Samaysar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 80-93 ; Kalash: 51-56.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 34

 

Page 150 of 642
PDF/HTML Page 181 of 673
single page version

जीवपुद्गलपरिणामयोरन्योऽन्यनिमित्तमात्रत्वमस्ति तथापि न तयोः कर्तृकर्मभाव इत्याह
जीवपरिणामहेदुं कम्मत्तं पोग्गला परिणमंति
पोग्गलकम्मणिमित्तं तहेव जीवो वि परिणमदि ।।८०।।
ण वि कुव्वदि कम्मगुणे जीवो कम्मं तहेव जीवगुणे
अण्णोण्णणिमित्तेण दु परिणामं जाण दोह्णं पि ।।८१।।
एदेण कारणेण दु कत्ता आदा सएण भावेण
पोग्गलकम्मकदाणं ण दु कत्ता सव्वभावाणं ।।८२।।
जीवपरिणामहेतुं कर्मत्वं पुद्गलाः परिणमन्ति
पुद्गलकर्मनिमित्तं तथैव जीवोऽपि परिणमति ।।८०।।
नापि करोति कर्मगुणान् जीवः कर्म तथैव जीवगुणान्
अन्योऽन्यनिमित्तेन तु परिणामं जानीहि द्वयोरपि ।।८१।।
एतेन कारणेन तु कर्ता आत्मा स्वकेन भावेन
पुद्गलकर्मकृतानां न तु कर्ता सर्वभावानाम् ।।८२।।

भावार्थभेदज्ञान थया पछी, जीवने अने पुद्गलने कर्ताकर्मभाव छे एवी बुद्धि रहेती नथी; कारण के ज्यां सुधी भेदज्ञान थतुं नथी त्यां सुधी अज्ञानथी कर्ताकर्मभावनी बुद्धि थाय छे.

जोके जीवना परिणामने अने पुद्गलना परिणामने अन्योन्य (परस्पर) निमित्त- मात्रपणुं छे तोपण तेमने (बन्नेने) कर्ताकर्मपणुं नथी एम हवे कहे छे

जीवभावहेतु पामी पुद्गल कर्मरूपे परिणमे;
एवी रीते पुद्गलकरमनिमित्त जीव पण परिणमे. ८०.
जीव कर्मगुण करतो नथी, नहि जीवगुण कर्मो करे;
अन्योन्यना निमित्तथी परिणाम बेउ तणा बने. ८१.
ए कारणे आत्मा ठरे कर्ता खरे निज भावथी;
पुद्गलकरमकृत सर्व भावोनो कदी कर्ता नथी. ८२.

गाथार्थ[ पुद्गलाः ] पुद्गलो [ जीवपरिणामहेतुं ] जीवना परिणामना निमित्तथी


Page 151 of 642
PDF/HTML Page 182 of 673
single page version

यतो जीवपरिणामं निमित्तीकृत्य पुद्गलाः कर्मत्वेन परिणमन्ति, पुद्गलकर्म निमित्तीकृत्य जीवोऽपि परिणमतीति जीवपुद्गलपरिणामयोरितरेतरहेतुत्वोपन्यासेऽपि जीवपुद्गलयोः परस्परं व्याप्यव्यापकभावाभावाज्जीवस्य पुद्गलपरिणामानां पुद्गलकर्मणोऽपि जीवपरिणामानां कर्तृ- कर्मत्वासिद्धौ निमित्तनैमित्तिकभावमात्रस्याप्रतिषिद्धत्वादितरेतरनिमित्तमात्रीभवनेनैव द्वयोरपि परिणामः; ततः कारणान्मृत्तिकया कलशस्येव स्वेन भावेन स्वस्य भावस्य करणाज्जीवः स्वभावस्य कर्ता कदाचित्स्यात्, मृत्तिकया वसनस्येव स्वेन भावेन परभावस्य कर्तुमशक्यत्वात्पुद्गलभावानां तु कर्ता न कदाचिदपि स्यादिति निश्चयः

[ कर्मत्वं ] कर्मपणे [ परिणमन्ति ] परिणमे छे, [ तथा एव ] तेम ज [ जीवः अपि ] जीव पण [ पुद्गलकर्मनिमित्तं ] पुद्गलकर्मना निमित्तथी [ परिणमति ] परिणमे छे. [ जीवः ] जीव [ कर्मगुणान् ] कर्मना गुणोने [ न अपि करोति ] करतो नथी [ तथा एव ] तेम ज [ कर्म ] कर्म [ जीवगुणान् ] जीवना गुणोने करतुं नथी; [ तु ] परंतु [ अन्योऽन्यनिमित्तेन ] परस्पर निमित्तथी [ द्वयोः अपि ] बन्नेना [ परिणामं ] परिणाम [ जानीहि ] जाणो. [ एतेन कारणेन तु ] आ कारणे [ आत्मा ] आत्मा [ स्वकेन ] पोताना ज [ भावेन ] भावथी [ कर्ता ] कर्ता (कहेवामां आवे) छे [ तु ] परंतु [ पुद्गलकर्मकृतानां ] पुद्गलकर्मथी करवामां आवेला [ सर्वभावानाम् ] सर्व भावोनो [ कर्ता न ] कर्ता नथी.

टीकाः‘जीवपरिणामने निमित्त करीने पुद्गलो कर्मपणे परिणमे छे अने पुद्गलकर्मने निमित्त करीने जीव पण परिणमे छे’एम जीवना परिणामने अने पुद्गलना परिणामने अन्योन्य हेतुपणानो उल्लेख होवा छतां पण जीव अने पुद्गलने परस्पर व्याप्यव्यापकभावना अभावने लीधे जीवने पुद्गलपरिणामो साथे अने पुद्गलकर्मने जीवपरिणामो साथे कर्ताकर्मपणानी असिद्धि होईने, मात्र निमित्तनैमित्तिकभावनो निषेध नहि होवाथी, अन्योन्य निमित्तमात्र थवाथी ज बन्नेना परिणाम (थाय) छे; ते कारणे (अर्थात् तेथी), जेम माटी वडे घडो कराय छे तेम पोताना भाव वडे पोतानो भाव करातो होवाथी, जीव पोताना भावनो कर्ता कदाचित् छे, परंतु जेम माटी वडे कपडुं करी शकातुं नथी तेम पोताना भाव वडे परभावनुं करावुं अशक्य होवाथी (जीव) पुद्गलभावोनो कर्ता तो कदी पण नथी ए निश्चय छे.

भावार्थःजीवना परिणामने अने पुद्गलना परिणामने परस्पर मात्र निमित्तनैमित्तिकपणुं छे तोपण परस्पर कर्ताकर्मभाव नथी. परना निमित्तथी जे पोताना भाव थया तेमनो कर्ता तो जीवने अज्ञानदशामां कदाचित् कही पण शकाय, परंतु जीव परभावनो कर्ता तो कदी पण नथी.


Page 152 of 642
PDF/HTML Page 183 of 673
single page version

ततः स्थितमेतज्जीवस्य स्वपरिणामैरेव सह कर्तृकर्मभावो भोक्तृभोग्यभावश्च
णिच्छयणयस्स एवं आदा अप्पाणमेव हि करेदि
वेदयदि पुणो तं चेव जाण अत्ता दु अत्ताणं ।।८३।।
निश्चयनयस्यैवमात्मात्मानमेव हि करोति
वेदयते पुनस्तं चैव जानीहि आत्मा त्वात्मानम् ।।८३।।

यथोत्तरङ्गनिस्तरङ्गावस्थयोः समीरसञ्चरणासञ्चरणनिमित्तयोरपि समीरपारावारयोर्व्याप्य- व्यापकभावाभावात्कर्तृकर्मत्वासिद्धौ, पारावार एव स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वादिमध्यान्तेषूत्तरङ्ग- निस्तरङ्गावस्थे व्याप्योत्तरङ्गं निस्तरङ्गं त्वात्मानं कुर्वन्नात्मानमेकमेव कुर्वन् प्रतिभाति, न पुनरन्यत्; यथा स एव च भाव्यभावकभावाभावात्परभावस्य परेणानुभवितुमशक्यत्वादुत्तरङ्गं निस्तरङ्गं त्वात्मानमनुभवन्नात्मानमेकमेवानुभवन् प्रतिभाति, न पुनरन्यत्; तथा ससंसारनिःसंसारावस्थयोः

तेथी ए सिद्ध थयुं के जीवने पोताना ज परिणामो साथे कर्ताकर्मभाव अने भोक्ताभोग्यभाव (भोक्ताभोग्यपणुं) छे एम हवे कहे छे

आत्मा करे निजने ज ए मंतव्य निश्चयनय तणुं,
वळी भोगवे निजने ज आत्मा एम निश्चय जाणवुं. ८३.

