe,

jyAn lagI man-vach-kAyane AtamarUp manAy,
tyAn lagI chhe sansAr ne bhed thakI shiv thAy. 62.


Page 100 of 170
PDF/HTML Page 129 of 199
single page version

कायवाक्चेतांसि भिन्नानीति भेदाभ्यासे भेदभावनायां तु पुनर्निर्वृत्तिः मुक्तिः ।।६२।। paN e kAyvANImananA bhedano abhyAs thatAn arthAt AtmAthI kAyvANIman bhinna chhe. evo bhedano abhyAs thatAn eTale bhedabhAvanA thatAn nirvRutti eTale mukti thAy chhe.

bhAvArtha :jyAn sudhI jIvane manvachankAyamAn Atmabuddhi rahe chhe, tene AtmAnA ang samaje chhe eTale ke tenI sAthe abhedabuddhiekatAbuddhi kare chhe, tyAn sudhI te sansAramAn paribhramaN karato rahe chhe, parantu jyAre tene manvachankAyamAn Atmabuddhino bhram TaLI jAy chhe, arthAt te traNe ‘AtmAthI bhinna chhe’ evo nishchayapUrvak anubhavano abhyAs thAy chhe, tyAre te sansAranA bandhanathI mukti pAme chhe.

visheSh

jyAn sharIrAdi par padArthomAn Atmabuddhi chhe tyAn ekatAbuddhi chhe. jyAn ekatAbuddhi hoy chhe, tyAn kartAbhoktAbuddhi avashya hoy chhe ane jyAn kartAbuddhi chhe, tyAn sansAranA kAraNabhUt rAgAdi bhAv anivAryapaNe hoy chhe. e rIte sharIrAdi par padArthomAn Atma buddhi te ja sansAranun kAraN chhe ane AtmA tathA sharIrAdino bhedvignAnapUrvak draDh abhyAs te muktinun kAraN chhe.

manvachankAyanI pravRutti e sansAranun kAraN nathI, kAraN ke te jaDanI kriyA chhe, parantu temAn AtmabuddhiekatAbuddhi karavI te sansAranun kAraN chhe. prastut shlokamAn ‘स्वबुद्ध्या’ shabdathI A vAt sUchit thAy chhe.

‘‘karmabandh karanArun kAraN nathI, bahu karmayogya pudgalothI bharelo lok, nathI chalan svarUp karma (arthAt kAyvachanmananI kriyArUp yog), nathI anek prakAranAn kAraNo ke nathI chetanachetanano ghAt. ‘upayogabhU’ arthAt AtmA rAgAdik sAthe je aikya pAme chhe te ja ek (mAtra rAgAdik sAthe ekapaNun pAmavun te ja) kharekhar puruShone bandhanun kAraN chhe.’’1

mATe sharIrAdinI kriyAmAn Atmabuddhi arthAt te kriyAo hun karun chhun evI mAnyatA te sansAranun kAraN chhe ane te kriyAomAn Atmabuddhi arthAt kartAbuddhino abhAv te mokShanun kAraN chhe. 62. 1. juoshrI samayasAr kalash 164 ane gA. 237 thI 241.


Page 101 of 170
PDF/HTML Page 130 of 199
single page version

शरीरदावात्मनो भेदाभ्यासे च शरीरदृढतादौ नात्मनो दृढतादिकं मन्यते इति दर्शयन् धनेत्यादि श्लोकचतुष्टयमाह

घने वस्त्रे यथाऽऽत्मानं न घनं मन्यते तथा
घने स्वदेहेप्यात्मानं न घनं मन्यते बुधः ।।६३।।

‘‘sharIrAdimAn AtmAno bhedAbhyAs thatAn, te (antarAtmA) sharIranI draDhatAdi thatAn AtmAnI draDhatAdik mAnato nathI,’’ em batAvI ‘ghan’ ityAdi chAr shlok kahe chhe

shlok 63

anvayArtha :(यथा) jevI rIte (घने वस्त्रे) jADun vastra paheravAthI (बुधः) buddhimAn puruSh (आत्मानं) potAne eTale potAnA sharIrane (घनं) jADopuShTa (न मन्यते) mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (स्वदेहे अपि घने) potAnun sharIr jADunpuShTa thavA chhatAn, (बुधः) antarAtmA (आत्मानं) AtmAne (घनं न मन्यते) jADopuShTa mAnato nathI.

