टीका — सन्धत्ते आरोपयति । कं आत्मानम् । क्व ? शरीरे वाचि च । कोऽसौ मूढः ? वाक्शरीरयोर्भ्रान्तो वागात्मा शरीरमात्मेत्येव विपर्यस्तो बहिरात्मा । तयोरभ्रान्तो यथावत्स्वरूपरिच्छेदकोऽन्तरात्मा पुनः एतेषां वाक्शरीरमात्मानं तत्त्वं स्वरूपं पृथक् परस्परभिन्नं निबुद्धयते निश्चिनोति ।।५४।। kAyamAn AtmabhrAnti nahi karanAr antarAtmA (एषां तत्त्वं) temanA (AtmA ane vANI – kAyanA) svarUpane (पृथक्) ekabIjAthI bhinna (निबुध्यते) jANe chhe.
TIkA : — sandhAn kare chhe eTale Arope chhe. kone? AtmAne. shAmAn? sharIr ane vANImAn. te mUDh koN chhe? vANI ane sharIramAn bhrAntivALo arthAt vANI te AtmA, sharIr te AtmA evI viparIt mAnyatAvALo bahirAtmA chhe; parantu te bannemAn jene bhrAnti nathI arthAt (te bannenA) svarUpane yathArthapaNe jANe chhe te antarAtmA, temanA eTale vANI, sharIr ane AtmAnA tattvane eTale svarUpane pRuthak eTale ekabIjAthI bhinna jANe chhe nakkI kare chhe.
bhAvArtha : — vAstavamAn sharIr ane vANI e pudgalanI rachanA chhe, te mUrtik – jaD chhe ane AtmasvarUpathI viparIt lakShaNavALAn chhe, chhatAn agnAnI bahirAtmA temAn Atma – buddhi kare chhe, tene AtmA mAne chhe. e eno bhram chhe. A bhrAntine lIdhe te sharIrAdikanI ja bhAvanA kare chhe, AtmAnI bhAvanA karato nathI.
gnAnI antarAtmAne jaD sharIrAdik ane chetan AtmAnA svarUpanun yathArtha bhedagnAn chhe. te AtmAne sharIrAdikathI bhinna jANe chhe. tene sharIrAdikamAn AtmapaNAnI bhrAnti nathI. te sharIrane sharIr ane AtmAne AtmA ja samaje chhe, ekano bIjAmAn melAp karato nathI. tene AtmAnA alag astitvanun bhAn chhe; tethI te nirantar AtmAnI ja bhAvanA kare chhe.
‘dehAdi par padArtha chhe te par ja chhe. tene potAnA mAnavAthI dukh thAy chhe, kintu AtmA AtmA ja chhe arthAt AtmA padArtha potAno chhe, te kadAchit paN dehAdirUp thaI shakashe nahi. tenA Ashraye ja sukhanI prApti thAy chhe. mATe mahApuruSho tene mATe ja udyamashIl hoy chhe.’1
‘hun ek chhun, shuddha chhun, arUpI gnAn – darshanamay chhun, bIjun kaI – ek paramANumAtra paN mArun nathI,2 em gnAnI vichAre chhe.’ 1. juo – iShTopadesh – 45. 2. ‘‘hun ek, shuddha, sadA arUpI, gnAnadarshanamay khare;