गाथार्थ[ निश्चयनयस्य ] निश्चयनयनो [ एवम् ] एम मत छे के [ आत्मा ] आत्मा [ आत्मानम् एव हि ] पोताने ज [ करोति ] करे छे [ तु पुनः ] अने वळी [ आत्मा ] आत्मा [ तं च एव आत्मानम् ] पोताने ज [ वेदयते ] भोगवे छे एम हे शिष्य! तुं [ जानीहि ] जाण.

टीकाजेम उत्तरंग अने निस्तरंग अवस्थाओने पवननुं वावुं अने नहि वावुं ते निमित्त होवा छतां पण पवनने अने समुद्रने व्याप्यव्यापकभावना अभावने लीधे कर्ताकर्मपणानी असिद्धि होवाथी, समुद्र ज पोते अंतर्व्यापक थईने उत्तरंग अथवा निस्तरंग अवस्थाने विषे आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने उत्तरंग अथवा निस्तरंग एवा पोताने करतो थको, पोताने एकने ज करतो प्रतिभासे छे परंतु अन्यने करतो प्रतिभासतो नथी; अने वळी जेम ते ज समुद्र, भाव्यभावकभावना (भाव्यभावकपणाना) अभावने लीधे परभावनुं पर वडे १.उत्तरंग = जेमां तरंगो ऊठे छे एवुं; तरंगवाळुं. २.निस्तरंग = जेमां तरंगो विलय पाम्या छे एवुं; तरंग विनानुं.


Page 153 of 642
PDF/HTML Page 184 of 673
single page version

पुद्गलकर्मविपाकसम्भवासम्भवनिमित्तयोरपि पुद्गलकर्मजीवयोर्व्याप्यव्यापकभावाभावात्कर्तृकर्मत्वा- सिद्धौ, जीव एव स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वादिमध्यान्तेषु ससंसारनिःसंसारावस्थे व्याप्य ससंसारं निःसंसारं वात्मानं कुर्वन्नात्मानमेकमेव कुर्वन् प्रतिभातु, मा पुनरन्यत्; तथायमेव च भाव्यभावक- भावाभावात् परभावस्य परेणानुभवितुमशक्यत्वात्ससंसारं निःसंसारं वात्मानमनुभवन्नात्मानमेक- मेवानुभवन् प्रतिभातु, मा पुनरन्यत्

अथ व्यवहारं दर्शयति
ववहारस्स दु आदा पोग्गलकम्मं करेदि णेयविहं
तं चेव पुणो वेयइ पोग्गलकम्मं अणेयविहं ।।८४।।

अनुभवावुं अशक्य होवाथी, उत्तरंग अथवा निस्तरंगरूप पोताने अनुभवतो थको, पोताने एकने ज अनुभवतो प्रतिभासे छे परंतु अन्यने अनुभवतो प्रतिभासतो नथी; तेवी रीते ससंसार अने निःसंसार अवस्थाओने पुद्गलकर्मना विपाकनो ✽संभव अने असंभव निमित्त होवा छतां पण पुद्गलकर्मने अने जीवने व्याप्यव्यापकभावना अभावने लीधे कर्ताकर्मपणानी असिद्धि होवाथी, जीव ज पोते अंतर्व्यापक थईने ससंसार अथवा निःसंसार अवस्थाने विषे आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने ससंसार अथवा निःसंसार एवा पोताने करतो थको, पोताने एकने ज करतो प्रतिभासो परंतु अन्यने करतो न प्रतिभासो; अने वळी तेवी रीते आ ज जीव, भाव्यभावकभावना अभावने लीधे परभावनुं पर वडे अनुभवावुं अशक्य होवाथी, ससंसार अथवा निःसंसाररूप पोताने अनुभवतो थको, पोताने एकने ज अनुभवतो प्रतिभासो परंतु अन्यने अनुभवतो न प्रतिभासो.

भावार्थआत्माने परद्रव्यपुद्गलकर्मना निमित्तथी ससंसार-निःसंसार अवस्था छे. ते अवस्थारूप आत्मा पोते ज परिणमे छे. तेथी ते पोतानो ज कर्ता-भोक्ता छे; पुद्गलकर्मनो कर्ता-भोक्ता तो कदी नथी.

हवे व्यवहार दर्शावे छे

आत्मा करे विधविध पुद्गलकर्ममत व्यवहारनुं,
वळी ते ज पुद्गलकर्म आत्मा भोगवे विधविधनुं. ८४.

संभव = थवुं ते; उत्पत्ति.

20

Page 154 of 642
PDF/HTML Page 185 of 673
single page version

व्यवहारस्य त्वात्मा पुद्गलकर्म करोति नैकविधम्
तच्चैव पुनर्वेदयते पुद्गलकर्मानेकविधम् ।।८४।।

यथान्तर्व्याप्यव्यापकभावेन मृत्तिकया कलशे क्रियमाणे भाव्यभावकभावेन मृत्तिकयैवा- नुभूयमाने च बहिर्व्याप्यव्यापकभावेन कलशसम्भवानुकूलं व्यापारं कुर्वाणः कलशकृततोयोपयोगजां तृप्तिं भाव्यभावकभावेनानुभवंश्च कुलालः कलशं करोत्यनुभवति चेति लोकानामनादिरूढोऽस्ति तावद्वयवहारः, तथान्तर्व्याप्यव्यापकभावेन पुद्गलद्रव्येण कर्मणि क्रियमाणे भाव्यभावकभावेन पुद्गलद्रव्येणैवानुभूयमाने च बहिर्व्याप्यव्यापकभावेनाज्ञानात्पुद्गलकर्मसम्भवानुकूलं परिणामं कुर्वाणः पुद्गलकर्मविपाकसम्पादितविषयसन्निधिप्रधावितां सुखदुःखपरिणतिं भाव्यभावकभावेना- नुभवंश्च जीवः पुद्गलकर्म करोत्यनुभवति चेत्यज्ञानिनामासंसारप्रसिद्धोऽस्ति तावद्वयवहारः

गाथार्थ[ व्यवहारस्य तु ] व्यवहारनयनो ए मत छे के [ आत्मा ] आत्मा [ नैकविधम् ] अनेक प्रकारना [ पुद्गलकर्म ] पुद्गलकर्मने [ करोति ] करे छे [ पुनः च ] अने वळी [ तद् एव ] ते ज [ अनेकविधम् ] अनेक प्रकारना [ पुद्गलकर्म ] पुद्गलकर्मने [ वेदयते ] ते भोगवे छे.

टीकाजेम, अंदरमां व्याप्यव्यापकभावथी माटी घडाने करे छे अने भाव्यभावक- भावथी माटी ज घडाने भोगवे छे तोपण, बहारमां, व्याप्यव्यापकभावथी घडाना संभवने अनुकूळ एवा (इच्छारूप अने हस्तादिकनी क्रियारूप पोताना) व्यापारने करतो अने घडा वडे करेलो पाणीनो जे उपयोग तेनाथी ऊपजेली तृप्तिने (पोताना तृप्तिभावने) भाव्यभावकभाव वडे अनुभवतोभोगवतो एवो कुंभार घडाने करे छे अने भोगवे छे एवो लोकोनो अनादिथी रूढ व्यवहार छे; तेवी रीते, अंदरमां व्याप्यव्यापकभावथी पुद्गलद्रव्य कर्मने करे छे अने भाव्यभावकभावथी पुद्गलद्रव्य ज कर्मने भोगवे छे तोपण, बहारमां, व्याप्यव्यापकभावथी अज्ञानने लीधे पुद्गलकर्मना संभवने अनुकूळ एवा (पोताना रागादिक) परिणामने करतो अने पुद्गलकर्मना विपाकथी उत्पन्न थयेली विषयोनी जे निकटता तेनाथी ऊपजेली (पोतानी) सुखदुःखरूप परिणतिने भाव्यभावकभाव वडे अनुभवतोभोगवतो एवो जीव पुद्गलकर्मने करे छे अने भोगवे छे एवो अज्ञानीओनो अनादि संसारथी प्रसिद्ध व्यवहार छे.

भावार्थःपुद्गलकर्मने परमार्थे पुद्गलद्रव्य ज करे छे; जीव तो पुद्गलकर्मनी संभव = थवुं ते; उत्पत्ति.