TIkA :ghan eTale gADhun (jADun) vastra paheravAthI, jem budh (DAhyo puruSh) potAne (sharIrane) jADopuShTa mAnato nathI, tem potAnun sharIr jADunpuShTa thavA chhatAn budh (antarAtmA) AtmAne jADopuShTa mAnato nathI.

bhAvArtha :jem jADun vastra paheravAthI, DAhyo mANas, potAne jADo thayelo mAnato nathI, tem sharIr jADun thatAn, AtmA jADo thayo, em antarAtmA kadI mAnato nathI.

jem sharIr ane vastra bhinna bhinna chhe, tem sharIr ane AtmA paN ekabIjAthI bhinna chhe. Am chhatAn dehamAn Atmabuddhine lIdhe agnAnI jIv sharIranI puShTithI AtmAnI puShTi mAne chhe; A bhrAntithI te sArA khorAkAdithI sharIrane puShTa karavAnI buddhi kare chhe; parantu gnAnI te bAbatamAn udAsIn rahe chhe, kAraN ke te sharIranI puShTithI AtmAnI puShTi kadI mAnato nathI. tene sharIr ane AtmAbannenun bhedagnAn varte chhe; tethI te samyagdarshangnAnchAritrathI ja potAnA AtmAnI puShTi mAne chhe. 63.

sthUl vastrathI je rIte sthUl gaNe na sharIr,
puShTa dehathI gnAnIjan puShTa na mAne jIv. 63.


Page 102 of 170
PDF/HTML Page 131 of 199
single page version

टीकाघने निविडावयवे वस्त्रे प्रावृते सति आत्मानं घन दृढावयवं यथा बुधो न मन्यते तथा स्वदेहेऽपि घने दृढे आत्मानं घनं दृढं बुधो न मन्यते ।।६३।।

जीर्णे वस्त्रे यथाऽऽत्मानं न जीर्णं मन्यते तथा
जीर्णे स्वदेहेऽप्यात्मानं न जीर्णं मन्यते बुधः ।।६४।।

टीकाजीर्णे पुराणे वस्त्रे प्रावृते यथाऽऽत्मानं बुधो जीर्णे न मन्यते तथा जीर्णें वृद्धे स्वदेहेऽपि स्थितमात्मानं न जीर्णं वृद्धमात्मानं मन्यते बुधः ।।६४।।

shlok 64

anvayArtha :(यथा) jevI rIte (वस्त्रे जीर्णे) paherelun vastra jIrNa thatAn (बुधः) buddhimAn puruSh (आत्मानं) potAne eTale potAnA sharIrane (जीर्ण न मन्यते) jIrNa mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (स्वदेहे अपि जीर्णे) potAnun sharIr jIrNa thatAn paN (बुधः) antarAtmA (आत्मानं) (जीर्ण न मन्यते) jIrNa mAnato nathI.

TIkA :jIrNa arthAt purANun vastra paheravA chhatAn, jem budh (DAhyo mANas) potAne (potAnA sharIrane) jIrNa mAnato nathI, tem potAno deh jIrNavRuddha thavA chhatAn, te antarAtmA (sharIramAn) rahelA AtmAne jIrNavRuddha mAnato nathI.

bhAvArtha :jem paherelun vastra jIrNa thavA chhatAn, DAhyo mANas potAnA sharIrane jIrNa thayelun mAnato nathI, tem antarAtmA sharIr jIrNa thatAn, potAnA AtmAne jIrNa mAnato nathI.

jem vastra ane sharIr bhinna bhinna chhe, ekanA pariNamanathI bIjAnun pariNaman thatun nathI, tem sharIr ane AtmA ekabIjAthI bhinna hoI sharIranA jIrNarUp pariNamanathI AtmAnun jIrNarUp pariNaman thatun nathI.

visheSh

sharIr jIrNa hoy; rogagrasta hoy, chhatAn jIv Atmahit karI shake chhe em gnAnI

जिण्णिं वत्थिं जेम बुहु देहु ण मण्णइ जिण्णु
देहिं जिण्णिं णाणि तहँ अप्पु ण मण्णइ जिण्णु ।।(२-१७९)
परमात्मप्रकाश, योगीन्दुदेवः
jIrNa vastrathI je rIte jIrNa gaNe na sharIr,
jIrNa dehathI gnAnIjan jIrNa na mAne jIv. 64.
17


Page 103 of 170
PDF/HTML Page 132 of 199
single page version

नष्टे वस्त्रे यथाऽऽत्मानं न नष्टं मन्यते तथा
नष्टे स्वदेहेऽप्यात्मानं न नष्टं मन्यते बुधः ।।६५।।

