८४समाधितंत्र
टीका — आत्मनस्तत्त्वं स्वरूपं जानन्नपि । तथा विविक्तं शरीरादिभ्योभिन्नं भावयन्नपि उभयत्राऽपिशब्दः परस्परसमुच्चये । भूयोऽपि पुनरपि । भ्रान्तिं गच्छति । कस्मात् ? पूर्वविभ्रमसंस्कारात् पूर्वविभ्रमो बहिरात्मावस्थाभावी शरीरादौ स्वात्मविपर्यासस्तेन जनितः संस्कारो वासना तस्मात् ।।४५।।
अन्वयार्थ : अन्तरात्मा (आत्मनः तत्त्वं) पोताना आत्मानुं शुद्ध चैतन्यस्वरूप (जानन् अपि) जाणतो होवा छतां, (विविक्तं भावयन् अपि) अने तेने शरीरादिथी भिन्न भाववा छतां (पूर्वविभ्रमसंस्कारात्) पूर्वे एटले बहिरात्मावस्थामां उत्पन्न थयेला भ्रान्तिना संस्कारोने लीधे (भूयः अपि) फरीथी ते (भ्रान्तिं गच्छति) भ्रान्ति पामे छे.
टीका : आत्मानुं तत्त्व एटले स्वरूप जाणवा छतां तथा तेने विविक्त एटले शरीरादिथी भिन्न भावतो होवा छतां [बंने ठेकाणे अपि शब्द परस्पर समुच्चयना अर्थमां छे] फरीथी पण – पुनः अपि ते (अन्तरात्मा) भ्रान्ति पामे छे. शाथी (भ्रान्ति पामे छे?) पूर्वविभ्रमना संस्कारथी – अर्थात् पूर्वविभ्रम एटले बहिरात्मावस्थामां शरीरादिने विषे पोतानो आत्मा मानवारूप विपर्यास (विभ्रम), तेनाथी थयेलो संस्कार – वासना, तेने लीधे (ते फरीथी भ्रान्ति पामे छे.)
भावार्थ : अन्तरात्मा आत्म – तत्त्वने देहथी भिन्न जाणे छे तथा तेनी तेवी भावना पण करे छे, तेम छतां पूर्वे एटले बहिरात्मावस्थामां शरीरादिने आत्मा मानवारूप भ्रान्तिथी उत्पन्न थयेला संस्कारने लीधे, तेने सम्यक् श्रद्धा रहेवा छतां, चारित्रदोषरूप भ्रान्ति थाय छे. ते चारित्रदोष केम टाळवो ते हवे पछीना श्लोकमां बतावशे.
आत्मज्ञानी पोताना आत्मानुं यथार्थ स्वरूप जाणे छे अने तेने शरीरादि पर द्रव्योथी भिन्न पण अनुभवे छे, छतां पूर्वना लांबा वखतना संस्कारोनो सर्वथा अभाव नहि होवाथी तेने कोई कोई वखते बाह्य पदार्थोमां अस्थिरताना कारणे भ्रम थई जाय छे.
धर्मीने अस्थिरताने लीधे राग – द्वेष थई जाय, पण श्रद्धा – ज्ञानमां तेने तेनुं स्वामीपणुं नथी एकत्वबुद्धि नथी. श्रद्धा ज्ञानना बळथी अने भेद – ज्ञाननी भावनाथी पूर्वना संस्कारोने नष्ट करवा ते सदा प्रयत्नशील होय छे. जो ते राग – द्वेषने श्रद्धा ज्ञानमां भला माने तो ते फरीथी बहिरात्मा मिथ्याद्रष्टि थई जाय.
अविरत सम्यग्द्रष्टिने अंदर ज्ञानचेतनानुं परिणमन छे, छतां अस्थिरताने लीधे