Page 155 of 642
PDF/HTML Page 186 of 673
single page version

अथैनं दूषयति
जदि पोग्गलकम्ममिणं कुव्वदि तं चेव वेदयदि आदा
दोकिरियावदिरित्तो पसज्जदे सो जिणावमदं ।।८५।।
यदि पुद्गलकर्मेदं करोति तच्चैव वेदयते आत्मा
द्विक्रियाव्यतिरिक्तः प्रसजति स जिनावमतम् ।।८५।।

इह खलु क्रिया हि तावदखिलापि परिणामलक्षणतया न नाम परिणामतोऽस्ति भिन्ना; परिणामोऽपि परिणामपरिणामिनोरभिन्नवस्तुत्वात्परिणामिनो न भिन्नः ततो या काचन


उत्पत्तिने अनुकूळ एवा पोताना रागादिक परिणामोने करे छे. वळी पुद्गलद्रव्य ज पुद्गलकर्मने भोगवे छे; जीव तो पुद्गलकर्मना निमित्तथी थता पोताना रागादिक परिणामोने भोगवे छे. परंतु जीव अने पुद्गलनो आवो निमित्तनैमित्तिकभाव देखीने अज्ञानीने एवो भ्रम छे के पुद्गलकर्मने जीव करे छे अने भोगवे छे. आवो अनादि अज्ञानने लीधे अनादि काळथी प्रसिद्ध व्यवहार छे.

परमार्थे जीव-पुद्गलनी प्रवृत्ति भिन्न होवा छतां, ज्यां सुधी भेदज्ञान न होय त्यां सुधी बहारथी तेमनी प्रवृत्ति एक जेवी देखाय छे. अज्ञानीने जीव-पुद्गलनुं भेदज्ञान नहि होवाथी उपलक द्रष्टिए जेवुं देखाय तेवुं ते मानी ले छे; तेथी ते एम माने छे के जीव पुद्गलकर्मने करे छे अने भोगवे छे. श्री गुरु भेदज्ञान करावी, परमार्थ जीवनुं स्वरूप बतावीने, अज्ञानीना ए प्रतिभासने व्यवहार कहे छे.

हवे आ व्यवहारने दूषण दे छेः

पुद्गलकरम जीव जो करे, एने ज जो जीव भोगवे,
जिनने असंमत द्विक्रियाथी अभिन्न ते आत्मा ठरे. ८५.

गाथार्थः[ यदि ] जो [ आत्मा ] आत्मा [ इदं ][ पुद्गलकर्म ] पुद्गलकर्मने [ करोति ] करे [ च ] अने [ तद् एव ] तेने ज [ वेदयते ] भोगवे तो [ सः ] ते आत्मा [ द्विक्रियाव्यतिरिक्तः ] बे क्रियाथी अभिन्न [ प्रसजति ] ठरे एवो प्रसंग आवे छे[ जिनावमतं ] जे जिनदेवने संमत नथी.

टीकाप्रथम तो, जगतमां जे क्रिया छे ते बधीये परिणामस्वरूप होवाथी खरेखर परिणामथी भिन्न नथी (परिणाम ज छे); परिणाम पण परिणामीथी (द्रव्यथी) भिन्न नथी


Page 156 of 642
PDF/HTML Page 187 of 673
single page version

क्रिया किल सकलापि सा क्रियावतो न भिन्नेति क्रियाकर्त्रोरव्यतिरिक्ततायां वस्तुस्थित्या प्रतपत्यां, यथा व्याप्यव्यापकभावेन स्वपरिणामं करोति भाव्यभावकभावेन तमेवानुभवति च जीवस्तथा व्याप्यव्यापकभावेन पुद्गलकर्मापि यदि कुर्यात् भाव्यभावकभावेन तदेवानुभवेच्च ततोऽयं स्वपरसमवेतक्रियाद्वयाव्यतिरिक्ततायां प्रसजन्त्यां स्वपरयोः परस्परविभागप्रत्यस्तमनादनेका- त्मकमेकमात्मानमनुभवन्मिथ्यादृष्टितया सर्वज्ञावमतः स्यात्

कुतो द्विक्रियानुभावी मिथ्यादृष्टिरिति चेत्
जम्हा दु अत्तभावं पोग्गलभावं च दो वि कुव्वंति
तेण दु मिच्छादिट्ठी दोकिरियावादिणो हुंति ।।८६।।
यस्मात्त्वात्मभावं पुद्गलभावं च द्वावपि कुर्वन्ति
तेन तु मिथ्यादृष्टयो द्विक्रियावादिनो भवन्ति ।।८६।।

कारण के परिणाम अने परिणामी अभिन्न वस्तु छे (जुदी जुदी बे वस्तु नथी). माटे (एम सिद्ध थयुं के) जे कोई क्रिया छे ते बधीये क्रियावानथी (द्रव्यथी) भिन्न नथी. आम, वस्तुस्थितिथी ज (अर्थात् वस्तुनी एवी ज मर्यादा होवाने लीधे) क्रिया अने कर्तानुं अभिन्नपणुं (सदाय) तपतुं होवाथी, जीव जेम व्याप्यव्यापकभावथी पोताना परिणामने करे छे अने भाव्यभावकभावथी तेने ज अनुभवेभोगवे छे तेम जो व्याप्यव्यापकभावथी पुद्गलकर्मने पण करे अने भाव्यभावकभावथी तेने ज भोगवे तो ते जीव, पोतानी अने परनी भेगी मळेली बे क्रियाथी अभिन्नपणानो प्रसंग आवतां स्व-परनो परस्पर विभाग अस्त थई जवाथी (नाश पामवाथी), अनेकद्रव्यस्वरूप एक आत्माने अनुभवतो थको मिथ्याद्रष्टिपणाने लीधे सर्वज्ञना मतनी बहार छे.

भावार्थबे द्रव्योनी क्रिया भिन्न ज छे. जडनी क्रिया चेतन करतुं नथी, चेतननी क्रिया जड करतुं नथी. जे पुरुष एक द्रव्यने बे क्रिया करतुं माने ते मिथ्याद्रष्टि छे, कारण के बे द्रव्यनी क्रिया एक द्रव्य करे छे एम मानवुं ते जिननो मत नथी.

हवे फरी पूछे छे के बे क्रियानो अनुभव करनार पुरुष मिथ्याद्रष्टि कई रीते छे? तेनुं समाधान करे छे

जीवभाव, पुद्गलभावबन्ने भावने जेथी करे,
तेथी ज मिथ्याद्रष्टि एवा द्विक्रियावादी ठरे. ८६.

Page 157 of 642
PDF/HTML Page 188 of 673
single page version

यतः किलात्मपरिणामं पुद्गलपरिणामं च कुर्वन्तमात्मानं मन्यन्ते द्विक्रियावादिनस्ततस्ते मिथ्यादृष्टय एवेति सिद्धान्तः मा चैकद्रव्येण द्रव्यद्वयपरिणामः क्रियमाणः प्रतिभातु यथा किल कुलालः कलशसम्भवानुकूलमात्मव्यापारपरिणाममात्मनोऽव्यतिरिक्तमात्मनोऽव्यतिरिक्तया परिणति- मात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभाति, न पुनः कलशकरणाहङ्कारनिर्भरोऽपि स्वव्यापारानुरूपं मृत्तिकायाः कलशपरिणामं मृत्तिकायाः अव्यतिरिक्तं मृत्तिकायाः अव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभाति; तथात्मापि पुद्गलकर्मपरिणामानुकूलमज्ञानादात्म- परिणाममात्मनोऽव्यतिरिक्तमात्मनोऽव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभातु, मा पुनः पुद्गलपरिणामकरणाहङ्कारनिर्भरोऽपि स्वपरिणामानुरूपं पुद्गलस्य परिणामं पुद्गलादव्यतिरिक्तं पुद्गलादव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभातु

गाथार्थ[ यस्मात् तु ] जेथी [ आत्मभावं ] आत्माना भावने [ च ] अने [ पुद्गलभावं ] पुद्गलना भावने[ द्वौ अपि ] बन्नेने [ कुर्वन्ति ] आत्मा करे छे एम तेओ माने छे [ तेन तु ] तेथी [ द्विक्रियावादिनः ] एक द्रव्यने बे क्रिया होवानुं माननारा [ मिथ्यादृष्टयः ] मिथ्याद्रष्टि [ भवन्ति ] छे.