टीकाप्रावृत्ते वस्त्रे नष्टे सति आत्मानं यथा नष्टं बुधो न मन्यते तथा स्वदेहेऽपि विनष्टे कुतश्चित्कारणाद्विनाशं गते आत्मानं न नष्टं मन्यते बुधः ।।६५।। jANe chhe ane mAne chhe; tethI sharIranI pratikULatAmAn paN tenI AtmapravRutti chAlu ja hoy chhe.

agnAnIne sharIr sAthe ekatAbuddhi hovAthI sharIranI pratikULatAmAn te Atmahit mATe potAne asamartha samaje chhe. te to em ja mAne chhe ke sharIr svastha hoynIrogI hoy to ja dharma thAy, jIrNa ke rogagrasta sharIre dharma na thAy. e eno bhram chhe. 64.

shlok 65

anvayArtha :(यथा) jevI rIte (वस्त्रे नष्टे) vastrano nAsh thatAn (बुधः) buddhimAn puruSh (आत्मानं) potAne eTale potAnA sharIrane (नष्टं न मन्यते) nAsh thayelun mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (बुधः) antarAtmA (स्वदेहे अपि नष्टे) potAnA dehano nAsh thavA chhatAn (आत्मानं) (नष्टं न मन्यते) nAsh thayelo mAnato nathI.

TIkA :jem paherelun vastra nAsh pAmavA chhatAn, DAhyo puruSh potAno (potAnA sharIrano) nAsh mAnato nathI, tem potAno deh nAsh pAmatAn arthAt koI kAraNe teno vinAsh thatAn, antarAtmA AtmAne nAsh thayelo mAnato nathI.

bhAvArtha :jem paherelun vastra nAsh pAmatAn, DAhyo mANas potAnA sharIrane nAsh thayelun mAnato nathI, tem sharIr nAsh pAmatAn antarAtmA potAnA AtmAne nAsh pAmelo mAnato nathI.

jem vastra ane sharIr bhinna bhinna chhe, tem sharIr ane AtmA paN ekabIjAthI bhinna chhe.

वत्थु पणट्ठइ जेम बुहु देहु ण मण्णइ णट्ठु
णट्ठु देहे णाणि तहँ अप्पु ण मण्णइ णट्ठु ।।२-१८०।।परमात्मप्रकाशे. योगीन्दुदेवः
vastranAshathI je rIte naShTa gaNe na sharIr,
dehanAshathI gnAnIjan naShTa na mAne jIv. 65.


Page 104 of 170
PDF/HTML Page 133 of 199
single page version

रक्ते वस्त्रे यथाऽऽत्मानं न रक्तं मन्यते तथा
रक्ते स्वदेहेप्यात्मानं न रक्तं मन्यते बुधः ।।६६।।

sharIr ane AtmAno sanyog sambandh chhe, chhatAn agnAnIne te bannenI ekatAbuddhi hovAthI te sharIranA viyogathI (nAshathI) potAnA AtmAno nAsh mAne chhe ane tenA sanyogathI potAnA AtmAnI utpatti mAne chhe. kahyun chhe ke

‘tan upajat apanI upaj jAn, tan nashat Apako nAsh jAn.’

mithyAdraShTi sharIranI utpattine AtmAno janma mAne chhe ane sharIranA nAshane AtmAno nAsh mAne chhe.1

visheSh

sharIramAn Atmabuddhi hovAthI tene AvI UndhI mAnyatA hoy chhe. paranA sharIr sambandhI paN tene Avo ja bhram hoy chhe. strI ke putranA sharIrano nAsh thatAn, tenA AtmAno nAsh mAnI te dukhI thAy chhe.

‘‘......jem koI navIn vastra pahere, keTalok kAL te rahe, te pachhI tene chhoDI koI anya navIn vastra pahere, tem jIv paN navIn sharIr dhAraN kare, te keTalok kAL dhAraN karI rahe pachhI tene paN chhoDI anya navIn sharIr dhAraN kare chhe. mATe sharIr sambandhanI apekShAe, janmAdik chhe. jIv pote janmAdik rahit nitya chhe, to paN mohI jIvane bhUt bhaviShyano vichAr na hovAthI paryAyamAtra ja potAnun astitva mAnI paryAy sambandhI kAryomAn ja tatpar rahyA kare chhe.....’’2

gnAnIne sharIr ane AtmAnun bhedagnAn chhe, tethI sharIranA nAsh vakhate vyAkul thato nathI. kadAchit asthiratAne lIdhe alpa vyAkulatA thAy, paN shraddhA ane gnAnamAn te evo draDh chhe ke sharIranA nAshathI AtmAno nAsh kadI mAnato nathI ane AkulatAno svAmI thato nathI. 65.

