Page 130 of 642
PDF/HTML Page 161 of 673
single page version
भावार्थः — आवो ज्ञानस्वरूप आत्मा छे ते, परद्रव्य तथा परभावोना कर्तापणारूप अज्ञानने दूर करीने, पोते प्रगट प्रकाशमान थाय छे. ४६.
हवे, ज्यां सुधी आ जीव आस्रवना अने आत्माना विशेषने (तफावतने) जाणे नहि त्यां सुधी ते अज्ञानी रह्यो थको, आस्रवोमां पोते लीन थतो, कर्मोनो बंध करे छे एम गाथामां कहे छेः —
गाथार्थः — [ जीवः ] जीव [ यावत् ] ज्यां सुधी [ आत्मास्रवयोः द्वयोः अपि तु ] आत्मा अने आस्रव — ए बन्नेना [ विशेषान्तरं ] तफावत अने भेदने [ न वेत्ति ] जाणतो नथी [ तावत् ] त्यां सुधी [ सः ] ते [ अज्ञानी ] अज्ञानी रह्यो थको [ क्रोधादिषु ] क्रोधादिक आस्रवोमां [ वर्तते ] प्रवर्ते छे; [ क्रोधादिषु ] क्रोधादिकमां [ वर्तमानस्य तस्य ] वर्तता तेने [ कर्मणः ] कर्मनो [ सञ्चयः ] संचय [ भवति ] थाय छे. [ खलु ] खरेखर [ एवं ] आ रीते [ जीवस्य ] जीवने [ बन्धः ] कर्मोनो बंध [ सर्वदर्शिभिः ] सर्वज्ञदेवोए [ भणितः ] कह्यो छे.
टीकाः — जेम आ आत्मा, जेमने तादात्म्यसिद्ध संबंध छे एवां आत्मा अने ज्ञानमां
Page 131 of 642
PDF/HTML Page 162 of 673
single page version
वर्तते, तत्र वर्तमानश्च ज्ञानक्रियायाः स्वभावभूतत्वेनाप्रतिषिद्धत्वाज्जानाति, तथा संयोगसिद्ध- सम्बन्धयोरप्यात्मक्रोधाद्यास्रवयोः स्वयमज्ञानेन विशेषमजानन् यावद्भेदं न पश्यति तावदशङ्क- मात्मतया क्रोधादौ वर्तते, तत्र वर्तमानश्च क्रोधादिक्रियाणां परभावभूतत्वात्प्रतिषिद्धत्वेऽपि स्वभावभूतत्वाध्यासात्क्रुध्यति रज्यते मुह्यति चेति । तदत्र योऽयमात्मा स्वयमज्ञानभवने ज्ञानभवनमात्रसहजोदासीनावस्थात्यागेन व्याप्रियमाणः प्रतिभाति स कर्ता; यत्तु ज्ञानभवन- व्याप्रियमाणत्वेभ्यो भिन्नं क्रियमाणत्वेनान्तरुत्प्लवमानं प्रतिभाति क्रोधादि तत्कर्म । एवमियमनादिरज्ञानजा कर्तृकर्मप्रवृत्तिः । एवमस्यात्मनः स्वयमज्ञानात्कर्तृकर्मभावेन क्रोधादिषु
वर्तमानस्य तमेव क्रोधादिवृत्तिरूपं परिणामं निमित्तमात्रीकृत्य स्वयमेव परिणममानं पौद्गलिकं कर्म सञ्चयमुपयाति । एवं जीवपुद्गलयोः परस्परावगाहलक्षणसम्बन्धात्मा बन्धः सिध्येत् । स
विशेष (तफावत, जुदां लक्षणो) नहि होवाथी तेमनो भेद (जुदापणुं) नहि देखतो थको, निःशंक रीते ज्ञानमां पोतापणे वर्ते छे, अने त्यां (ज्ञानमां पोतापणे) वर्ततो ते, ज्ञानक्रिया स्वभावभूत होवाने लीधे निषेधवामां आवी नथी माटे, जाणे छे — जाणवारूप परिणमे छे, तेवी रीते ज्यां सुधी आ आत्मा, जेमने संयोगसिद्ध संबंध छे एवा आत्मा अने क्रोधादि आस्रवोमां पण, पोताना अज्ञानभावने लीधे, विशेष नहि जाणतो थको तेमनो भेद देखतो नथी त्यां सुधी निःशंक रीते क्रोधादिमां पोतापणे वर्ते छे, अने त्यां (क्रोधादिमां पोतापणे) वर्ततो ते, जोके क्रोधादि क्रिया परभावभूत होवाथी निषेधवामां आवी छे तोपण ते स्वभावभूत होवानो तेने अध्यास होवाथी, क्रोधरूप परिणमे छे, रागरूप परिणमे छे, मोहरूप परिणमे छे. हवे अहीं, जे आ आत्मा पोताना अज्ञानभावने लीधे, १ज्ञानभवनमात्र जे सहज उदासीन (ज्ञाताद्रष्टामात्र) अवस्था तेनो त्याग करीने अज्ञानभवनव्यापाररूप अर्थात् क्रोधादिव्यापाररूप प्रवर्ततो प्रतिभासे छे ते कर्ता छे; अने ज्ञानभवनव्यापाररूप प्रवर्तनथी जुदां, जे २क्रियमाणपणे अंतरंगमां उत्पन्न थतां प्रतिभासे छे, एवां क्रोधादिक ते, (ते कर्तानां) कर्म छे. आ प्रमाणे अनादि काळनी अज्ञानथी थयेली आ (आत्मानी) कर्ताकर्मनी प्रवृत्ति छे. ए रीते पोताना अज्ञानने लीधे कर्ताकर्मभाव वडे क्रोधादिमां वर्तता आ आत्माने, ते ज क्रोधादिनी प्रवृत्तिरूप परिणामने निमित्तमात्र करीने पोते पोताना भावथी ज परिणमतुं पौद्गलिक कर्म एकठुं थाय छे. आ रीते जीव अने पुद्गलनो, परस्पर अवगाह जेनुं लक्षण छे एवा संबंधरूप बंध सिद्ध थाय छे. अनेकात्मक होवा छतां (अनादि) एक प्रवाहपणे होवाथी जेमांथी इतरेतराश्रय १. भवन = थवुं ते; परिणमवुं ते; परिणमन. २. क्रियमाण = करातुं होय ते
Page 132 of 642
PDF/HTML Page 163 of 673
single page version
चानेकात्मकैकसन्तानत्वेन निरस्तेतरेतराश्रयदोषः कर्तृकर्मप्रवृत्तिनिमित्तस्याज्ञानस्य निमित्तम् ।
इह किल स्वभावमात्रं वस्तु, स्वस्य भवनं तु स्वभावः । तेन ज्ञानस्य भवनं खल्वात्मा, दोष दूर थयो छे एवो ते बंध, कर्ताकर्मनी प्रवृत्तिनुं निमित्त जे अज्ञान तेनुं निमित्त छे.
भावार्थः — आ आत्मा, जेम पोताना ज्ञानस्वभावरूप परिणमे छे तेम ज्यां सुधी क्रोधादिरूप पण परिणमे छे, ज्ञानमां अने क्रोधादिमां भेद जाणतो नथी, त्यां सुधी तेने कर्ताकर्मनी प्रवृत्ति छे; क्रोधादिरूप परिणमतो ते पोते कर्ता छे अने क्रोधादि तेनुं कर्म छे. वळी अनादि अज्ञानथी तो कर्ताकर्मनी प्रवृत्ति छे, कर्ताकर्मनी प्रवृत्तिथी बंध छे अने ते बंधना निमित्तथी अज्ञान छे; ए प्रमाणे अनादि संतान (प्रवाह) छे, माटे तेमां इतरेतर-आश्रय दोष पण आवतो नथी.
आ रीते ज्यां सुधी आत्मा क्रोधादि कर्मनो कर्ता थई परिणमे छे त्यां सुधी कर्ताकर्मनी प्रवृत्ति छे अने त्यां सुधी कर्मनो बंध थाय छे.