टीकानिश्चयथी द्विक्रियावादीओ (अर्थात् एक द्रव्यने बे क्रिया होवानुं माननारा) आत्माना परिणामने अने पुद्गलना परिणामने पोते (आत्मा) करे छे एम माने छे तेथी तेओ मिथ्याद्रष्टि ज छे एवो सिद्धांत छे. एक द्रव्य वडे बे द्रव्यना परिणाम करवामां आवता न प्रतिभासो. जेम कुंभार घडाना संभवने अनुकूळ पोताना (इच्छारूप अने हस्तादिकनी क्रियारूप) व्यापारपरिणामने (व्यापाररूप परिणामने)के जे पोताथी अभिन्न छे अने पोताथी अभिन्न परिणतिमात्र क्रियाथी करवामां आवे छे तेनेकरतो प्रतिभासे छे, परंतु घडो करवाना अहंकारथी भरेलो होवा छतां पण (ते कुंभार) पोताना व्यापारने अनुरूप एवा माटीना घट-परिणामने (घडारूप परिणामने)के जे माटीथी अभिन्न छे अने माटीथी अभिन्न परिणतिमात्र क्रियाथी करवामां आवे छे तेनेकरतो प्रतिभासतो नथी; तेवी रीते आत्मा पण अज्ञानने लीधे पुद्गलकर्मरूप परिणामने अनुकूळ पोताना परिणामनेके जे पोताथी अभिन्न छे अने पोताथी अभिन्न परिणतिमात्र क्रियाथी करवामां आवे छे तेने करतो प्रतिभासो, परंतु पुद्गलना परिणामने करवाना अहंकारथी भरेलो होवा छतां पण (ते आत्मा) पोताना परिणामने अनुरूप एवा पुद्गलना परिणामनेके जे पुद्गलथी अभिन्न छे अने पुद्गलथी अभिन्न परिणतिमात्र क्रियाथी करवामां आवे छे तेनेकरतो न प्रतिभासो.


Page 158 of 642
PDF/HTML Page 189 of 673
single page version

(आर्या)
यः परिणमति स कर्ता यः परिणामो भवेत्तु तत्कर्म
या परिणतिः क्रिया सा त्रयमपि भिन्नं न वस्तुतया ।।५१।।
(आर्या)
एकः परिणमति सदा परिणामो जायते सदैकस्य
एकस्य परिणतिः स्यादनेकमप्येकमेव यतः ।।५२।।

भावार्थआत्मा पोताना ज परिणामने करतो प्रतिभासो; पुद्गलना परिणामने करतो तो कदी न प्रतिभासो. आत्मानी अने पुद्गलनीबन्नेनी क्रिया एक आत्मा ज करे छे एम माननारा मिथ्याद्रष्टि छे. जड-चेतननी एक क्रिया होय तो सर्व द्रव्यो पलटी जवाथी सर्वनो लोप थई जायए मोटो दोष ऊपजे.

हवे आ ज अर्थना समर्थननुं कळशरूप काव्य कहे छे

श्लोकार्थ[ यः परिणमति स कर्ता ] जे परिणमे छे ते कर्ता छे, [ यः परिणामः भवेत् तत् कर्म ] (परिणमनारना) जे परिणाम छे ते कर्म छे [ तु ] अने [ या परिणतिः सा क्रिया ] जे परिणति छे ते क्रिया छे; [ त्रयम् अपि ] ए त्रणेय, [ वस्तुतया भिन्नं न ] वस्तुपणे भिन्न नथी.

भावार्थद्रव्यद्रष्टिए परिणाम अने परिणामीनो अभेद छे अने पर्यायद्रष्टिए भेद छे. भेदद्रष्टिथी तो कर्ता, कर्म अने क्रिया त्रण कहेवामां आवे छे पण अहीं अभेदद्रष्टिथी परमार्थ कह्यो छे के कर्ता, कर्म अने क्रियात्रणेय एक द्रव्यनी अभिन्न अवस्थाओ छे, प्रदेशभेदरूप जुदी वस्तुओ नथी. ५१.

फरी पण कहे छे के

श्लोकार्थ[ एकः परिणमति सदा ] वस्तु एक ज सदा परिणमे छे, [ एकस्य सदा परिणामः जायते ] एकना ज सदा परिणाम थाय छे (अर्थात् एक अवस्थाथी अन्य अवस्था एकनी ज थाय छे) अने [ एकस्य परिणतिः स्यात् ] एकनी ज परिणतिक्रिया थाय छे; [ यतः ] कारण के [ अनेकम् अपि एकम् एव ] अनेकरूप थवा छतां एक ज वस्तु छे, भेद नथी.

भावार्थएक वस्तुना अनेक पर्यायो थाय छे; तेमने परिणाम पण कहेवाय छे अने अवस्था पण कहेवाय छे. तेओ संज्ञा, संख्या, लक्षण, प्रयोजनादिकथी जुदा जुदा प्रतिभासे छे तोपण एक वस्तु ज छे, जुदा नथी; एवो ज भेदाभेदस्वरूप वस्तुनो स्वभाव छे. ५२.


Page 159 of 642
PDF/HTML Page 190 of 673
single page version

(आर्या)
नोभौ परिणमतः खलु परिणामो नोभयोः प्रजायेत
उभयोर्न परिणतिः स्याद्यदनेकमनेकमेव सदा ।।५३।।
(आर्या)
नैकस्य हि कर्तारौ द्वौ स्तो द्वे कर्मणी न चैकस्य
नैकस्य च क्रिये द्वे एकमनेकं यतो न स्यात् ।।५४।।
(शार्दूलविक्रीडित)
आसंसारत एव धावति परं कुर्वेऽहमित्युच्चकै-
र्दुर्वारं ननु मोहिनामिह महाहङ्काररूपं तमः
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यद्येकवारं व्रजेत्
तत्किं ज्ञानघनस्य बन्धनमहो भूयो भवेदात्मनः
।।५५।।

वळी कहे छे के

श्लोकार्थ[ न उभौ परिणमतः खलु ] बे द्रव्यो एक थईने परिणमतां नथी, [ उभयोः परिणामः न प्रजायेत ] बे द्रव्योनुं एक परिणाम थतुं नथी अने [ उभयोः परिणतिः न स्यात् ] बे द्रव्योनी एक परिणतिक्रिया थती नथी; [ यत् ] कारण के [ अनेकम् सदा अनेकम् एव ] अनेक द्रव्यो छे ते सदा अनेक ज छे, पलटीने एक थई जतां नथी.

भावार्थबे वस्तुओ छे ते सर्वथा भिन्न ज छे, प्रदेशभेदवाळी ज छे. बन्ने एक थईने परिणमती नथी, एक परिणामने उपजावती नथी अने तेमनी एक क्रिया होती नथी एवो नियम छे. जो बे द्रव्यो एक थईने परिणमे तो सर्व द्रव्योनो लोप थई जाय. ५३.

फरी आ अर्थने द्रढ करे छे

श्लोकार्थ[ एकस्य हि द्वौ कर्तारौ न स्तः ] एक द्रव्यना बे कर्ता न होय, [ च ] वळी [ एकस्य द्वे कर्मणी न ] एक द्रव्यनां बे कर्म न होय [ च ] अने [ एकस्य द्वे क्रिये न ] एक द्रव्यनी बे क्रिया न होय; [ यतः ] कारण के [ एकम् अनेकं न स्यात् ] एक द्रव्य अनेक द्रव्यरूप थाय नहि.

भावार्थआ प्रमाणे उपरना श्लोकोमां निश्चयनयथी अथवा शुद्धद्रव्यार्थिकनयथी वस्तुस्थितिनो नियम कह्यो. ५४.

आत्माने अनादिथी परद्रव्यना कर्ताकर्मपणानुं अज्ञान छे ते जो परमार्थनयना ग्रहणथी


Page 160 of 642
PDF/HTML Page 191 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
आत्मभावान्करोत्यात्मा परभावान्सदा परः
आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते ।।५६।।

एक वार पण विलय पामे तो फरीने न आवे, एम हवे कहे छेः

श्लोकार्थ[ इह ] आ जगतमां [ मोहिनाम् ] मोही (अज्ञानी) जीवोनो ‘[ परं अहम् कुर्वे ] परद्रव्यने हुं करुं छुं’ [ इति महाहङ्काररूपं तमः ] एवा परद्रव्यना कर्तृत्वना महा अहंकाररूप अज्ञानांधकार[ ननु उच्चकैः दुर्वारं ] के जे अत्यंत दुर्निवार छे ते[ आसंसारतः एव धावति ] अनादि संसारथी चाल्यो आवे छे. आचार्य कहे छे केः [ अहो ] अहो! [ भूतार्थपरिग्रहेण ] परमार्थनयनुं अर्थात् शुद्धद्रव्यार्थिक अभेदनयनुं ग्रहण करवाथी [ यदि ] जो [ तत् एकवारं विलयं व्रजेत् ] ते एक वार पण नाश पामे [ तत् ] तो [ ज्ञानघनस्य आत्मनः ] ज्ञानघन आत्माने [ भूयः ] फरी [ बन्धनम् किं भवेत् ] बंधन केम थाय? (जीव ज्ञानघन छे माटे यथार्थ ज्ञान थया पछी ज्ञान क्यां जतुं रहे? न जाय. अने जो ज्ञान न जाय तो फरी अज्ञानथी बंध क्यांथी थाय? कदी न थाय.)