रत्तें वत्थें जेम बुहु देहु ण मण्णइरत्तु
देहिं रत्तिं णाणि तहँ अप्पुण मण्णइ रत्तु ।। (२-१७८)परमात्मप्रकाश योगीन्दुदेवः

1. juoshrI daulatarAmajI kRut ‘chhahaDhAlA’2//5. 2.mokShamArga prakAshakgu. AvRutti pRu. 47.

rakta vastrathI je rIte rakta gaNe na sharIr,
rakta dehathI gnAnIjan rakta na mAne jIv. 66.


Page 105 of 170
PDF/HTML Page 134 of 199
single page version

टीकारक्ते वस्त्रे प्रावृते सति आत्मानं यथा बुधो न रक्तं मन्यते तथा स्वदेहेऽपि कुंकुमादिना रक्ते आत्मानं रक्तं न मन्यते बुधः ।।६६।।

एवं शरीरादिभिन्नमात्मानं भावयतोऽन्तरात्मनः शरीरादेः काष्ठादिना तुल्यताप्रतिभासे मुक्तियोग्यता भवतीति दर्शयन्नाह

shlok 66

anvayArtha :(यथा) jevI rIte (वस्त्रे रक्ते) paherelun vastra lAl hovA chhatAn (बुधः) DAhyo mANas (आत्मानं) potAnepotAnA sharIrane (रक्तं न मन्यते) lAl mAnato nathI, (तथा) tevI rIte (स्वदेहे अपि रक्ते) potAnun sharIr lAl hovA chhatAn (बुधः) antarAtmA (आत्मानं) AtmAne (रक्तं न मन्यते) lAl mAnato nathI.

TIkA :jem lAl vastra paheravA chhatAn, DAhyo puruSh potAne (potAnA sharIrane) lAl mAnato nathI, tem potAno deh kunkumAdithI lAl thavA chhatAn antarAtmA AtmAne lAl mAnato nathI.

bhAvArtha :jem paherelA lAl vastrathI sharIr lAl thatun nathI, tem potAnun sharIr kunkumAdithI lAl thatAn, AtmA kAI lAl varNano thato nathI.

jem lAl vastra ane sharIr bhinna bhinna chhe, tem lAl varNavALun sharIr ane AtmA paN bhinna bhinna chhe.

AtmA ras, varNa1, gandh ane sparsha rahit chhe, chhatAn sharIr sAthe ekatAbuddhi hovAne lIdhe, agnAnI sharIrano jevo varNa hoy tevA varNano AtmAne (potAne) paN mAnI rAg dveSh kare chhe.

gnAnIne AtmasvarUpanun bhAn chhe, tethI tene sharIranA koI paN varNathI rAgdveSh thato nathIarthAt potAnun ke paranun sundar varNavALun sharIr joIne te khush thato nathI ke aNagamatA varNavALun sharIr joIne nAkhush thato nathI, te jANe chhe ke rUp, ras, gandhAdi pudgalanA dharma chhe, AtmAnA dharma nathI. AtmA to niranjan, nirAkAr, arUpI, atIndriy ane svasamvedan gamya chhe. 66.

e rIte sharIrAdithI bhinna AtmAnI bhAvanA karanAr antarAtmAne, sharIrAdi kAShThAdi samAn pratibhAsatAn, muktinI yogyatA thAy chheem batAvIne kahe chhe 1. nathI varNa jIvane, gandh nahi, nahi sparsha, ras jIvane nahIn,

nahi rUp ke na sharIr, na sansthAn sanhanane nahIn. (50)
shrI samayasArgu. AvRuttigA. 50


Page 106 of 170
PDF/HTML Page 135 of 199
single page version

यस्य सस्पन्दमाभाति निःस्पन्देन समं जगत्
अप्रज्ञमक्रियाभोगं स शमं याति नेतरः ।।६७।।

टीकायस्मात्मनः सस्पन्दं परिस्पन्दसमन्वितं शरीरादिरूपं जगत् आभाति प्रतिभासते कथम्भूतं ? निःस्पन्देन समं निःसपन्देन काष्ठपाषाणादिना समं तुल्यं कुत स्तेन तत्समं ? अग्रज्ञं जडमचेतनं यतः तथा अक्रियाभोगं क्रियापदार्थपरिस्थितिः भोगः सुखाद्यनुभवः तौ न विद्येते यत्र यस्यैवं तत्प्रतिभासते स किं करोति ? स शमं याति शमं परमवीतरागतां संसारभोगदेहोपरि वा वैराग्यं गच्छति कथम्भूतं शमं ? अक्रियाभोगमित्येतदत्रापि सम्बंधनीयम् क्रिया वाक्कायमनोव्यापारः भोग इन्द्रियप्रणालिकया विषयानुभवनं विषयोत्सवः तौ न विद्येते यत्र

