टीका — उत्पन्नपुरुषभ्रान्तेः पुरुषोऽयमित्युत्पन्ना भ्रान्तिर्यस्य प्रतिपत्तुस्तस्य । स्थाणौ स्थाणुविषये । यद्वद्यत्प्रकारेण । विचेष्टितंविविधमुपकारापकारादिरूपं चेष्टितं विपरीतं वा चेष्टितं । तद्वत् तत्प्रकारेण । मे चेष्टितं । क्व ? देहादिषु । कस्मात् । आत्मविभ्रमात् आत्मविपर्यासात् । कदा ? पूर्वम् उक्तप्रकारात्मस्वरूपपरिज्ञानात् प्राक् ।।२१।। utpanna thaI tevA manuShyane (यद्वत्) jevI (विचेष्टितम्) viparIt yA vividh cheShTA hoy chhe (तद्वत्) tevI (देहादिषु) sharIrAdimAn (आत्मविभ्रमात्) Atma – vibhramane lIdhe (पूर्वं) pahelAn (मे) mArI (चेष्टितम्) cheShTA hatI.

TIkA : puruShanI bhrAnti jene utpanna thaI chhe – tenI arthAt ‘A puruSh chhe’ evI jene bhrAnti utpanna thaI chhe tenI – evun mAnanAranI – sthANumAn (ThUnThAnA viShayamAn) je rIte – je prakAre vicheShTA thAy chhe – vividh prakAranI cheShTA thAy chhe – arthAt upakAr – apakArAdirUp cheShTA vA viparIt cheShTA thAy chhe – te pramANe – te prakAre men cheShTA karI. konA viShe? dehAdi viShe. shA kAraNathI? Atmavibhram – AtmaviparyAs – nA kAraNe. kyAre? pUrve arthAt ukta prakAranA AtmasvarUpanA parignAn pUrve.

bhAvArtha : antarAtmA vichAre chhe ke, ‘jevI rIte koI puruSh bhramathI vRukShanA ThUnThAne puruSh samajI tenAthI potAne upakAr – apakArAdinI kalpanA karI sukhI – dukhI thAy chhe, tevI rIte hun paN mithyAtvAvasthAmAn bhramathI sharIrAdine AtmA samajI tenAthI potAne upakAr – apakArAdinI kalpanA karI sukhI – dukhI thayo – e mArI mUrkhAI bharelI cheShTA hatI. koI ThUnThAne puruSh mAne ane hun sharIrAdine AtmA mAnun – em bannenA vibhramamAn ane cheShTAmAn kAI pher nathI.’

‘‘jem ek nArIe kAShTanI pUtaLI banAvIne tene alankAr – vastra paherAvIne potAnA mahelamAn pathArImAn suvADI rAkhI ane lUgaDAnthI DhAnkI dIdhI. tyAn, te nArIno pati Avyo. eNe em jANyun ke mArI nArI shayan kare chhe. te tene halAve, pavan nAkhe, parantu te (pUtaLI) to bole nahi. AkhI rAt bahu sevA karI; prabhAt thayun tyAre teNe jANyun ke A to kAShTanI pUtaLI chhe, tyAre te pastAyo ke men jUThI sevA karI. tem anAdithI AtmA par achetananI sevA vRuthA kare chhe. gnAn thatAn te jANe chhe ke jaD chhe, tyAre teno sneh tyAge chhe ane svarUpAnandI thaI sukh pAme chhe.’’¹ 21. 1. ‘anubhav prakAshak’ – gu. bIjI AvRutti, pRu. 22 – 23.