भावार्थअहीं तात्पर्य एम छे केअज्ञान तो अनादिनुं ज छे परंतु परमार्थनयना ग्रहणथी, दर्शनमोहनो नाश थईने, एक वार यथार्थ ज्ञान थईने क्षायिक सम्यक्त्व ऊपजे तो फरी मिथ्यात्व न आवे. मिथ्यात्व नहि आवतां मिथ्यात्वनो बंध पण न थाय. अने मिथ्यात्व गया पछी संसारनुं बंधन कई रीते रहे? न ज रहे अर्थात् मोक्ष ज थाय एम जाणवुं. ५५.

फरीने विशेषताथी कहे छे

श्लोकार्थ[ आत्मा ] आत्मा तो [ सदा ] सदा [ आत्मभावान् ] पोताना भावोने [ करोति ] करे छे अने [ परः ] परद्रव्य [ परभावान् ] परना भावोने करे छे; [ हि ] कारण के [ आत्मनः भावाः ] पोताना भावो छे ते तो [ आत्मा एव ] पोते ज छे अने [ परस्य ते ] परना भावो छे ते [ परः एव ] पर ज छे (ए नियम छे.). ५६.

(परद्रव्यना कर्ताकर्मपणानी मान्यताने अज्ञान कहीने एम कह्युं के जे एवुं माने ते मिथ्याद्रष्टि छे; त्यां आशंका ऊपजे छे केआ मिथ्यात्वादि भावो शी वस्तु छे? जो तेमने जीवना परिणाम कहेवामां आवे तो पहेलां रागादि भावोने पुद्गलना परिणाम कह्या हता ते कथन साथे विरोध आवे छे; अने जो पुद्गलना परिणाम कहेवामां आवे तो जेमनी साथे जीवने कांई प्रयोजन नथी तेमनुं फळ जीव केम पामे? आ आशंका दूर करवाने हवे गाथा कहे छे)


Page 161 of 642
PDF/HTML Page 192 of 673
single page version

मिच्छत्तं पुण दुविहं जीवमजीवं तहेव अण्णाणं
अविरदि जोगो मोहो कोहादीया इमे भावा ।।८७।।
मिथ्यात्वं पुनर्द्विविधं जीवोऽजीवस्तथैवाज्ञानम्
अविरतिर्योगो मोहः क्रोधाद्या इमे भावाः ।।८७।।

मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो हि भावाः ते तु प्रत्येकं मयूरमुकुरन्दवज्जीवाजीवाभ्यां भाव्यमानत्वाज्जीवाजीवौ तथाहियथा नीलहरितपीतादयो भावाः स्वद्रव्यस्वभावत्वेन मयूरेण भाव्यमानाः मयूर एव, यथा च नीलहरितपीतादयो भावाः स्वच्छताविकारमात्रेण मुकुरन्देन भाव्यमाना मुकुरन्द एव; तथा मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो भावाः स्वद्रव्यस्वभावत्वेनाजीवेन भाव्यमाना अजीव एव, तथैव च मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो भावाश्चैतन्यविकारमात्रेण

मिथ्यात्व जीव अजीव द्विविध, एम वळी अज्ञान ने
अविरमण, योगो, मोह ने क्रोधादि उभयप्रकार छे. ८७.

गाथार्थ[ पुनः ] वळी, [ मिथ्यात्वं ] जे मिथ्यात्व कह्युं ते [ द्विविधं ] बे प्रकारे छे [ जीवः अजीवः ] एक जीवमिथ्यात्व अने एक अजीवमिथ्यात्व; [ तथा एव ] अने एवी ज रीते [ अज्ञानम् ] अज्ञान, [ अविरतिः ] अविरति, [ योगः ] योग, [ मोहः ] मोह अने [ क्रोधाद्याः ] क्रोधादि कषायो[ इमे भावाः ] आ (सर्व) भावो जीव अने अजीवना भेदथी बब्बे प्रकारे छे.

टीकामिथ्यादर्शन, अज्ञान, अविरति इत्यादि जे भावो छे ते प्रत्येक, मयूर अने दर्पणनी जेम, अजीव अने जीव वडे भाववामां आवता होवाथी अजीव पण छे अने जीव पण छे. ते द्रष्टांतथी समजाववामां आवे छेःजेम घेरो वादळी, लीलो, पीळो आदि (वर्णरूप) भावो के जेओ मोरना पोताना स्वभावथी मोर वडे भाववामां आवे छे (बनावाय छे, थाय छे) तेओ मोर ज छे अने (दर्पणमां प्रतिबिंबरूपे देखाता) घेरो वादळी, लीलो, पीळो इत्यादि भावो के जेओ (दर्पणनी) स्वच्छताना विकारमात्रथी दर्पण वडे भाववामां आवे छे तेओ दर्पण ज छे; तेवी ज रीते मिथ्यादर्शन, अज्ञान, अविरति इत्यादि भावो के जेओ अजीवना पोताना द्रव्यस्वभावथी अजीव वडे भाववामां आवे छे तेओ अजीव ज छे अने * ८६मी गाथामां द्विक्रियावादीने मिथ्याद्रष्टि कह्या हता तेनी साथे संबंध करवाने अहीं ‘पुनः’

शब्द छे.
21

Page 162 of 642
PDF/HTML Page 193 of 673
single page version

जीवेन भाव्यमाना जीव एव

काविह जीवाजीवाविति चेत्
पोग्गलकम्मं मिच्छं जोगो अविरदि अणाणमज्जीवं
उवओगो अण्णाणं अविरदि मिच्छं च जीवो दु ।।८८।।
पुद्गलकर्म मिथ्यात्वं योगोऽविरतिरज्ञानमजीवः
उपयोगोऽज्ञानमविरतिर्मिथ्यात्वं च जीवस्तु ।।८८।।

मिथ्यादर्शन, अज्ञान, अविरति इत्यादि भावो के जेओ चैतन्यना विकारमात्रथी जीव वडे भाववामां आवे छे तेओ जीव ज छे.

भावार्थपुद्गलना परमाणुओ पौद्गलिक मिथ्यात्वादि कर्मरूपे परिणमे छे. ते कर्मनो विपाक (उदय) थतां तेमां जे मिथ्यात्वादि स्वाद उत्पन्न थाय छे ते मिथ्यात्वादि अजीव छे; अने कर्मना निमित्तथी जीव विभावरूप परिणमे छे ते विभाव परिणामो चेतनना विकार छे तेथी तेओ जीव छे.

अहीं एम जाणवुं केमिथ्यात्वादि कर्मनी प्रकृतिओ छे ते पुद्गलद्रव्यना परमाणु छे. जीव उपयोगस्वरूप छे. तेना उपयोगनी एवी स्वच्छता छे के पौद्गलिक कर्मनो उदय थतां तेना उदयनो जे स्वाद आवे तेना आकारे उपयोग थई जाय छे. अज्ञानीने अज्ञानने लीधे ते स्वादनुं अने उपयोगनुं भेदज्ञान नथी तेथी ते स्वादने ज पोतानो भाव जाणे छे. ज्यारे तेमनुं भेदज्ञान थाय अर्थात् जीवभावने जीव जाणे अने अजीवभावने अजीव जाणे त्यारे मिथ्यात्वनो अभाव थईने सम्यग्ज्ञान थाय छे.

हवे पूछे छे के मिथ्यात्वादिकने जीव अने अजीव कह्या ते जीव मिथ्यात्वादि अने अजीव मिथ्यात्वादि कोण छे? तेनो उत्तर कहे छे

मिथ्यात्व ने अज्ञान आदि अजीव, पुद्गलकर्म छे;
अज्ञान ने अविरमण वळी मिथ्यात्व जीव, उपयोग छे. ८८.