shlok 67

anvayArtha :(यस्य) jene eTale je gnAnI puruShane (सस्पन्दं जगत्) kriyAo cheShTAo karatun (sharIrAdirUp) jagat (निःस्पन्देन समं) nishcheShTa kAShThapAShANAdi samAn (अप्रज्ञं) chetanArahit jaD ane (अक्रियाभोगं) kriyA ane sukhAdi anubhavarUp bhogathI rahit (आभाति) mAlUm paDe chhe, (सः) te (अक्रियाभोगं शमं याति) manvachankAyAnI kriyAnI tathA indriyviShayabhogathI rahit evA param vItarAgatArUp shAntisukhane pAme chhe; (इतरः न) bIjo koI arthAt tenAthI vilakShaN bahirAtmA jIv uparokta shAntisukhane pAmato nathI.

TIkA :je AtmAne (gnAnI AtmAne) saspand eTale parispandayukta (anek kriyAo karatun) sharIrAdirUp jagat lAge chhepratibhAse chhe, kevun (jagat)? nispanda (nishcheShTa) samAn, arthAt kAShThapAShANAdi samAn eTale tulya nispanda (nishcheShTa). shAthI te samAn (bhAse chhe)? kAraN ke te chetanArahit jaDachetan chhe tathA akriyAbhog arthAt kriyA eTale padArthonI pariNati ane bhog eTale sukhAdi anubhave banneno jemAn abhAv chhe, evun te (jagat) jene pratibhAse chhe te shun kare chhe? te shAnti pAme chhe, arthAt sham eTale param vItarAgatA athavA sansAr, bhog ane deh upar vairAgyatene pAme chhe. kevI shAnti? ahIn paN tenI (shamanI) sAthe akriyAbhogano sambandh levo. kriyA eTale vANI, kAy ane manano vyApAr ane bhog eTale indriyonI praNAlikAthI (indriyodvArA) viShayonun anubhavan eTale viShayotsavte banne jemAn vidyamAn na hoy evI shAntine pAme chhe. bIjo koI nahi, arthAt

sakriy jag jene dIse jaD akriy aNabhog,
te ja lahe chhe prashamane, anye nahi tadyog. 67.


Page 107 of 170
PDF/HTML Page 136 of 199
single page version

तमित्थंभूतं शमं स याति नेतरः तद्विलक्षणो बहिरात्मा ।।६७।।

सोप्येवं शरीरादिभिन्नमात्मानं किमिति न प्रतिपद्यत इत्याह

शरीरकंचुकेनात्मा संवृतज्ञानविग्रहः
नात्मानं बुध्यते तस्माद्भ्रमत्यतिचिरं भवे ।।६८।।

टीकाशरीरमेव कंचुकं तेन संवृतः सम्यक् प्रच्छादितो ज्ञानमेव विग्रहः स्वरूपं यस्य tenAthI viparIt lakShaNavALo bahirAtmA (tevI shAnti pAmI shakato nathI.)

bhAvArtha :jene sharIrAdirUp jagat kAShTapAShANAdi tulya achetanjaD ane nishcheShTa bhAse chhe, arthAt pariNamanarUp kriyAthI ane sukhAdi anubhavarUp bhogathI rahit pratibhAse chhe, te evI param vItarAgatArUp shAntine pAme chhe, ke jemAn manvachankAyanI pravRuttino tathA indriyonA viShayabhogano abhAv hoy chhe. agnAnI bahirAtmA AvI shAnti pAmato nathI.

je samaye antarAtmA AtmasvarUpanI bhAvanA karatAn karatAn svarUpamAn sthir thaI jAy chhe, te samaye tene A jaDakriyAtmakpravRuttimay jagat taraphanun lakSha chhUTI jAy chhe ane te param vItarAgatAne prApta thaI nirvikalpa nirAkul Anand anubhave chhe. 67.

te (bahirAtmA) paN evI rIte sharIrAdithI bhinna AtmAne kem prApta karato (jANato) nathI? te kahe chhe

shlok 68

anvayArtha :(शरीरकंचुकेन) sharIrarUpI kAnchaLIthI (संवृतज्ञानविग्रहः आत्मा) jenun gnAnarUpI sharIr DhankAyelun chhe te bahirAtmA (आत्मानं) AtmAnA yathArtha svarUpane (न बुध्यते) jANato nathI; (तस्मात्) tethI (अतिचिरं) bahu lAmbA kAL sudhI (भवे) sansAramAn te (भ्रमति) bhame chhe.