हवे पूछे छे के आ कर्ताकर्मनी प्रवृत्तिनो अभाव क्यारे थाय छे? तेनो उत्तर कहे छेः —
गाथार्थः — [ यदा ] ज्यारे [ अनेन जीवेन ] आ जीव [ आत्मनः ] आत्माना [ तथा एव च ] अने [ आस्रवाणां ] आस्रवोना [ विशेषान्तरं ] तफावत अने भेदने [ ज्ञातं भवति ] जाणे [ तदा तु ] त्यारे [ तस्य ] तेने [ बन्धः न ] बंध थतो नथी.
टीकाः — आ जगतमां वस्तु छे ते स्वभावमात्र ज छे, अने ‘स्व’नुं भवन ते स्व- -भाव छे (अर्थात् पोतानुं जे थवुं — परिणमवुं ते स्वभाव छे); माटे निश्चयथी ज्ञाननुं थवुं –
Page 133 of 642
PDF/HTML Page 164 of 673
single page version
क्रोधादेर्भवनं क्रोधादिः । अथ ज्ञानस्य यद्भवनं तन्न क्रोधादेरपि भवनं, यतो यथा ज्ञानभवने ज्ञानं भवद्विभाव्यते न तथा क्रोधादिरपि; यत्तु क्रोधादेर्भवनं तन्न ज्ञानस्यापि भवनं, यतो यथा क्रोधादिभवने क्रोधादयो भवन्तो विभाव्यन्ते न तथा ज्ञानमपि । इत्यात्मनः क्रोधादीनां च न खल्वेकवस्तुत्वम् । इत्येवमात्मात्मास्रवयोर्विशेषदर्शनेन यदा भेदं जानाति तदास्यानादिरप्यज्ञानजा कर्तृकर्मप्रवृत्तिर्निवर्तते; तन्निवृत्तावज्ञाननिमित्तं पुद्गलद्रव्यकर्मबन्धोऽपि निवर्तते । तथा सति ज्ञानमात्रादेव बन्धनिरोधः सिध्येत् ।
कथं ज्ञानमात्रादेव बन्धनिरोध इति चेत् —
परिणमवुं ते आत्मा छे अने क्रोधादिनुं थवुं – परिणमवुं ते क्रोधादि छे. वळी ज्ञाननुं जे थवुं – परिणमवुं छे ते क्रोधादिकनुं पण थवुं – परिणमवुं नथी, कारण के ज्ञानना थवामां ( – परिणमवामां) जेम ज्ञान थतुं मालूम पडे छे तेम क्रोधादिक पण थतां मालूम पडतां नथी; अने क्रोधादिकनुं जे थवुं – परिणमवुं ते ज्ञाननुं पण थवुं – परिणमवुं नथी, कारण के क्रोधादिकना थवामां ( – परिणमवामां) जेम क्रोधादिक थतां मालूम पडे छे तेम ज्ञान पण थतुं मालूम पडतुं नथी. आ रीते आत्माने अने क्रोधादिकने निश्चयथी एकवस्तुपणुं नथी. आ प्रमाणे आत्मा अने आस्रवोनो विशेष ( – तफावत) देखवाथी ज्यारे आ आत्मा तेमनो भेद (भिन्नता) जाणे छे त्यारे आ आत्माने अनादि होवा छतां पण अज्ञानथी उत्पन्न थयेली एवी (परमां) कर्ताकर्मनी प्रवृत्ति निवृत्त थाय छे; तेनी निवृत्ति थतां पौद्गलिक द्रव्यकर्मनो बंध — के जे अज्ञाननुं निमित्त छे ते — पण निवृत्त थाय छे. एम थतां, ज्ञानमात्रथी ज बंधनो निरोध सिद्ध थाय छे.
भावार्थः — क्रोधादिक अने ज्ञान जुदी जुदी वस्तुओ छे; ज्ञानमां क्रोधादिक नथी, क्रोधादिकमां ज्ञान नथी. आवुं तेमनुं भेदज्ञान थाय त्यारे तेमना एकपणारूप अज्ञान मटे अने अज्ञान मटवाथी कर्मनो बंध पण न थाय. आ रीते ज्ञानथी ज बंधनो निरोध थाय छे.
हवे पूछे छे के ज्ञानमात्रथी ज बंधनो निरोध कई रीते छे? तेनो उत्तर कहे छेः —
Page 134 of 642
PDF/HTML Page 165 of 673
single page version
जले जम्बालवत्कलुषत्वेनोपलभ्यमानत्वादशुचयः खल्वास्रवाः, भगवानात्मा तु नित्यमेवाति- निर्मलचिन्मात्रत्वेनोपलम्भकत्वादत्यन्तं शुचिरेव । जडस्वभावत्वे सति परचेत्यत्वादन्यस्वभावाः खल्वास्रवाः, भगवानात्मा तु नित्यमेव विज्ञानघनस्वभावत्वे सति स्वयं चेतकत्वादनन्यस्वभाव एव । आकुलत्वोत्पादकत्वाद्दुःखस्य कारणानि खल्वास्रवाः, भगवानात्मा तु नित्यमेवानाकुलत्व- स्वभावेनाकार्यकारणत्वाद्दुःखस्याकारणमेव । इत्येवं विशेषदर्शनेन यदैवायमात्मात्मास्रवयोर्भेदं जानाति तदैव क्रोधादिभ्य आस्रवेभ्यो निवर्तते, तेभ्योऽनिवर्तमानस्य पारमार्थिकतद्भेदज्ञाना- सिद्धेः। ततः क्रोधाद्यास्रवनिवृत्त्यविनाभाविनो ज्ञानमात्रादेवाज्ञानजस्य पौद्गलिकस्य कर्मणो
गाथार्थः — [ आस्रवाणाम् ] आस्रवोनुं [ अशुचित्वं च ] अशुचिपणुं अने [ विपरीतभावं च ] विपरीतपणुं [ च ] तथा [ दुःखस्य कारणानि इति ] तेओ दुःखनां कारण छे एम [ ज्ञात्वा ] जाणीने [ जीवः ] जीव [ ततः निवृत्तिं ] तेमनाथी निवृत्ति [ करोति ] करे छे.
टीकाः — जळमां शेवाळ छे ते मळ छे — मेल छे; ते शेवाळनी माफक आस्रवो मळपणे — मेलपणे अनुभवाता होवाथी अशुचि छे ( – अपवित्र छे); अने भगवान आत्मा तो सदाय अतिनिर्मळ चैतन्यमात्रस्वभावपणे ज्ञायक होवाथी अत्यंत शुचि ज छे ( – पवित्र ज छे; उज्ज्वळ ज छे). आस्रवोने जडस्वभावपणुं होवाथी तेओ बीजा वडे जणावायोग्य छे ( – कारण के जे जड होय ते पोताने तथा परने जाणतुं नथी, तेने बीजो ज जाणे छे – ) माटे तेओ चैतन्यथी अन्य स्वभाववाळा छे; अने भगवान आत्मा तो, पोताने सदाय विज्ञानघनस्वभावपणुं होवाथी, पोते ज चेतक ( – ज्ञाता) छे ( – पोताने अने परने जाणे छे – ) माटे चैतन्यथी अनन्य स्वभाववाळो ज छे (अर्थात् चैतन्यथी अन्य स्वभाववाळो नथी). आस्रवो आकुळताना उपजावनारा होवाथी दुःखनां कारणो छे; अने भगवान आत्मा तो, सदाय निराकुळता-स्वभावने लीधे, कोईनुं कार्य तेम ज कोईनुं कारण नहि होवाथी, दुःखनुं अकारण ज छे (अर्थात् दुःखनुं कारण नथी). आ प्रमाणे विशेष ( – तफावत) देखीने ज्यारे आ आत्मा, आत्मा अने आस्रवोनो भेद जाणे छे ते ज वखते क्रोधादि आस्रवोथी निवृत्त थाय छे, कारण के तेमनाथी जे निवर्ततो न होय तेने आत्मा अने आस्रवोना पारमार्थिक (साचा) भेदज्ञाननी सिद्धि ज थई नथी. माटे क्रोधादिक आस्रवोथी निवृत्ति साथे जे अविनाभावी छे एवा ज्ञानमात्रथी ज, अज्ञानथी थतो जे पौद्गलिक कर्मनो बंध
Page 135 of 642
PDF/HTML Page 166 of 673
single page version
बन्धनिरोधः सिध्येत् ।
किञ्च यदिदमात्मास्रवयोर्भेदज्ञानं तत्किमज्ञानं किं वा ज्ञानम् ? यद्यज्ञानं तदा
तदभेदज्ञानान्न तस्य विशेषः । ज्ञानं चेत् किमास्रवेषु प्रवृत्तं किं वास्रवेभ्यो निवृत्तम् ? आस्रवेषु
प्रवृत्तं चेत्तदापि तदभेदज्ञानान्न तस्य विशेषः । आस्रवेभ्यो निवृत्तं चेत्तर्हि कथं न ज्ञानादेव
बन्धनिरोधः । इति निरस्तोऽज्ञानांशः क्रियानयः । यत्त्वात्मास्रवयोर्भेदज्ञानमपि नास्रवेभ्यो निवृत्तं
भवति तज्ज्ञानमेव न भवतीति ज्ञानांशो ज्ञाननयोऽपि निरस्तः ।
तेनो निरोध थाय छे.