गाथार्थ[ मिथ्यात्वं ] जे मिथ्यात्व, [ योगः ] योग, [ अविरतिः ] अविरति अने [ अज्ञानम् ] अज्ञान [ अजीवः ] अजीव छे ते तो [ पुद्गलकर्म ] पुद्गलकर्म छे; [ च ] अने जे [ अज्ञानम् ] अज्ञान, [ अविरतिः ] अविरति अने [ मिथ्यात्वं ] मिथ्यात्व [ जीवः ] जीव छे [ तु ] ते तो [ उपयोगः ] उपयोग छे.


Page 163 of 642
PDF/HTML Page 194 of 673
single page version

यः खलु मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादिरजीवस्तदमूर्ताच्चैतन्यपरिणामादन्यत् मूर्तं पुद्गलकर्म; यस्तु मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादिः जीवः स मूर्तात्पुद्गलकर्मणोऽन्यश्चैतन्य- परिणामस्य विकारः

मिथ्यादर्शनादिश्चैतन्यपरिणामस्य विकारः कुत इति चेत्

उवओगस्स अणाई परिणामा तिण्णि मोहजुत्तस्स
मिच्छत्तं अण्णाणं अविरदिभावो य णादव्वो ।।८९।।
उपयोगस्यानादयः परिणामास्त्रयो मोहयुक्तस्य
मिथ्यात्वमज्ञानमविरतिभावश्च ज्ञातव्यः ।।८९।।

उपयोगस्य हि स्वरसत एव समस्तवस्तुस्वभावभूतस्वरूपपरिणामसमर्थत्वे सत्यनादिवस्त्वन्तर- भूतमोहयुक्तत्वान्मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरिति त्रिविधः परिणामविकारः स तु तस्य

टीकानिश्चयथी जे मिथ्यादर्शन, अज्ञान, अविरति इत्यादि अजीव छे ते तो, अमूर्तिक चैतन्यपरिणामथी अन्य एवुं मूर्तिक पुद्गलकर्म छे; अने जे मिथ्यादर्शन, अज्ञान, अविरति इत्यादि जीव छे ते, मूर्तिक पुद्गलकर्मथी अन्य एवो चैतन्यपरिणामनो विकार छे.

हवे फरी पूछे छे के मिथ्यादर्शनादि चैतन्यपरिणामनो विकार क्यांथी थयो? तेनो उत्तर कहे छे

छे मोहयुत उपयोगना परिणाम त्रण अनादिना,
मिथ्यात्व ने अज्ञान, अविरतभाव ए त्रण जाणवा. ८९.

गाथार्थ[ मोहयुक्तस्य ] अनादिथी मोहयुक्त होवाथी [ उपयोगस्य ] उपयोगना [ अनादयः ] अनादिथी मांडीने [ त्रयः परिणामाः ] त्रण परिणाम छे; ते [ मिथ्यात्वम् ] मिथ्यात्व, [ अज्ञानम् ] अज्ञान [ च अविरतिभावः ] अने अविरतिभाव (ए त्रण) [ ज्ञातव्यः ] जाणवा.

टीकाजोके निश्चयथी पोताना निजरसथी ज सर्व वस्तुओनुं पोताना स्वभावभूत एवा स्वरूप-परिणमनमां समर्थपणुं छे, तोपण (आत्माने) अनादिथी अन्य-वस्तुभूत मोह साथे संयुक्तपणुं होवाथी, आत्माना उपयोगनो, मिथ्यादर्शन, अज्ञान अने अविरति एम त्रण प्रकारनो परिणामविकार छे. उपयोगनो ते परिणामविकार, स्फटिकनी स्वच्छताना परिणाम-


Page 164 of 642
PDF/HTML Page 195 of 673
single page version

स्फ टिकस्वच्छताया इव परतोऽपि प्रभवन् दृष्टः यथा हि स्फ टिकस्वच्छतायाः स्वरूप- परिणामसमर्थत्वे सति कदाचिन्नीलहरितपीततमालकदलीकाञ्चनपात्रोपाश्रययुक्तत्वान्नीलो हरितः पीत इति त्रिविधः परिणामविकारो दृष्टः, तथोपयोगस्यानादिमिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिस्वभाव- वस्त्वन्तरभूतमोहयुक्तत्वान्मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरिति त्रिविधः परिणामविकारो दृष्टव्यः

अथात्मनस्त्रिविधपरिणामविकारस्य कर्तृत्वं दर्शयति
एदेसु य उवओगो तिविहो सुद्धो णिरंजणो भावो
जं सो करेदि भावं उवओगो तस्स सो कत्ता ।।९०।।
एतेषु चोपयोगस्त्रिविधः शुद्धो निरञ्जनो भावः
यं स करोति भावमुपयोगस्तस्य स कर्ता ।।९०।।

विकारनी जेम, परने लीधे (परनी उपाधिने लीधे) उत्पन्न थतो देखाय छे. ते स्पष्टपणे समजाववामां आवे छेजेम स्फटिकनी स्वच्छतानुं स्वरूप-परिणमनमां (अर्थात् पोताना उज्ज्वळतारूप स्वरूपे परिणमवामां) समर्थपणुं होवा छतां, कदाचित् (स्फटिकने) काळा, लीला अने पीळा एवा तमाल, केळ अने कांचनना पात्ररूपी आधारनो संयोग होवाथी, स्फटिकनी स्वच्छतानो, काळो, लीलो अने पीळो एम त्रण प्रकारनो परिणामविकार देखाय छे, तेवी रीते (आत्माने) अनादिथी मिथ्यादर्शन, अज्ञान अने अविरति जेनो स्वभाव छे एवा अन्य- वस्तुभूत मोहनो संयोग होवाथी, आत्माना उपयोगनो, मिथ्यादर्शन, अज्ञान अने अविरति एम त्रण प्रकारनो परिणामविकार देखवो.

भावार्थआत्माना उपयोगमां आ त्रण प्रकारनो परिणामविकार अनादि कर्मना निमित्तथी छे. एम नथी के पहेलां ए शुद्ध ज हतो अने हवे तेमां नवो परिणामविकार थयो छे. जो एम होय तो सिद्धोने पण नवो परिणामविकार थवो जोईए. पण एम तो थतुं नथी. माटे ते अनादिथी छे एम जाणवुं.

हवे आत्माने त्रण प्रकारना परिणामविकारनुं कर्तापणुं दर्शावे छे

एनाथी छे उपयोग त्रणविध, शुद्ध निर्मळ भाव जे;
जे भाव कंई पण ते करे, ते भावनो कर्ता बने. ९०.

गाथार्थ[ एतेषु च ] अनादिथी आ त्रण प्रकारना परिणामविकारो होवाथी,


Page 165 of 642
PDF/HTML Page 196 of 673
single page version

अथैवमयमनादिवस्त्वन्तरभूतमोहयुक्तत्वादात्मन्युत्प्लवमानेषु मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिभावेषु परिणामविकारेषु त्रिष्वेतेषु निमित्तभूतेषु परमार्थतः शुद्धनिरञ्जनानादिनिधनवस्तुसर्वस्वभूतचिन्मात्र- भावत्वेनैकविधोऽप्यशुद्धसाञ्जनानेकभावत्वमापद्यमानस्त्रिविधो भूत्वा स्वयमज्ञानीभूतः कर्तृत्व- मुपढौकमानो विकारेण परिणम्य यं यं भावमात्मनः करोति तस्य तस्य किलोपयोगः कर्ता स्यात्

अथात्मनस्त्रिविधपरिणामविकारकर्तृत्वे सति पुद्गलद्रव्यं स्वत एव कर्मत्वेन परिणम- तीत्याह

जं कुणदि भावमादा कत्ता सो होदि तस्स भावस्स
कम्मत्तं परिणमदे तम्हि सयं पोग्गलं दव्वं ।।९१।।

[ उपयोगः ] आत्मानो उपयोग[ शुद्धः ] जोके (शुद्धनयथी) ते शुद्ध, [ निरञ्जनः ] निरंजन [ भावः ] (एक) भाव छे तोपण[ त्रिविधः ] त्रण प्रकारनो थयो थको [ सः उपयोगः ] ते उपयोग [ यं ] जे [ भावम् ] (विकारी) भावने [ करोति ] पोते करे छे [ तस्य ] ते भावनो [ सः ] ते [ कर्ता ] कर्ता [ भवति ] थाय छे.