TIkA :sharIr te ja kanchuk (kAnchaLI)tenAthI DhankAyelun eTale sArI rIte AchchhAdit thayelun gnAnarUpI sharIr arthAt svarUp jenun, [ahIn sharIr sAmAnyanun grahaN karavA chhatAn kArmaN

tanakanchukathI jehanun samvRut gnAnasharIr,
te jANe nahi Atmane, bhavamAn bhame suchir. 68.


Page 108 of 170
PDF/HTML Page 137 of 199
single page version

शरीरसामान्योपादानेऽप्यत्र कार्मणशरीरमेव गृह्यते तस्यैव मुख्यवृत्त्या तदावरकत्वोपपत्तेः इत्थंभूतो बहिरात्मा नात्मानं बुध्यते तस्मादात्मस्वरूपानवबोधाम् अतिचिरं बहुतरकालं भवे संसारे भ्रमति ।।६८।। sharIranun ja grahaN samajavun, kAraN ke tenI ja mukhya vRuttie tenA AvashyakapaNAnI upapatti chhe arthAt te AvaraNarUp chhe.] evo bahirAtmA AtmAne jANato nathI; tethI AtmasvarUp nahi jANavAnA kAraNe te ati chirakALbahu bahu kAL sudhI bhavamAn eTale sansAramAn bhame chhe.

bhAvArtha :vAstavamAn AtmA gnAnasvarUp chhe. gnAn ja tenun sharIr chhe, parantu anAdi kALathI sansArI AtmAne kArmaN sharIr sAthe ekapaNAnA adhyAsathI tenun svarUp vikRut thaI gayun chhe. tevA bahirAtmAne AtmAnA yathArthasvarUpanun gnAn nathI, tethI te sansAramAn chirakAL sudhI bhamyA kare chhe.

ahIn kAnchaLInun draShTAnt sthUlatAnI apekShAe chhe, kAraN ke jevI rIte kAnchaLI sarpanA uparanA bhAgamAn rahe chhe, tevI rIte kArmaN sharIrano sambandh AtmA sAthe nathI, parantu pANImAn nimak jem maLI jAy chhe, tem banneno ekakShetrAvagAharUp sambandh chhe.1

visheSh

AtmA ane karmano sambandh anAdi kALathI chhe, paN te pravAharUpe chhe. jyAre agnAnavash jIv karmanA udayamAn joDAy chhe te ja samaye udayamAn AvelAn karma khare chhe ane navAn karma svayam bandhAy chhe. em karmasantati pravAharUpe chAlu rahe chhe. jo jIv karmanA udayamAn na joDAy to navAn karma bandhAtAn nathI ane jUnAn karma kharI jAy chhe.

jyAn sudhI jIv potAnI viparIt mAnyatA TALato nathI, tyAn sudhI darshanamohanIy karmano pravAh chAlu rahe chhe ane jIv tenA udayamAn joDAto rahe chhe, ane tethI sansAramAn rakhaDyA ja kare chhe.

‘‘dravya pratyayono uday thatAn, shuddhAtmasvarUpanI bhAvanAno tyAg karIne (jIv) jyAre rAgAdibhAve pariName chhe tyAre bandh thAy chhe, udayamAtrathI nahi ja. jo udayamAtrathI bandh thAy to sarvadA sansAr ja rahe. kevI rIte? sansArIone sarvadA ja karmodayanun vidyamAnapaNun hoy chhe mATe. to shun karmoday bandhanun kAraN nathI thatun? nA, nirvikalpa samAdhithI bhraShTa 1. sarpanI kAnchaLI tenA sharIrathI judI thavA yogya na hoy tyAn sudhI te sarpanA sharIr sAthe sanlagna (chonTelI)

rahe chhe, tem agnAnI jyAn sudhI kArmaN sharIr sAthe ekatA kare chhe tyAn sudhI karmo sAthe bandh chAlu
rahe chhe; jem sarpanI kAnchaLI tenA sharIr sAthe chAlu rahe chhe tem.