वळी, जे आ आत्मा अने आस्रवोनुं भेदज्ञान छे ते अज्ञान छे के ज्ञान छे? जो अज्ञान छे तो आत्मा अने आस्रवोना अभेदज्ञानथी तेनी कांई विशेषता न थई. अने जो ज्ञान छे तो (ते ज्ञान) आस्रवोमां प्रवर्ते छे के तेमनाथी निवर्त्युं छे? जो आस्रवोमां प्रवर्ते छे तोपण आत्मा अने आस्रवोना अभेदज्ञानथी तेनी कांई विशेषता न थई. अने जो आस्रवोथी निवर्त्युं छे तो ज्ञानथी ज बंधनो निरोध सिद्ध थयो केम न कहेवाय? (सिद्ध थयो ज कहेवाय.) आम सिद्ध थवाथी अज्ञाननो अंश एवा क्रियानयनुं खंडन थयुं. वळी जे आत्मा अने आस्रवोनुं भेदज्ञान छे ते पण जो आस्रवोथी निवृत्त न होय तो ते ज्ञान ज नथी एम सिद्ध थवाथी ज्ञाननो अंश एवा (एकांत) ज्ञाननयनुं पण खंडन थयुं.
भावार्थः — आस्रवो अशुचि छे, जड छे, दुःखनां कारण छे अने आत्मा पवित्र छे, ज्ञाता छे, सुखस्वरूप छे. ए रीते लक्षणभेदथी बन्नेने भिन्न जाणीने आस्रवोथी आत्मा निवृत्त थाय छे अने तेने कर्मनो बंध थतो नथी. आत्मा अने आस्रवोनो भेद जाण्या छतां जो आत्मा आस्रवोथी निवृत्त न थाय तो ते ज्ञान ज नथी, अज्ञान ज छे. अहीं कोई प्रश्न करे के अविरत सम्यग्द्रष्टिने मिथ्यात्व अने अनंतानुबंधी प्रकृतिओनो तो आस्रव नथी थतो पण अन्य प्रकृतिओनो तो आस्रव थईने बंध थाय छे; तेने ज्ञानी कहेवो के अज्ञानी? तेनुं समाधानः — सम्यग्द्रष्टि जीव ज्ञानी ज छे कारण के ते अभिप्रायपूर्वकना आस्रवोथी निवर्त्यो छे. तेने प्रकृतिओनो जे आस्रव तथा बंध थाय छे ते अभिप्रायपूर्वक नथी. सम्यग्द्रष्टि थया पछी परद्रव्यना स्वामित्वनो अभाव छे; माटे, ज्यां सुधी तेने चारित्रमोहनो उदय छे त्यां सुधी तेना उदय अनुसार जे आस्रव-बंध थाय छे तेनुं स्वामीपणुं तेने नथी. अभिप्रायमां तो ते आस्रव-बंधथी सर्वथा निवृत्त थवा ज इच्छे छे. तेथी ते ज्ञानी ज छे.
ज्ञानीने बंध थतो नथी एम कह्युं छे तेनुं कारण आ प्रमाणे छेः — मिथ्यात्वसंबंधी बंध के जे अनंत संसारनुं कारण छे ते ज अहीं प्रधानपणे विवक्षित ( – कहेवा धारेलो) छे.
Page 136 of 642
PDF/HTML Page 167 of 673
single page version
निदमुदितमखण्डं ज्ञानमुच्चण्डमुच्चैः ।
रिह भवति कथं वा पौद्गलः कर्मबन्धः ।।४७।।
अविरति आदिथी बंध थाय छे ते अल्प स्थिति-अनुभागवाळो छे, दीर्घ संसारनुं कारण नथी; तेथी ते प्रधान गणवामां आव्यो नथी. अथवा तो आ प्रमाणे कारण छेः — ज्ञान बंधनुं कारण नथी. ज्यां सुधी ज्ञानमां मिथ्यात्वनो उदय हतो त्यां सुधी ते अज्ञान कहेवातुं हतुं अने मिथ्यात्व गया पछी अज्ञान नथी, ज्ञान ज छे. तेमां जे कांई चारित्रमोह संबंधी विकार छे तेनो स्वामी ज्ञानी नथी तेथी ज्ञानीने बंध नथी; कारण के विकार के जे बंधरूप छे अने बंधनुं कारण छे, ते तो बंधनी पंक्तिमां छे, ज्ञाननी पंक्तिमां नथी. आ अर्थना समर्थनरूप कथन आगळ जतां गाथाओमां आवशे.
अहीं कळशरूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ परपरिणतिम् उज्झत् ] परपरिणतिने छोडतुं, [ भेदवादान् खण्डयत् ] भेदनां कथनोने तोडी पाडतुं, [ इदम् अखण्डम् उच्चण्डम् ज्ञानम् ] आ अखंड अने अत्यंत प्रचंड ज्ञान [ उच्चैः उदितम् ] प्रत्यक्ष उदय पाम्युं छे. [ ननु ] अहो! [ इह ] आवा ज्ञानमां [ कर्तृकर्मप्रवृत्तिः ] (परद्रव्यनां) कर्ताकर्मनी प्रवृत्तिनो [ कथम् अवकाशः ] अवकाश केम होई शके? [ वा ] तथा [ पौद्गलः कर्मबन्धः ] पौद्गलिक कर्मबंध पण [ कथं भवति ] केम होई शके? (न ज होई शके.)
(ज्ञेयोना निमित्तथी तथा क्षयोपशमना विशेषथी ज्ञानमां जे अनेक खंडरूप आकारो प्रतिभासमां आवता हता तेमनाथी रहित ज्ञानमात्र आकार हवे अनुभवमां आव्यो तेथी ‘अखंड’ एवुं विशेषण ज्ञानने आप्युं छे. मतिज्ञान आदि जे अनेक भेदो कहेवाता हता तेमने दूर करतुं उदय पाम्युं छे तेथी ‘भेदनां कथनोने तोडी पाडतुं’ एम कह्युं छे. परना निमित्ते रागादिरूप परिणमतुं हतुं ते परिणतिने छोडतुं उदय पाम्युं छे तेथी ‘परपरिणतिने छोडतुं’ एम कह्युं छे. परना निमित्तथी रागादिरूप परिणमतुं नथी, बळवान छे तेथी ‘अत्यंत प्रचंड’ कह्युं छे.)
भावार्थः — कर्मबंध तो अज्ञानथी थयेली कर्ताकर्मनी प्रवृत्तिथी हतो. हवे ज्यारे भेदभावने अने परपरिणतिने दूर करी एकाकार ज्ञान प्रगट थयुं त्यारे भेदरूप कारकनी प्रवृत्ति मटी; तो पछी हवे बंध शा माटे होय? अर्थात् न होय. ४७.