टीकाए प्रमाणे अनादिथी अन्यवस्तुभूत मोह साथे संयुक्तपणाने लीधे पोतानामां उत्पन्न थता जे आ त्रण मिथ्यादर्शन, अज्ञान अने अविरतिभावरूप परिणामविकारो तेमना निमित्ते (कारणथी)जोके परमार्थथी तो उपयोग शुद्ध, निरंजन, अनादिनिधन वस्तुना सर्वस्वभूत चैतन्यमात्रभावपणे एक प्रकारनो छे तोपणअशुद्ध, सांजन अनेकभावपणाने पामतो थको त्रण प्रकारनो थईने, पोते अज्ञानी थयो थको कर्तापणाने पामतो, विकाररूप परिणमीने जे जे भावने पोतानो करे छे ते ते भावनो ते उपयोग कर्ता थाय छे.

भावार्थपहेलां कह्युं हतुं के जे परिणमे ते कर्ता छे. अहीं अज्ञानरूप थईने उपयोग परिणम्यो तेथी जे भावरूप ते परिणम्यो ते भावनो तेने कर्ता कह्यो. आ रीते उपयोगने कर्ता जाणवो. जोके शुद्धद्रव्यार्थिकनयथी आत्मा कर्ता छे नहि, तोपण उपयोग अने आत्मा एक वस्तु होवाथी अशुद्धद्रव्यार्थिकनये आत्माने पण कर्ता कहेवामां आवे छे.

हवे, आत्माने त्रण प्रकारना परिणामविकारनुं कर्तापणुं होय त्यारे पुद्गलद्रव्य पोतानी मेळे ज कर्मपणे परिणमे छे एम कहे छे

जे भाव जीव करे अरे! जीव तेहनो कर्ता बने;
कर्ता थतां, पुद्गल स्वयं त्यां कर्मरूपे परिणमे. ९१.

Page 166 of 642
PDF/HTML Page 197 of 673
single page version

यं करोति भावमात्मा कर्ता स भवति तस्य भावस्य
कर्मत्वं परिणमते तस्मिन् स्वयं पुद्गलं द्रव्यम् ।।९१।।

आत्मा ह्यात्मना तथापरिणमनेन यं भावं किल करोति तस्यायं कर्ता स्यात्, साधकवत् तस्मिन्निमित्ते सति पुद्गलद्रव्यं कर्मत्वेन स्वयमेव परिणमते तथाहियथा साधकः किल तथाविधध्यानभावेनात्मना परिणममानो ध्यानस्य कर्ता स्यात्, तस्मिंस्तु ध्यानभावे सकलसाध्यभावानुकूलतया निमित्तमात्रीभूते सति साधकं कर्तारमन्तरेणापि स्वयमेव बाध्यन्ते विषव्याप्तयो, विडम्ब्यन्ते योषितो, ध्वंस्यन्ते बन्धाः तथायमज्ञानादात्मा मिथ्यादर्शनादिभावेनात्मना परिणममानो मिथ्यादर्शनादिभावस्य कर्ता स्यात्, तस्मिंस्तु मिथ्यादर्शनादौ भावे स्वानुकूलतया निमित्तमात्रीभूते सत्यात्मानं कर्तारमन्तरेणापि पुद्गलद्रव्यं मोहनीयादिकर्मत्वेन स्वयमेव परिणमते

गाथार्थ[ आत्मा ] आत्मा [ यं भावम् ] जे भावने [ करोति ] करे छे [ तस्य भावस्य ] ते भावनो [ सः ] ते [ कर्ता ] कर्ता [ भवति ] थाय छे; [ तस्मिन् ] ते कर्ता थतां [ पुद्गलं द्रव्यम् ] पुद्गलद्रव्य [ स्वयं ] पोतानी मेळे [ कर्मत्वं ] कर्मपणे [ परिणमते ] परिणमे छे.

टीकाआत्मा पोते ज ते प्रकारे (ते-रूपे) परिणमवाथी जे भावने खरेखर करे छे तेनो ते कर्ता थाय छेसाधकनी (अर्थात् मंत्र साधनारनी) जेम; ते (आत्मानो भाव) निमित्तभूत थतां, पुद्गलद्रव्य कर्मपणे स्वयमेव (पोतानी मेळे ज) परिणमे छे. आ वात स्पष्टपणे समजाववामां आवे छेजेम साधक ते प्रकारना ध्यानभावे पोते ज परिणमतो थको ध्याननो कर्ता थाय छे अने ते ध्यानभाव सर्व साध्यभावोने (अर्थात् साधकने साधवायोग्य भावोने) अनुकूळ होवाथी निमित्तमात्र थतां, साधक कर्ता थया सिवाय (सर्पादिकनुं) व्यापेलुं झेर स्वयमेव ऊतरी जाय छे, स्त्रीओ स्वयमेव विडंबना पामे छे अने बंधनो स्वयमेव तूटी जाय छे; तेवी रीते आ आत्मा अज्ञानने लीधे मिथ्यादर्शनादिभावे पोते ज परिणमतो थको मिथ्यादर्शनादिभावनो कर्ता थाय छे अने ते मिथ्यादर्शनादिभाव पुद्गलद्रव्यने (कर्मरूपे परिणमवामां) अनुकूळ होवाथी निमित्तमात्र थतां, आत्मा कर्ता थया सिवाय पुद्गलद्रव्य मोहनीयादि कर्मपणे स्वयमेव परिणमे छे.

भावार्थआत्मा तो अज्ञानरूप परिणमे छे, कोई साथे ममत्व करे छे, कोई साथे राग करे छे, कोई साथे द्वेष करे छे; ते भावोनो पोते कर्ता थाय छे. ते भावो निमित्तमात्र थतां, पुद्गलद्रव्य पोते पोताना भावथी ज कर्मरूपे परिणमे छे. परस्पर निमित्तनैमित्तिकभाव मात्र छे. कर्ता तो बन्ने पोतपोताना भावना छे ए निश्चय छे.


Page 167 of 642
PDF/HTML Page 198 of 673
single page version

अज्ञानादेव कर्म प्रभवतीति तात्पर्यमाह
परमप्पाणं कुव्वं अप्पाणं पि य परं करिंतो सो
अण्णाणमओ जीवो कम्माणं कारगो होदि ।।९२।।
परमात्मानं कुर्वन्नात्मानमपि च परं कुर्वन् सः
अज्ञानमयो जीवः कर्मणां कारको भवति ।।९२।।

अयं किलाज्ञानेनात्मा परात्मनोः परस्परविशेषानिर्ज्ञाने सति परमात्मानं कुर्वन्नात्मानं च परं कुर्वन्स्वयमज्ञानमयीभूतः कर्मणां कर्ता प्रतिभाति तथाहितथाविधानुभवसम्पादन- समर्थायाः रागद्वेषसुखदुःखादिरूपायाः पुद्गलपरिणामावस्थायाः शीतोष्णानुभवसम्पादनसमर्थायाः शीतोष्णायाः पुद्गलपरिणामावस्थाया इव पुद्गलादभिन्नत्वेनात्मनो नित्यमेवात्यन्तभिन्नायास्त- न्निमित्ततथाविधानुभवस्य चात्मनोऽभिन्नत्वेन पुद्गलान्नित्यमेवात्यन्तभिन्नस्याज्ञानात्परस्परविशेषा- निर्ज्ञाने सत्येकत्वाध्यासात् शीतोष्णरूपेणेवात्मना परिणमितुमशक्येन रागद्वेषसुखदुःखादि-

हवे, अज्ञानथी ज कर्म उत्पन्न थाय छे एम तात्पर्य कहे छे

परने करे निजरूप ने निज आत्मने पण पर करे,
अज्ञानमय ए जीव एवो कर्मनो कारक बने. ९२.

गाथार्थ[ परम् ] जे परने [ आत्मानं ] पोतारूप [ कुर्वन् ] करे छे [ च ] अने [ आत्मानम् अपि ] पोताने पण [ परं ] पर [ कुर्वन् ] करे छे [ सः ] ते [ अज्ञानमयः जीवः ] अज्ञानमय जीव [ कर्मणां ] कर्मोनो [ कारकः ] कर्ता [ भवति ] थाय छे.