Page 109 of 170
PDF/HTML Page 138 of 199
single page version

यद्यात्मनः स्वरूपमात्मत्वेन बहिरात्मानो न बुद्ध्यन्ते तदा किमात्मत्वेन ते बुद्धयन्ते इत्याह

प्रविशद्गलतां व्यूहे देहेऽणूनां समाकृतौ
स्थितिभ्रान्त्या प्रपद्यन्ते तमात्मानमबुद्ध्यः ।।६९।।

टीकातं देहामात्मानं प्रपद्यन्ते के ते ? अबुद्धयो बहिरात्मानः कया कृत्वा ? स्थितिभ्रान्त्या क्व ? देहे ? कथम्भूते देहे ? व्यूहे समूहे केषां ? अणूनां परमाणूनां किं विशिष्टानां ? प्रविशद्गलतां अनुप्रविशतां निर्गच्छतां च पुनरपि कथम्भूते ? समाकृतौ समानाकारे सदृशपरापरोत्पादेन आत्मना सहैकक्षेत्रे समानावगाहेन वा इत्थम्भूते देहे या स्थितिभ्रान्तिः स्थित्या thaelAone mohasahit karmoday vyavahArathI nimitta thAy chhe, paN nishchayathI to potAno rAgAdi agnAn bhAv ja ashuddha upAdAn kAraN chhe.’’1 68.

jo bahirAtmAo AtmasvarUpane AtmapaNe na jANatA hoy, to teo kone AtmapaNe jANe chhe? te kahe chhe

shlok 69

anvayArtha :(अबुद्धयः) agnAnI bahirAtmA jIvo, (प्रविशद् गलतां अणूनां व्यूहे देहे) pravesh karatA ane bahAr nIkaLatAevA paramANuonA samUharUp dehamAn, (समाकृतौ) AtmA ane sharIranI AkRutinA samAnarUpamAn (स्थितिभ्रान्त्या) AtmA sthit hovAthIarthAt sharIr ane AtmA ek kShetramAn sthit hovAthIbannene ekarUp samajavAnI bhrAntithI (तम्) tene eTale sharIrane (आत्मानं) AtmA (प्रतिपद्यते) samajI le chhe.

TIkA :teo dehane AtmA samaje chhe. koN teo? buddhi vinAnA bahirAtmAo. shAthI (em samaje chhe)? sthitinI bhrAntithI. shAmAn? dehamAn. kevA dehamAn? vyUharUp eTale samUharUp (dehamAn). konA (samUharUp)? aNuonAparamANuonA (samUharUp). kevA prakAranA (paramANuonA)? praveshatAgalatA arthAt pravesh karatA ane nIkaLatA (paramANuonA). vaLI kevA (dehamAn)? samAkRutekabIjAnA sadrash utpAdathI samAn AkAravALA (dehamAn)arthAt 1. juoshrI samayasAr gA. 164165nI shrI jayasenAchAryakRut sanskRit TIkA.

asthir aNuno vyUh chhe sam-AkAr sharIr,
sthitibhramathI mUrakh jano te ja gaNe chhe jIv. 69.


Page 110 of 170
PDF/HTML Page 139 of 199
single page version

कालान्तरावस्थायित्वेन एकक्षेत्रावस्थानेन वा भ्रान्तिर्देहात्मनोरभेदाध्यवसायस्तया ।।६९।।

ततो यथावदात्मस्वरूपप्रतिपत्तिमिच्छन्नात्मानं देहाद्भिन्नं भावयेदित्याह AtmAnI sAthe samAn avagAhathI ek kShetravALA (dehamAn). AvA dehamAn je sthiti bhrAntisthitithI eTale kAlAntaravasthAyipaNAne lIdhe yA ek kShetramAn rahevAnA kAraNeje bhrAnti arthAt deh ane AtmAnA abhedarUp adhyavasAytenA kAraNe (dehane AtmA mAne chhe).

bhAvArtha :nirantar pravesh karatA ane bahAr nIkaLatA pudgalparamANuonA samUharUp dehamAn samAn AkRutieek kShetre AtmA sthit hovAthI, deh ane AtmAnI ekapaNAnI bhrAntine lIdhe bahirAtmA sharIrane ja AtmA mAne chhe.

A sharIr pudgal paramANuonun banelun chhe, A paramANuo tenA te kAyam rahetA nathI. samaye samaye agaNit paramANuo sharIranI bahAr nIkaLe chhe ane navA navA paramANuo sharIranI andar dAkhal thAy chhe. paramANuonA nIkaLI javAthI tathA bIjAno pravesh thavAthI sharIranI bAhya AkRutimAn sthUl draShTie kAI pher lAgato nathI. vaLI AtmA ane sharIrane ekakShetrAvagAh sanyog sambandh chhe, tethI bannenI samAn AkRuti hovAthI agnAnI jIvane bhram thAy chhe ke ‘A sharIr ja hun chhun.’ tene abhyantar rahelA Atmatattvanun gnAn ja nathI.