Page 137 of 642
PDF/HTML Page 168 of 673
single page version
अहमयमात्मा प्रत्यक्षमक्षुण्णमनन्तं चिन्मात्रं ज्योतिरनाद्यनन्तनित्योदितविज्ञानघनस्वभाव- भावत्वादेकः, सकलकारकचक्रप्रक्रियोत्तीर्णनिर्मलानुभूतिमात्रत्वाच्छुद्धः, पुद्गलस्वामिकस्य क्रोधादि- भाववैश्वरूपस्य स्वस्य स्वामित्वेन नित्यमेवापरिणमनान्निर्ममतः, चिन्मात्रस्य महसो वस्तुस्वभावत एव सामान्यविशेषाभ्यां सकलत्वात् ज्ञानदर्शनसमग्रः, गगनादिवत्पारमार्थिको वस्तुविशेषोऽस्मि । तदहमधुनास्मिन्नेवात्मनि निखिलपरद्रव्यप्रवृत्तिनिवृत्त्या निश्चलमवतिष्ठमानः सकलपरद्रव्यनिमित्तक-
हवे पूछे छे के कई विधिथी ( – रीतथी) आ आत्मा आस्रवोथी निवर्ते छे? तेना उत्तररूप गाथा कहे छेः —
गाथार्थः — ज्ञानी विचारे छे केः [ खलु ] निश्चयथी [ अहम् ] हुं [ एकः ] एक छुं, [ शुद्धः ] शुद्ध छुं, [ निर्ममतः ] ममतारहित छुं, [ ज्ञानदर्शनसमग्रः ] ज्ञानदर्शनथी पूर्ण छुं; [ तस्मिन् स्थितः ] ते स्वभावमां रहेतो, [ तच्चित्तः ] तेमां ( – ते चैतन्य-अनुभवमां) लीन थतो (हुं) [ एतान् ] आ [ सर्वान् ] क्रोधादिक सर्व आस्रवोने [ क्षयं ] क्षय [ नयामि ] पमाडुं छुं.
टीकाः — हुं आ आत्मा — प्रत्यक्ष अखंड अनंत चिन्मात्र ज्योति — अनादिअनंत नित्य-उदयरूप विज्ञानघनस्वभावभावपणाने लीधे एक छुं; (कर्ता, कर्म, करण, संप्रदान, अपादान अने अधिकरणस्वरूप) सर्व कारकोना समूहनी प्रक्रियाथी पार ऊतरेली जे निर्मळ अनुभूति, ते अनुभूतिमात्रपणाने लीधे शुद्ध छुं; पुद्गलद्रव्य जेनुं स्वामी छे एवुं जे क्रोधादिभावोनुं विश्वरूपपणुं (अनेकरूपपणुं) तेना स्वामीपणे पोते सदाय नहि परिणमतो होवाथी ममतारहित छुं; चिन्मात्र ज्योतिनुं, वस्तुस्वभावथी ज, सामान्य अने विशेष वडे परिपूर्णपणुं (आखापणुं) होवाथी, हुं ज्ञानदर्शन वडे परिपूर्ण छुं. — आवो हुं आकाशादि
Page 138 of 642
PDF/HTML Page 169 of 673
single page version
विशेषचेतनचञ्चलकल्लोलनिरोधेनेममेव चेतयमानः स्वाज्ञानेनात्मन्युत्प्लवमानानेतान् भावानखिला- नेव क्षपयामीत्यात्मनि निश्चित्य चिरसंगृहीतमुक्तपोतपात्रः समुद्रावर्त इव झगित्येवोद्वान्तसमस्त- विकल्पोऽकल्पितमचलितममलमात्मानमालम्बमानो विज्ञानघनभूतः खल्वयमात्मास्रवेभ्यो निवर्तते ।
द्रव्यनी जेम पारमार्थिक वस्तुविशेष छुं. तेथी हवे हुं समस्त परद्रव्यप्रवृत्तिथी निवृत्ति वडे आ ज आत्मस्वभावमां निश्चळ रहेतो थको, समस्त परद्रव्यना निमित्तथी विशेषरूप चेतनमां थता जे चंचळ कल्लोलो तेमना निरोध वडे आने ज (आ चैतन्यस्वरूपने ज) अनुभवतो थको, पोताना अज्ञान वडे आत्मामां उत्पन्न थता जे आ क्रोधादिक भावो ते सर्वने क्षय करुं छुं — एम आत्मामां निश्चय करीने, घणा वखतथी पकडेलुं जे वहाण तेने जेणे छोडी दीधुं छे एवा समुद्रना वमळनी जेम जेणे सर्व विकल्पोने जलदी वमी नाख्या छे एवो, निर्विकल्प अचलित निर्मळ आत्माने अवलंबतो, विज्ञानघन थयो थको, आ आत्मा आस्रवोथी निवर्ते छे.
भावार्थः — शुद्धनयथी ज्ञानीए आत्मानो एवो निश्चय कर्यो के ‘हुं एक छुं, शुद्ध छुं, परद्रव्य प्रत्ये ममतारहित छुं, ज्ञानदर्शनथी पूर्ण वस्तु छुं’. ज्यारे ते ज्ञानी आत्मा आवा पोताना स्वरूपमां रहेतो थको तेना ज अनुभवरूप थाय त्यारे क्रोधादिक आस्रवो क्षय पामे छे. जेम समुद्रना वमळे घणा काळथी वहाणने पकडी राख्युं होय पण पछी ज्यारे वमळ शमे त्यारे ते वहाणने छोडी दे छे, तेम आत्मा विकल्पोना वमळने शमावतो थको आस्रवोने छोडी दे छे.
हवे पूछे छे के ज्ञान थवानो अने आस्रवोनी निवृत्तिनो समकाळ (एक काळ) कई रीते छे? तेना उत्तररूप गाथा कहे छेः —
गाथार्थः — [ एते ] आ आस्रवो [ जीवनिबद्धाः ] जीवनी साथे निबद्ध छे, [ अध्रुवाः ]
Page 139 of 642
PDF/HTML Page 170 of 673
single page version
जतुपादपवद्वध्यघातकस्वभावत्वाज्जीवनिबद्धाः खल्वास्रवाः, न पुनरविरुद्धस्वभावत्वा-
भावाज्जीव एव । अपस्माररयवद्वर्धमानहीयमानत्वादध्रुवाः खल्वास्रवाः, ध्रुवश्चिन्मात्रो जीव
एव । शीतदाहज्वरावेशवत् क्रमेणोज्जृम्भमाणत्वादनित्याः खल्वास्रवाः, नित्यो विज्ञानघनस्वभावो
जीव एव । बीजनिर्मोक्षक्षणक्षीयमाणदारुणस्मरसंस्कारवत्त्रातुमशक्यत्वादशरणाः खल्वास्रवाः,
सशरणः स्वयं गुप्तः सहजचिच्छक्तिर्जीव एव । नित्यमेवाकुलस्वभावत्वाद्दुःखानि खल्वास्रवाः,
अदुःखं नित्यमेवानाकुलस्वभावो जीव एव । आयत्यामाकुलत्वोत्पादकस्य पुद्गलपरिणामस्य
हेतुत्वाद्दुःखफलाः खल्वास्रवाः, अदुःखफलः सकलस्यापि पुद्गलपरिणामस्याहेतुत्वाज्जीव एव । इति विकल्पानन्तरमेव शिथिलितकर्मविपाको विघटितघनौघघटनो दिगाभोग इव
अध्रुव छे, [ अनित्याः ] अनित्य छे [ तथा च ] तेम ज [ अशरणाः ] अशरण छे, [ च ] वळी तेओ [ दुःखानि ] दुःखरूप छे, [ दुःखफलाः ] दुःख ज जेमनुं फळ छे एवा छे, — [ इति ज्ञात्वा ] एवुं जाणीने ज्ञानी [ तेभ्यः ] तेमनाथी [ निवर्तते ] निवृत्ति करे छे.
