५०समाधितंत्र
टीका — येनात्मना चैतन्यस्वरूपेण इत्थंभावे तृतीया । अहमनुभूये । केन कर्त्रा ? आत्मनैव अनन्येन । केन करणभूतेन ? आत्मना स्वसंवेदस्वभावेन । क्व ? आत्मनि स्वस्वरूपे । सोऽहं इत्थंभूतस्वरूपोऽहं । न तत् न नपुंसकं । न सा न स्त्री । नासौ न पुमान् अहं । तथा नैको न द्वौ न वा बहुरहं । स्त्रीत्वादिधर्माणां कर्मोत्पादितदेहस्वरूपत्वात् ।।२३।। आत्माने पोते (अनुभूये) अनुभवुं छुं. (सः) ते – शुद्धात्मस्वरूप (अहं) हुं (न तत्) न तो नपुंसक छुं, (न सा) न स्त्री छुं, (न असौ) न पुरुष छुं; (न एकः) न एक छुं (न द्वै) न बे छुं, (वा) अथवा (न बहुः) न बहु छुं.
टीका : जे आत्मा वडे – चैतन्य स्वरूप वडे हुं अनुभवमां आवुं छुं – कोनाथी? आत्माथी ज – बीजा कोईथी नहि, कया करण (साधन) द्वारा? आत्माद्वारा – स्वसंवेदन स्वभाव द्वारा, क्यां? आत्मामां – स्वस्वरूपमां, ते हुं छुं – एवा स्वरूपवाळो छुं. न तो हुं नपुंसक छुं, न स्त्री छुं, न पुरुष छुं; तथा न हुं एक छुं, न बे छुं के न हुं बहु छुं; कारण के स्त्रीत्वादि धर्मो छे ते तो कर्मोपादित देह – स्वरूपवाळा छे.
भावार्थ : हुं स्वसंवेदनज्ञानद्वारा पोते ज मारा आत्मस्वरूपने मारा आत्मामां अनुभवुं छुं – अर्थात् हुं चैतन्यस्वरूप स्वसंवेदनगम्य छुं. तेमां स्त्री – पुरुषादि लिंगनो तथा एक, बे, वगेरे संख्याना विकल्पोनो अभाव छे.
अन्तरात्मा विचारे छे के जीवमां स्त्री – पुरुषादिनो व्यवहार केवळ शरीरने लीधे छे. एक, बे अने बहुवचननो व्यवहार पण शरीराश्रित छे. ज्यारे शरीर मारुं रूप ज नथी अने मारुं शुद्धस्वरूप निर्विकल्प छे, त्यारे मारामां लिंग – भेद अने वचन – भेदना विकल्पो केवी रीते घटी शके? आ स्त्रीत्वादि धर्मो तो कर्मोपादित देहनुं स्वरूप छे, मारुं स्वरूप नथी. मारुं चैतन्यस्वरूप तो ते बधांथी पर छे.
आत्मा शुद्ध आनंदस्वभावी छे, एक छे – एवो रागमिश्रित विचार पण स्वभावमां नथी. गुण – गुणी तरीके बे छे ने ज्ञान – दर्शनना उपयोगे बे छे – एवो भेद स्वरूपमां नथी.
आत्मानुं शुद्ध स्वरूप अभेद, गुण – गुणीना भेद विनानुं छे. तेमां लिंगभेद, वचन भेद, विकल्पभेदादि कंई नथी.
अहीं आचार्यनुं लक्ष अभेद – अखंड आत्माना स्वरूप उपर छे; तेथी तेमणे कह्युं छे के, वास्तवमां आत्माने स्त्री, पुरुष, नपुंसकादि अवस्थाओ नथी, गुणोना भेदरूप अने कारकोना भेदरूप कल्पना नथी.