टीकाअज्ञानथी आ आत्मा परनो अने पोतानो परस्पर विशेष (तफावत) न जाणतो होय त्यारे परने पोतारूप करतो अने पोताने पर करतो, पोते अज्ञानमय थयो थको, कर्मोनो कर्ता प्रतिभासे छे. ते स्पष्टताथी समजाववामां आवे छेःजेम शीत-उष्णनो अनुभव कराववामां समर्थ एवी शीत-उष्ण पुद्गलपरिणामनी अवस्था पुद्गलथी अभिन्नपणाने लीधे आत्माथी सदाय अत्यंत भिन्न छे अने तेना निमित्ते थतो ते प्रकारनो अनुभव आत्माथी अभिन्नपणाने लीधे पुद्गलथी सदाय अत्यंत भिन्न छे, तेवी रीते ते प्रकारनो अनुभव कराववामां समर्थ एवी राग-द्वेष-सुख-दुःखादिरूप पुद्गलपरिणामनी अवस्था पुद्गलथी अभिन्नपणाने लीधे आत्माथी सदाय अत्यंत भिन्न छे अने तेना निमित्ते थतो ते प्रकारनो


Page 168 of 642
PDF/HTML Page 199 of 673
single page version

रूपेणाज्ञानात्मना परिणममानो ज्ञानस्याज्ञानत्वं प्रकटीकुर्वन्स्वयमज्ञानमयीभूत ‘एषोऽहं रज्ये’ इत्यादिविधिना रागादेः कर्मणः कर्ता प्रतिभाति

ज्ञानात्तु न कर्म प्रभवतीत्याह
परमप्पाणमकुव्वं अप्पाणं पि य परं अकुव्वंतो
सो णाणमओ जीवो कम्माणमकारगो होदि ।।९३।।
परमात्मानमकुर्वन्नात्मानमपि च परमकुर्वन्
स ज्ञानमयो जीवः कर्मणामकारको भवति ।।९३।।

अनुभव आत्माथी अभिन्नपणाने लीधे पुद्गलथी सदाय अत्यंत भिन्न छे. ज्यारे अज्ञानने लीधे आत्मा ते राग-द्वेष-सुख-दुःखादिनो अने तेना अनुभवनो परस्पर विशेष न जाणतो होय त्यारे एकपणाना अध्यासने लीधे, शीत-उष्णनी माफक (अर्थात् जेम शीत-उष्णरूपे आत्मा वडे परिणमवुं अशक्य छे तेम), जेमना रूपे आत्मा वडे परिणमवुं अशक्य छे एवां रागद्वेषसुखदुःखादिरूपे अज्ञानात्मा वडे परिणमतो थको (अर्थात् परिणम्यो होवानुं मानतो थको), ज्ञाननुं अज्ञानत्व प्रगट करतो, पोते अज्ञानमय थयो थको, ‘आ हुं रागी छुं (अर्थात् आ हुं राग करुं छुं)’ इत्यादि विधिथी रागादि कर्मनो कर्ता प्रतिभासे छे.

भावार्थरागद्वेषसुखदुःखादि अवस्था पुद्गलकर्मना उदयनो स्वाद छे; तेथी ते, शीत-उष्णपणानी माफक, पुद्गलकर्मथी अभिन्न छे अने आत्माथी अत्यंत भिन्न छे. अज्ञानने लीधे आत्माने तेनुं भेदज्ञान नहि होवाथी ते एम जाणे छे के आ स्वाद मारो ज छे; कारण के ज्ञाननी स्वच्छताने लीधे रागद्वेषादिनो स्वाद, शीतउष्णपणानी माफक, ज्ञानमां प्रतिबिंबित थतां, जाणे के ज्ञान ज रागद्वेष थई गयुं होय एवुं अज्ञानीने भासे छे. तेथी ते एम माने छे के ‘हुं रागी छुं, हुं द्वेषी छुं, हुं क्रोधी छुं, हुं मानी छुं’ इत्यादि. आ रीते अज्ञानी जीव रागद्वेषादिनो कर्ता थाय छे.

ज्ञानथी कर्म उत्पन्न थतुं नथी एम हवे कहे छे

परने न करतो निजरूप, निज आत्मने पर नव करे,
ए ज्ञानमय आत्मा अकारक कर्मनो एम ज बने. ९३.

गाथार्थ[ परम् ] जे परने [ आत्मानम् ] पोतारूप [ अकुर्वन् ] करतो नथी [ च ] अने


Page 169 of 642
PDF/HTML Page 200 of 673
single page version

अयं किल ज्ञानादात्मा परात्मनोः परस्परविशेषनिर्ज्ञाने सति परमात्मानमकुर्वन्नात्मानं च परमकुर्वन्स्वयं ज्ञानमयीभूतः कर्मणामकर्ता प्रतिभाति तथाहितथाविधानुभवसम्पादनसमर्थायाः रागद्वेषसुखदुःखादिरूपायाः पुद्गलपरिणामावस्थायाः शीतोष्णानुभवसम्पादनसमर्थायाः शीतोष्णायाः पुद्गलपरिणामावस्थाया इव पुद्गलादभिन्नत्वेनात्मनो नित्यमेवात्यन्तभिन्नायास्तन्निमित्ततथा- विधानुभवस्य चात्मनोऽभिन्नत्वेन पुद्गलान्नित्यमेवात्यन्तभिन्नस्य ज्ञानात्परस्परविशेषनिर्ज्ञाने सति नानात्वविवेकाच्छीतोष्णरूपेणेवात्मना परिणमितुमशक्येन रागद्वेषसुखदुःखादिरूपेणाज्ञानात्मना मनागप्यपरिणममानो ज्ञानस्य ज्ञानत्वं प्रकटीकुर्वन् स्वयं ज्ञानमयीभूतः ‘एषोऽहं जानाम्येव, रज्यते तु पुद्गल’ इत्यादिविधिना समग्रस्यापि रागादेः कर्मणो ज्ञानविरुद्धस्याकर्ता प्रतिभाति

[ आत्मानम् अपि ] पोताने पण [ परम् ] पर [ अकुर्वन् ] करतो नथी [ सः ] ते [ ज्ञानमयः जीवः ] ज्ञानमय जीव [ कर्मणाम् ] कर्मोनो [ अकारकः भवति ] अकर्ता थाय छे अर्थात् कर्ता थतो नथी.

टीकाज्ञानथी आ आत्मा परनो अने पोतानो परस्पर विशेष जाणतो होय त्यारे परने पोतारूप नहि करतो अने पोताने पर नहि करतो, पोते ज्ञानमय थयो थको, कर्मोनो अकर्ता प्रतिभासे छे. ते स्पष्टताथी समजाववामां आवे छेःजेम शीत-उष्णनो अनुभव कराववामां समर्थ एवी शीत-उष्ण पुद्गलपरिणामनी अवस्था पुद्गलथी अभिन्नपणाने लीधे आत्माथी सदाय अत्यंत भिन्न छे अने तेना निमित्ते थतो ते प्रकारनो अनुभव आत्माथी अभिन्नपणाने लीधे पुद्गलथी सदाय अत्यंत भिन्न छे, तेवी रीते ते प्रकारनो अनुभव कराववामां समर्थ एवी रागद्वेषसुखदुःखादिरूप पुद्गलपरिणामनी अवस्था पुद्गलथी अभिन्नपणाने लीधे आत्माथी सदाय अत्यंत भिन्न छे अने तेना निमित्ते थतो ते प्रकारनो अनुभव आत्माथी अभिन्नपणाने लीधे पुद्गलथी सदाय अत्यंत भिन्न छे. ज्यारे ज्ञानने लीधे आत्मा ते रागद्वेषसुखदुःखादिनो अने तेना अनुभवनो परस्पर विशेष जाणतो होय त्यारे, तेओ एक नथी पण भिन्न छे एवा विवेकने लीधे, शीत-उष्णनी माफक (अर्थात् जेम शीत-उष्णरूपे आत्मा वडे परिणमवुं अशक्य छे तेम), जेमना रूपे आत्मा वडे परिणमवुं अशक्य छे एवां रागद्वेषसुखदुःखादिरूपे अज्ञानात्मा वडे जराय नहि परिणमतो थको, ज्ञाननुं ज्ञानत्व प्रगट करतो, पोते ज्ञानमय थयो थको, ‘आ हुं (रागने) जाणुं ज छुं, रागी तो पुद्गल छे (अर्थात् राग तो पुद्गल करे छे)’ इत्यादि विधिथी, ज्ञानथी विरुद्ध एवा समस्त रागादि कर्मनो अकर्ता प्रतिभासे छे.

भावार्थःज्यारे आत्मा रागद्वेषसुखदुःखादि अवस्थाने ज्ञानथी भिन्न जाणे अर्थात्

22