टीकाः — वृक्ष अने लाखनी जेम वध्य-घातकस्वभावपणुं होवाथी आस्रवो जीव साथे बंधायेला छे; परंतु अविरुद्धस्वभावपणानो अभाव होवाथी तेओ जीव ज नथी. (लाखना निमित्तथी पीपळ आदि वृक्षनो नाश थाय छे. लाख घातक अर्थात् हणनार छे अने वृक्ष वध्य अर्थात् हणावायोग्य छे. आ रीते लाख अने वृक्षनो स्वभाव एकबीजाथी विरुद्ध छे माटे लाख वृक्ष साथे मात्र बंधायेली ज छे; लाख पोते वृक्ष नथी. तेवी रीते आस्रवो घातक छे अने आत्मा वध्य छे. आम विरुद्ध स्वभावो होवाथी आस्रवो पोते जीव नथी.) आस्रवो वाईना वेगनी जेम वधता-घटता होवाथी अध्रुव छे; चैतन्यमात्र जीव ज ध्रुव छे. आस्रवो शीतदाहज्वरना आवेशनी जेम अनुक्रमे उत्पन्न थता होवाथी अनित्य छे; विज्ञानघन जेनो स्वभाव छे एवो जीव ज नित्य छे. जेम कामसेवनमां वीर्य छूटी जाय ते क्षणे ज दारुण कामनो संस्कार नाश पामी जाय छे, कोईथी रोकी राखी शकातो नथी, तेम कर्मोदय छूटी जाय ते क्षणे ज आस्रवो नाश पामी जाय छे, रोकी राखी शकाता नथी, माटे तेओ अशरण छे; आपोआप (पोताथी ज) रक्षित एवो सहज चित्शक्तिरूप जीव ज शरणसहित छे. आस्रवो सदाय आकुळ स्वभाववाळा होवाथी दुःखरूप छे; सदाय निराकुळ स्वभाववाळो जीव ज अदुःखरूप अर्थात् सुखरूप छे. आस्रवो आगामी काळमां आकुळताने उत्पन्न करनारा एवा पुद्गलपरिणामना हेतु होवाथी दुःखफळरूप छे (अर्थात् दुःख जेमनुं फळ छे एवा छे); जीव ज समस्त पुद्गलपरिणामनो अहेतु होवाथी अदुःखफळ छे (अर्थात् दुःखफळरूप नथी). — आम आस्रवोनुं अने जीवनुं भेदज्ञान थतां वेंत ज जेनामां कर्मविपाक शिथिल थई
Page 140 of 642
PDF/HTML Page 171 of 673
single page version
निरर्गलप्रसरः सहजविजृम्भमाणचिच्छक्तितया यथा यथा विज्ञानघनस्वभावो भवति तथा तथास्रवेभ्यो निवर्तते, यथा यथास्रवेभ्यश्च निवर्तते तथा तथा विज्ञानघनस्वभावो भवतीति । तावद्विज्ञानघनस्वभावो भवति यावत्सम्यगास्रवेभ्यो निवर्तते, तावदास्रवेभ्यश्च निवर्तते यावत्सम्यग्विज्ञानघनस्वभावो भवतीति ज्ञानास्रवनिवृत्त्योः समकालत्वम् ।
गयो छे एवो ते आत्मा, जथ्थाबंध वादळांनी रचना जेमां खंडित थई गई छे एवा दिशाना विस्तारनी जेम अमर्याद जेनो विस्तार (फेलाव) छे एवो, सहजपणे विकास पामती चित्शक्ति वडे जेम जेम विज्ञानघनस्वभाव थतो जाय छे तेम तेम आस्रवोथी निवृत्त थतो जाय छे, अने जेम जेम आस्रवोथी निवृत्त थतो जाय छे तेम तेम विज्ञानघनस्वभाव थतो जाय छे; तेटलो विज्ञानघनस्वभाव थाय छे जेटलो सम्यक् प्रकारे आस्रवोथी निवर्ते छे, अने तेटलो आस्रवोथी निवर्ते छे जेटलो सम्यक् प्रकारे विज्ञानघनस्वभाव थाय छे. आ रीते ज्ञानने अने आस्रवोनी निवृत्तिने समकाळपणुं छे.
भावार्थः — आस्रवोनो अने आत्मानो उपर कह्यो ते रीते भेद जाणतां ज, जे जे प्रकारे जेटला जेटला अंशे आत्मा विज्ञानघनस्वभाव थाय छे ते ते प्रकारे तेटला तेटला अंशे ते आस्रवोथी निवर्ते छे. ज्यारे संपूर्ण विज्ञानघनस्वभाव थाय छे त्यारे समस्त आस्रवोथी निवर्ते छे. आम ज्ञाननो अने आस्रवनिवृत्तिनो एक काळ छे.
आ आस्रवो टळवानुं अने संवर थवानुं वर्णन गुणस्थानोनी परिपाटीरूपे तत्त्वार्थसूत्रनी टीका आदि सिद्धांतशास्त्रोमां छे त्यांथी जाणवुं. अहीं तो सामान्य प्रकरण छे तेथी सामान्यपणे कह्युं छे.
‘आत्मा विज्ञानघनस्वभाव थतो जाय छे’ एटले शुं? तेनो उत्तरः — ‘आत्मा विज्ञानघनस्वभाव थतो जाय छे एटले आत्मा ज्ञानमां स्थिर थतो जाय छे.’ ज्यां सुधी मिथ्यात्व होय त्यां सुधी ज्ञानने — भले ज्ञाननो उघाड घणो होय तोपण — अज्ञान कहेवामां आवे छे अने मिथ्यात्व गया पछी तेने — भले ज्ञाननो उघाड थोडो होय तोपण — विज्ञान कहेवामां आवे छे. जेम जेम ते ज्ञान अर्थात् विज्ञान जामतुं – घट थतुं – स्थिर थतुं जाय छे तेम तेम आस्रवोनी निवृत्ति थती जाय छे अने जेम जेम आस्रवोनी निवृत्ति थती जाय छे तेम तेम ज्ञान (विज्ञान) जामतुं – घट थतुं – स्थिर थतुं जाय छे, अर्थात् आत्मा विज्ञानघन- स्वभाव थतो जाय छे.
हवे आ ज अर्थना कळशरूप तथा आगळना कथननी सूचनिकारूप काव्य कहे छेः —
Page 141 of 642
PDF/HTML Page 172 of 673
single page version
स्वं विज्ञानघनस्वभावमभयादास्तिघ्नुवानः परम् ।
ज्ञानीभूत इतश्चकास्ति जगतः साक्षी पुराणः पुमान् ।।४८।।
श्लोकार्थः — [ इति एवं ] ए रीते पूर्वकथित विधानथी, [ सम्प्रति ] हमणां ज (तुरत ज) [ परद्रव्यात् ] परद्रव्यथी [ परां निवृत्तिं विरचय्य ] उत्कृष्ट (सर्व प्रकारे) निवृत्ति करीने [ विज्ञानघनस्वभावम् परम् स्वं अभयात् आस्तिघ्नुवानः ] विज्ञानघनस्वभावरूप एवा केवळ पोताना पर निर्भयपणे आरूढ थतो अर्थात् पोतानो आश्रय करतो (अथवा पोताने निःशंकपणे आस्तिक्यभावथी स्थिर करतो), [ अज्ञानोत्थितकर्तृकर्मकलनात् क्लेशात् ] अज्ञानथी उत्पन्न थयेली कर्ताकर्मनी प्रवृत्तिना अभ्यासथी थयेला क्लेशथी [ निवृत्तः ] निवृत्त थयेलो, [ स्वयं ज्ञानीभूतः ] पोते ज्ञानस्वरूप थयो थको, [ जगतः साक्षी ] जगतनो साक्षी (ज्ञाताद्रष्टा), [ पुराणः पुमान् ] पुराण पुरुष (आत्मा) [ इतः चकास्ति ] अहींथी हवे प्रकाशमान थाय छे. ४८.
हवे पूछे छे के आत्मा ज्ञानस्वरूप अर्थात् ज्ञानी थयो एम कई रीते ओळखाय? तेनुं चिह्न (लक्षण) कहो. तेना उत्तररूप गाथा कहे छेः —
गाथार्थः — [ यः ] जे [ आत्मा ] आत्मा [ एनम् ] आ [ कर्मणः परिणामं च ] कर्मना परिणामने [ तथा एव च ] तेम ज [ नोकर्मणः परिणामं ] नोकर्मना परिणामने [ न करोति ] करतो नथी परंतु [ जानाति ] जाणे छे [ सः ] ते [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ भवति ] छे.