sharIr ane AtmAne dUdhpANInI jem ekakShetrAvagAh sthiti chhe. sharIr indriyagamya chhe ane AtmA atIndriyagamya chhe. agnAnIne indriyagnAn hovAthI te sharIrane ja dekhe chhe, AtmAne dekhato nathI; tethI te sharIrane ja AtmA mAnI ekatAbuddhi kare chhe ane sharIr sambandhI rAgadveSh kare chhe.

visheSh

‘‘jyAn sudhI A AtmAne gnAnAvaraNAdi dravyakarma, bhAvakarma ane sharIrAdi nokarmamAn ‘A hun chhun’ ane hummAn (AtmAmAn) ‘A karmanokarma chhe’evI buddhi chhe, tyAn sudhI A AtmA apratibuddha (agnAnI) chhe.’’1

shlokamAn karmanA kAraNe jIv bhramamAn paDe chhe em kahyun nathI, paN potAnA aparAdhathI ja te tevA bhramamAn paDe chhe. 69.

tethI yathArtharUpe AtmasvarUpane samajavAnI ichchhA karanAre AtmAne dehathI bhinna bhAvavo. te kahe chhe 1. nokarmakarme ‘hun’, hummAn vaLI ‘karma’ ne nokarma chhe,’

e buddhi jyAn lagI jIvanI, agnAnI tyAn lagI te rahe. (19)
(shrI samayasArgu. AvRuttigA. 19.)
18


Page 111 of 170
PDF/HTML Page 140 of 199
single page version

गौरः स्थूलः कृशो वाऽहमित्यङ्गे नाविशेषयन्
आत्मानं धारयेन्नित्यं केवलज्ञप्तिविग्रहम् ।।७०।।

टीकागौरौऽहं स्थूलोऽहं कृशोवाऽहमित्यनेन प्रकारेणाङ्गेन विशेषणेन अविशेषयन् विशिष्टं अकुर्वन्नात्मानं धारयेत् चित्तेऽविचलं भावयेत् नित्यं सर्वदा कथम्भूतं ? केवलज्ञप्तिविग्रहं केवलज्ञानस्वरूपं अथवा केवला रूपादिरहिता ज्ञप्तिरेवोपयोग एव विग्रहः स्वरूपं यस्य ।।७०।।

यश्चैवं विधमात्मानमेकाग्रमनसा भावयेत्तस्यैव मुक्तिर्नान्यस्येत्याह

shlok 70

anvayArtha :(अहं) hun (गौरः) goro chhun, (स्थूलः) jADo chhun, (वा कृशः) athavA pAtaLo (इति) evI rIte (अंगेन) sharIr sAthe (आत्मानं) AtmAne (अविशेषयन्) ekarUp nahi karatAn (नित्यं) sadA (आत्मानं) potAnA AtmAne (केवलज्ञप्तिविग्रहम्) keval gnAnarUp sharIravALo (धारयेत्) dhAravomAnavo.

TIkA :hun goro chhun, hun sthUl (jADo) chhun ke hun kRush (pAtaLo) chhunevA prakAre sharIr vaDe AtmAne, visheSharUpe eTale vishiShTarUpe nahi mAnI (tene) dhAravo arthAt chittamAn tene nityasarvadA avichalapaNe bhAvavo. kevA (AtmAne)? keval gnAnavigraharUp eTale keval gnAnsvarUp arthAt keval rUpAdirahit gnapti jaupayog ja jenun vigrah eTale svarUp chhe tevA AtmAne (chittamAn dhAravo).

bhAvArtha :gorApaNun, sthUlapaNun, kRushapaNun vagere avasthAo sharIranI chhepudgalanI chhe, AtmAnI nathI. A sharIranI avasthAo sAthe AtmAne ekarUp nahi mAnavo arthAt te avasthAone AtmAnun svarUp nahi mAnavun. tene sharIrathI bhinna, rUpAdirahit ane keval gnAnasvarUp ja samajavo ane te svarUpe ja tenun nirantar chittamAn dhyAn karavun. 70.

je evA prakAranA AtmAnI ekAgra manathI bhAvanA kare tene ja mukti hoy chhe. bIjA koIne nahite kahe chhe

हउँ गोरउ हउँ सांभलउ हउँ जि वभिण्णउ वण्णु
हउँ तणु अंगउँ थूलु हउँ एहउँ मुढउ मण्णु ।।८०।।(श्री परमात्मप्रकाशेयोगीन्द्रदेवः)
hun goro kRush sthUl nA, e sau chhe tanabhAv,
em gaNo, dhAro sadA AtmA gnAnasvabhAv. 70.