Page 142 of 642
PDF/HTML Page 173 of 673
single page version
यः खलु मोहरागद्वेषसुखदुःखादिरूपेणान्तरुत्प्लवमानं कर्मणः परिणामं स्पर्शरसगन्ध- वर्णशब्दबन्धसंस्थानस्थौल्यसौक्ष्म्यादिरूपेण बहिरुत्प्लवमानं नोकर्मणः परिणामं च समस्तमपि परमार्थतः पुद्गलपरिणामपुद्गलयोरेव घटमृत्तिकयोरिव व्याप्यव्यापकभावसद्भावात्पुद्गलद्रव्येण कर्त्रा स्वतन्त्रव्यापकेन स्वयं व्याप्यमानत्वात्कर्मत्वेन क्रियमाणं पुद्गलपरिणामात्मनोर्घटकुम्भकारयोरिव व्याप्यव्यापकभावाभावात् कर्तृकर्मत्वासिद्धौ न नाम करोत्यात्मा, किन्तु परमार्थतः पुद्गलपरिणाम- ज्ञानपुद्गलयोर्घटकुम्भकारवद्वयाप्यव्यापकभावाभावात् कर्तृकर्मत्वासिद्धावात्मपरिणामात्मनोर्घट- मृत्तिकयोरिव व्याप्यव्यापकभावसद्भावादात्मद्रव्येण कर्त्रा स्वतन्त्रव्यापकेन स्वयं व्याप्यमान- त्वात्पुद्गलपरिणामज्ञानं कर्मत्वेन कुर्वन्तमात्मानं जानाति सोऽत्यन्तविविक्तज्ञानीभूतो ज्ञानी स्यात्
न चैवं ज्ञातुः पुद्गलपरिणामो व्याप्यः, पुद्गलात्मनोर्ज्ञेयज्ञायकसम्बन्धव्यवहारमात्रे सत्यपि
टीकाः — निश्चयथी मोह, राग, द्वेष, सुख, दुःख आदिरूपे अंतरंगमां उत्पन्न थतुं जे कर्मनुं परिणाम, अने स्पर्श, रस, गंध, वर्ण, शब्द, बंध, संस्थान, स्थूलता, सूक्ष्मता आदिरूपे बहार उत्पन्न थतुं जे नोकर्मनुं परिणाम, ते बधुंय पुद्गलपरिणाम छे. परमार्थे, जेम घडाने अने माटीने ज व्याप्यव्यापकभावनो (व्याप्यव्यापकपणानो) सद्भाव होवाथी कर्ताकर्मपणुं छे तेम पुद्गलपरिणामने अने पुद्गलने ज व्याप्यव्यापकभावनो सद्भाव होवाथी कर्ताकर्मपणुं छे. पुद्गलद्रव्य स्वतंत्र व्यापक होवाथी पुद्गलपरिणामनो कर्ता छे अने पुद्गलपरिणाम ते व्यापक वडे स्वयं व्यपातुं होवाथी (व्याप्यरूप थतुं होवाथी) कर्म छे. तेथी पुद्गलद्रव्य वडे कर्ता थईने कर्मपणे करवामां आवतुं जे समस्त कर्मनोकर्मरूप पुद्गलपरिणाम तेने जे आत्मा, पुद्गलपरिणामने अने आत्माने घट अने कुंभारनी जेम व्याप्यव्यापकभावना अभावने लीधे कर्ताकर्मपणानी असिद्धि होवाथी, परमार्थे करतो नथी, परंतु (मात्र) पुद्गलपरिणामना ज्ञानने (आत्माना) कर्मपणे करता एवा पोताना आत्माने जाणे छे, ते आत्मा (कर्मनोकर्मथी) अत्यंत भिन्न ज्ञानस्वरूप थयो थको ज्ञानी छे. (पुद्गलपरिणामनुं ज्ञान आत्मानुं कर्म कई रीते छे ते समजावे छेः — ) परमार्थे पुद्गलपरिणामना ज्ञानने अने पुद्गलने घट अने कुंभारनी जेम व्याप्यव्यापकभावनो अभाव होवाथी कर्ताकर्मपणानी असिद्धि छे अने जेम घडाने अने माटीने व्याप्यव्यापकभावनो सद्भाव होवाथी कर्ताकर्मपणुं छे तेम आत्मपरिणामने अने आत्माने व्याप्यव्यापकभावनो सद्भाव होवाथी कर्ताकर्मपणुं छे. आत्मद्रव्य स्वतंत्र व्यापक होवाथी आत्मपरिणामनो एटले के पुद्गलपरिणामना ज्ञाननो कर्ता छे अने पुद्गलपरिणामनुं ज्ञान ते व्यापक वडे स्वयं व्यपातुं होवाथी (व्याप्यरूप थतुं होवाथी) कर्म छे. वळी आ रीते (ज्ञाता पुद्गलपरिणामनुं ज्ञान करे छे तेथी) एम पण नथी के
Page 143 of 642
PDF/HTML Page 174 of 673
single page version
पुद्गलपरिणामनिमित्तकस्य ज्ञानस्यैव ज्ञातुर्व्याप्यत्वात् ।
व्याप्यव्यापकभावसम्भवमृते का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञानीभूय तदा स एष लसितः कर्तृत्वशून्यः पुमान् ।।४९।।
पुद्गलपरिणाम ज्ञातानुं व्याप्य छे; कारण के पुद्गलने अने आत्माने ज्ञेयज्ञायकसंबंधनो व्यवहारमात्र होवा छतां पण पुद्गलपरिणाम जेनुं निमित्त छे एवुं जे ज्ञान ते ज ज्ञातानुं व्याप्य छे. (माटे ते ज्ञान ज ज्ञातानुं कर्म छे.)
हवे आ ज अर्थना समर्थननुं कळशरूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत् ] व्याप्यव्यापकपणुं तत्स्वरूपमां ज होय, [ अतदात्मनि अपि न एव ] अतत्स्वरूपमां न ज होय. अने [ व्याप्यव्यापकभावसम्भवम् ऋते ] व्याप्यव्यापकभावना संभव विना [ कर्तृकर्मस्थितिः का ] कर्ताकर्मनी स्थिति केवी? अर्थात् कर्ताकर्मनी स्थिति न ज होय. [ इति उद्दाम-विवेक-घस्मर-महोभारेण ] आवो प्रबळ विवेकरूप, अने सर्वने ग्रासीभूत करवानो जेनो स्वभाव छे एवो जे ज्ञानप्रकाश तेना भारथी [ तमः भिन्दन् ] अज्ञान-अंधकारने भेदतो, [ सः एषः पुमान् ] आ आत्मा [ ज्ञानीभूय ] ज्ञानस्वरूप थईने, [ तदा ] ते काळे [ कर्तृत्वशून्यः लसितः ] कर्तृत्वरहित थयेलो शोभे छे.
भावार्थः — जे सर्व अवस्थाओमां व्यापे ते तो व्यापक छे अने कोई एक अवस्थाविशेष ते, (ते व्यापकनुं) व्याप्य छे. आम होवाथी द्रव्य तो व्यापक छे अने पर्याय व्याप्य छे. द्रव्य-पर्याय अभेदरूप ज छे. जे द्रव्यनो आत्मा, स्वरूप अथवा सत्त्व ते ज पर्यायनो आत्मा, स्वरूप अथवा सत्त्व. आम होईने द्रव्य पर्यायमां व्यापे छे अने पर्याय द्रव्य वडे व्यपाई जाय छे. आवुं व्याप्यव्यापकपणुं तत्स्वरूपमां ज (अर्थात् अभिन्न सत्तावाळा पदार्थमां ज) होय; अतत्स्वरूपमां (अर्थात् जेमनी सत्ता – सत्त्व भिन्न भिन्न छे एवा पदार्थोमां) न ज होय. ज्यां व्याप्यव्यापकभाव होय त्यां ज कर्ताकर्मभाव होय; व्याप्यव्यापकभाव विना कर्ताकर्मभाव न होय. आवुं जे जाणे ते पुद्गलने अने आत्माने कर्ताकर्मभाव नथी एम जाणे छे. आम जाणतां ते ज्ञानी थाय छे, कर्ताकर्मभावथी रहित थाय छे अने ज्ञाताद्रष्टा — जगतनो साक्षीभूत — थाय छे. ४९.
Page 144 of 642
PDF/HTML Page 175 of 673
single page version
पुद्गलकर्म जानतो जीवस्य सह पुद्गलेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —
यतो यं प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं पुद्गलपरिणामं कर्म पुद्गलद्रव्येण स्वयमन्तर्व्यापकेन भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तं गृह्णता तथा परिणमता तथोत्पद्यमानेन च क्रियमाणं जानन्नपि हि ज्ञानी स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वा बहिःस्थस्य परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलश- मिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, ततः प्राप्यं विकार्यं
हवे पूछे छे के पुद्गलकर्मने जाणता एवा जीवने पुद्गल साथे कर्ताकर्मभाव (कर्ताकर्मपणुं) छे के नथी? तेनो उत्तर कहे छेः —
गाथार्थः — [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ अनेकविधम् ] अनेक प्रकारना [ पुद्गलकर्म ] पुद्गलकर्मने [ जानन् अपि ] जाणतो होवा छतां [ खलु ] निश्चयथी [ परद्रव्यपर्याये ] परद्रव्यना पर्यायमां [ न अपि परिणमति ] परिणमतो नथी, [ न गृह्णाति ] तेने ग्रहण करतो नथी अने [ न उत्पद्यते ] ते-रूपे ऊपजतो नथी.
टीकाः — प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं, व्याप्यलक्षणवाळुं (व्याप्य जेनुं लक्षण छे एवुं) पुद्गलना परिणामस्वरूप जे कर्म (कर्तानुं कार्य), तेनामां पुद्गलद्रव्य पोते अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतुं, ते-रूपे परिणमतुं अने ते-रूपे ऊपजतुं थकुं, ते पुद्गलपरिणामने करे छे; आम पुद्गलद्रव्य वडे करवामां आवता पुद्गलपरिणामने ज्ञानी जाणतो होवा छतां, जेम माटी पोते घडामां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, घडाने ग्रहे छे, घडारूपे परिणमे छे अने घडारूपे ऊपजे छे तेम, ज्ञानी पोते बाह्यस्थित (बहार रहेला) एवा परद्रव्यना परिणाममां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतो नथी, ते-रूपे परिणमतो नथी अने ते-रूपे ऊपजतो नथी; माटे, जोके ज्ञानी
Page 145 of 642
PDF/HTML Page 176 of 673
single page version
निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य पुद्गलकर्म जानतोऽपि ज्ञानिनः पुद्गलेन सह न कर्तृकर्मभावः ।
स्वपरिणामं जानतो जीवस्य सह पुद्गलेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —
पुद्गलकर्मने जाणे छे तोपण, प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं जे व्याप्यलक्षणवाळुं परद्रव्यपरिणामस्वरूप कर्म, तेने नहि करता एवा ते ज्ञानीने पुद्गल साथे कर्ताकर्मभाव नथी.
भावार्थः — जीव पुद्गलकर्मने जाणे छे तोपण तेने पुद्गल साथे कर्ताकर्मपणुं नथी.
सामान्यपणे कर्तानुं कर्म त्रण प्रकारनुं कहेवामां आवे छे — निर्वर्त्य, विकार्य अने प्राप्य. कर्ता वडे, जे प्रथम न होय एवुं नवीन कांई उत्पन्न करवामां आवे ते कर्तानुं निर्वर्त्य कर्म छे. कर्ता वडे, पदार्थमां विकार – फेरफार करीने जे कांई करवामां आवे ते कर्तानुं विकार्य कर्म छे. कर्ता, जे नवुं उत्पन्न करतो नथी तेम ज विकार करीने पण करतो नथी, मात्र जेने प्राप्त करे छे ते कर्तानुं प्राप्य कर्म छे.
जीव पुद्गलकर्मने नवीन उपजावी शकतो नथी कारण के चेतन जडने केम उपजावी शके? माटे पुद्गलकर्म जीवनुं निर्वर्त्य कर्म नथी. जीव पुद्गलमां विकार करीने तेने पुद्गलकर्मरूपे परिणमावी शकतो नथी कारण के चेतन जडने केम परिणमावी शके? माटे पुद्गलकर्म जीवनुं विकार्य कर्म पण नथी. परमार्थे जीव पुद्गलने ग्रहण करी शकतो नथी कारण के अमूर्तिक पदार्थ मूर्तिकने कई रीते ग्रहण करी शके? माटे पुद्गलकर्म जीवनुं प्राप्य कर्म पण नथी. आ रीते पुद्गलकर्म जीवनुं कर्म नथी अने जीव तेनो कर्ता नथी. जीवनो स्वभाव ज्ञाता होवाथी ज्ञानरूपे परिणमतो पोते पुद्गलकर्मने जाणे छे; माटे पुद्गलकर्मने जाणता एवा जीवनो परनी साथे कर्ताकर्मभाव केम होई शके? न ज होई शके.
हवे पूछे छे के पोताना परिणामने जाणता एवा जीवने पुद्गल साथे कर्ताकर्मभाव (कर्ताकर्मपणुं) छे के नथी? तेनो उत्तर कहे छेः —
Page 146 of 642
PDF/HTML Page 177 of 673
single page version
यतो यं प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणमात्मपरिणामं कर्म आत्मना स्वयमन्तर्व्यापकेन भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तं गृह्णता तथा परिणमता तथोत्पद्यमानेन च क्रियमाणं जानन्नपि हि ज्ञानी स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वा बहिःस्थस्य परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलशमिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, ततः प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य स्वपरिणामं जानतोऽपि ज्ञानिनः पुद्गलेन सह न कर्तृकर्मभावः ।
पुद्गलकर्मफलं जानतो जीवस्य सह पुद्गलेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —
गाथार्थः — [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ अनेकविधम् ] अनेक प्रकारना [ स्वकपरिणामम् ] पोताना परिणामने [ जानन् अपि ] जाणतो होवा छतां [ खलु ] निश्चयथी [ परद्रव्यपर्याये ] परद्रव्यना पर्यायमां [ न अपि परिणमति ] परिणमतो नथी, [ न गृह्णाति ] तेने ग्रहण करतो नथी अने [ न उत्पद्यते ] ते-रूपे ऊपजतो नथी.
टीकाः — प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं, व्याप्यलक्षणवाळुं आत्माना परिणामस्वरूप जे कर्म (कर्तानुं कार्य), तेनामां आत्मा पोते अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतो, ते-रूपे परिणमतो अने ते-रूपे ऊपजतो थको, ते आत्मपरिणामने करे छे; आम आत्मा वडे करवामां आवतुं जे आत्मपरिणाम तेने ज्ञानी जाणतो होवा छतां, जेम माटी पोते घडामां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, घडाने ग्रहे छे, घडारूपे परिणमे छे अने घडारूपे ऊपजे छे तेम, ज्ञानी पोते बाह्यस्थित एवा परद्रव्यना परिणाममां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतो नथी, ते-रूपे परिणमतो नथी अने ते-रूपे ऊपजतो नथी; माटे, जोके ज्ञानी पोताना परिणामने जाणे छे तोपण, प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं जे व्याप्यलक्षणवाळुं परद्रव्यपरिणामस्वरूप कर्म, तेने नहि करता एवा ते ज्ञानीने पुद्गल साथे कर्ताकर्मभाव नथी.
भावार्थः — ७६मी गाथामां कह्युं हतुं ते अनुसार अहीं पण जाणवुं. त्यां ‘पुद्गलकर्मने जाणतो ज्ञानी’ एम हतुं तेने बदले अहीं ‘पोताना परिणामने जाणतो ज्ञानी’ एम कह्युं छे — एटलो फेर छे.
हवे पूछे छे के पुद्गलकर्मना फळने जाणता एवा जीवने पुद्गल साथे कर्ताकर्मभाव (कर्ताकर्मपणुं) छे के नथी? तेनो उत्तर कहे छेः —
Page 147 of 642
PDF/HTML Page 178 of 673
single page version
यतो यं प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं सुखदुःखादिरूपं पुद्गलकर्मफलं कर्म पुद्गलद्रव्येण स्वयमन्तर्व्यापकेन भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तद् गृह्णता तथा परिणमता तथोत्पद्यमानेन च क्रियमाणं जानन्नपि हि ज्ञानी स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वा बहिःस्थस्य परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलशमिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, ततः प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य सुखदुःखादिरूपं पुद्गलक र्मफलं जानतोऽपि ज्ञानिनः पुद्गलेन सह न कर्तृकर्मभावः ।
गाथार्थः — [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ पुद्गलकर्मफलम् ] पुद्गलकर्मनुं फळ [ अनन्तम् ] के जे अनंत छे तेने [ जानन् अपि ] जाणतो होवा छतां [ खलु ] परमार्थे [ परद्रव्यपर्याये ] परद्रव्यना पर्यायरूप [ न अपि परिणमति ] परिणमतो नथी, [ न गृह्णाति ] तेने ग्रहण करतो नथी अने [ न उत्पद्यते ] ते-रूपे ऊपजतो नथी.
टीकाः — प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं, व्याप्यलक्षणवाळुं सुखदुःखादिरूप पुद्गल- कर्मफळस्वरूप जे कर्म (कर्तानुं कार्य), तेनामां पुद्गलद्रव्य पोते अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य- अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतुं, ते-रूपे परिणमतुं अने ते-रूपे ऊपजतुं थकुं, ते सुखदुःखादिरूप पुद्गलकर्मफळने करे छे; आम पुद्गलद्रव्य वडे करवामां आवतुं जे सुखदुःखादिरूप पुद्गलकर्मफळ तेने ज्ञानी जाणतो होवा छतां, जेम माटी पोते घडामां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, घडाने ग्रहे छे, घडारूपे परिणमे छे अने घडारूपे ऊपजे छे तेम, ज्ञानी पोते बाह्यस्थित एवा परद्रव्यना परिणाममां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतो नथी, ते-रूपे परिणमतो नथी अने ते-रूपे ऊपजतो नथी; माटे, जोके ज्ञानी सुखदुःखादिरूप पुद्गलकर्मना फळने जाणे छे तोपण, प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं जे व्याप्यलक्षणवाळुं परद्रव्यपरिणामस्वरूप कर्म, तेने नहि करता एवा ते ज्ञानीने पुद्गल साथे कर्ताकर्मभाव नथी.
Page 148 of 642
PDF/HTML Page 179 of 673
single page version
जीवपरिणामं स्वपरिणामं स्वपरिणामफलं चाजानतः पुद्गलद्रव्यस्य सह जीवेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —
यतो जीवपरिणामं स्वपरिणामं स्वपरिणामफलं चाप्यजानत्पुद्गलद्रव्यं स्वयमन्तर्व्यापकं भूत्वा परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलशमिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, किन्तु प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं स्वभावं कर्म स्वयमन्तर्व्यापकं
भावार्थः — ७६मी गाथामां कह्युं हतुं ते अनुसार अहीं पण जाणवुं. त्यां ‘पुद्गलकर्मने जाणतो ज्ञानी’ एम हतुं तेने बदले अहीं ‘पुद्गलकर्मना फळने जाणतो ज्ञानी’ एम कह्युं छे — एटलुं विशेष छे.
हवे पूछे छे के जीवना परिणामने, पोताना परिणामने अने पोताना परिणामना फळने नहि जाणता एवा पुद्गलद्रव्यने जीव साथे कर्ताकर्मभाव (कर्ताकर्मपणुं) छे के नथी? तेनो उत्तर कहे छेः —
गाथार्थः — [ तथा ] एवी रीते [ पुद्गलद्रव्यम् अपि ] पुद्गलद्रव्य पण [ परद्रव्यपर्याये ] परद्रव्यना पर्यायरूप [ न अपि परिणमति ] परिणमतुं नथी, [ न गृह्णाति ] तेने ग्रहण करतुं नथी अने [ न उत्पद्यते ] ते-रूपे ऊपजतुं नथी; कारण के ते [ स्वकैः भावैः ] पोताना ज भावोथी ( – भावोरूप) [ परिणमति ] परिणमे छे.
टीकाः — जेम माटी पोते घडामां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने घडाने ग्रहे छे, घडारूपे परिणमे छे अने घडारूपे ऊपजे छे तेम जीवना परिणामने, पोताना परिणामने अने पोताना परिणामना फळने नहि जाणतुं एवुं पुद्गलद्रव्य पोते परद्रव्यना परिणाममां अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ग्रहतुं नथी, ते-रूपे परिणमतुं
Page 149 of 642
PDF/HTML Page 180 of 673
single page version
भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तमेव गृह्णाति तथैव परिणमति तथैवोत्पद्यते च; ततः प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य जीवपरिणामं स्वपरिणामं स्वपरिणामफलं चाजानतः पुद्गलद्रव्यस्य जीवेन सह न कर्तृकर्मभावः ।
व्याप्तृव्याप्यत्वमन्तः कलयितुमसहौ नित्यमत्यन्तभेदात् ।
विज्ञानार्चिश्चकास्ति क्रकचवददयं भेदमुत्पाद्य सद्यः ।।५०।।
नथी अने ते-रूपे ऊपजतुं नथी; परंतु प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं जे व्याप्यलक्षणवाळुं पोताना स्वभावरूप कर्म (कर्तानुं कार्य), तेनामां (ते पुद्गलद्रव्य) पोते अंतर्व्यापक थईने, आदि-मध्य-अंतमां व्यापीने, तेने ज ग्रहे छे, ते-रूपे ज परिणमे छे अने ते-रूपे ज ऊपजे छे; माटे जीवना परिणामने, पोताना परिणामने अने पोताना परिणामना फळने नहि जाणतुं एवुं पुद्गलद्रव्य प्राप्य, विकार्य अने निर्वर्त्य एवुं जे व्याप्यलक्षणवाळुं परद्रव्यपरिणामस्वरूप कर्म, तेने नहि करतुं होवाथी, ते पुद्गलद्रव्यने जीव साथे कर्ताकर्मभाव नथी.
भावार्थः — कोई एम जाणे के पुद्गल के जे जड छे अने कोईने जाणतुं नथी तेने जीवनी साथे कर्ताकर्मपणुं हशे. परंतु एम पण नथी. पुद्गलद्रव्य जीवने उत्पन्न करी शकतुं नथी, परिणमावी शकतुं नथी तेम ज ग्रही शकतुं नथी तेथी तेने जीव साथे कर्ताकर्मपणुं नथी. परमार्थे कोई पण द्रव्यने कोई अन्य द्रव्यनी साथे कर्ताकर्मभाव नथी.
हवे आ ज अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ ज्ञानी ] ज्ञानी तो [ इमां स्वपरपरिणति ] पोतानी अने परनी परिणतिने [ जानन् अपि ] जाणतो प्रवर्ते छे [ च ] अने [ पुद्गलः अपि अजानन् ] पुद्गलद्रव्य पोतानी अने परनी परिणतिने नहि जाणतुं प्रवर्ते छे; [ नित्यम् अत्यन्त-भेदात् ] आम तेमनामां सदा अत्यंत भेद होवाथी (बन्ने भिन्न द्रव्यो होवाथी), [ अन्तः ] ते बन्ने परस्पर अंतरंगमां [ व्याप्तृव्याप्यत्वम् ] व्याप्यव्यापकभावने [ कलयितुम् असहौ ] पामवा असमर्थ छे. [ अनयोः कर्तृकर्मभ्रममतिः ] जीव-पुद्गलने कर्ताकर्मपणुं छे एवी भ्रमबुद्धि [ अज्ञानात् ] अज्ञानने लीधे [ तावत् भाति ] त्यां सुधी भासे छे ( – थाय छे) के [ यावत् ] ज्यां सुधी [ विज्ञानार्चिः ] (भेदज्ञान करनारी) विज्ञानज्योति [ क्रकचवत् अदयं ] करवतनी जेम निर्दय रीते (उग्र रीते) [ सद्यः भेदम् उत्पाद्य ] जीव-पुद्गलनो तत्काळ भेद उपजावीने [ न चकास्ति ] प्रकाशित थती नथी.