Page 210 of 642
PDF/HTML Page 241 of 673
single page version
गाथार्थः — [ जीवानाम् ] जीवोने [ या ] जे [ अतत्त्वोपलब्धिः ] तत्त्वनुं अज्ञान (अर्थात् वस्तुस्वरूपनुं अयथार्थ – विपरीत ज्ञान) छे [ सः ] ते [ अज्ञानस्य ] अज्ञाननो [ उदयः ] उदय छे [ तु ] अने [ जीवस्य ] जीवने [ अश्रद्दधानत्वम् ] जे (तत्त्वनुं) अश्रद्धान छे ते [ मिथ्यात्वस्य ] मिथ्यात्वनो [ उदयः ] उदय छे; [ तु ] वळी [ जीवानां ] जीवोने [ यद् ] जे [ अविरमणम् ] अविरमण अर्थात् अत्यागभाव छे ते [ असंयमस्य ] असंयमनो [ उदयः ] उदय [ भवेत् ] छे [ तु ] अने [ जीवानां ] जीवोने [ यः ] जे [ कलुषोपयोगः ] मलिन (अर्थात् जाणपणानी स्वच्छता रहित) उपयोग छे [ सः ] ते [ कषायोदयः ] कषायनो उदय छे; [ तु ] वळी [ जीवानां ] जीवोने [ यः ] जे [ शोभनः अशोभनः वा ] शुभ के अशुभ [ कर्तव्यः विरतिभावः वा ] प्रवृत्ति के निवृत्तिरूप [ चेष्टोत्साहः ] (मनवचनकाया-आश्रित) चेष्टानो उत्साह छे [ तं ] ते [ योगोदयं ] योगनो उदय [ जानीहि ] जाण.
[ एतेषु ] आ (उदयो) [ हेतुभूतेषु ] हेतुभूत थतां [ यत् तु ] जे [ कार्मणवर्गणागतं ] कार्मण- वर्गणागत (कार्मणवर्गणारूप) पुद्गलद्रव्य [ ज्ञानावरणादिभावैः अष्टविधं ] ज्ञानावरणादिभावोरूपे आठ प्रकारे [ परिणमते ] परिणमे छे, [ तत् कार्मणवर्गणागतं ] ते कार्मणवर्गणागत पुद्गलद्रव्य [ यदा ] ज्यारे [ खलु ] खरेखर [ जीवनिबद्धं ] जीवमां बंधाय छे [ तदा तु ] त्यारे [ जीवः ] जीव
Page 211 of 642
PDF/HTML Page 242 of 673
single page version
अतत्त्वोपलब्धिरूपेण ज्ञाने स्वदमानो अज्ञानोदयः । मिथ्यात्वासंयमकषाययोगोदयाः कर्महेतवस्तन्मयाश्चत्वारो भावाः । तत्त्वाश्रद्धानरूपेण ज्ञाने स्वदमानो मिथ्यात्वोदयः, अविरमणरूपेण ज्ञाने स्वदमानोऽसंयमोदयः, कलुषोपयोगरूपेण ज्ञाने स्वदमानः कषायोदयः, शुभाशुभप्रवृत्ति- निवृत्तिव्यापाररूपेण ज्ञाने स्वदमानो योगोदयः । अथैतेषु पौद्गलिकेषु मिथ्यात्वाद्युदयेषु हेतुभूतेषु यत्पुद्गलद्रव्यं कर्मवर्गणागतं ज्ञानावरणादिभावैरष्टधा स्वयमेव परिणमते तत्खलु कर्मवर्गणागतं जीवनिबद्धं यदा स्यात्तदा जीवः स्वयमेवाज्ञानात्परात्मनोरेकत्वाध्यासेनाज्ञानमयानां तत्त्वाश्रद्धानादीनां स्वस्य परिणामभावानां हेतुर्भवति । [ परिणामभावानाम् ] (पोताना अज्ञानमय) परिणामभावोनो [ हेतुः ] हेतु [ भवति ] थाय छे.
टीकाः — तत्त्वना अज्ञानरूपे (अर्थात् वस्तुस्वरूपनी अन्यथा उपलब्धिरूपे) ज्ञानमां स्वादरूप थतो ( – स्वादमां आवतो) अज्ञाननो उदय छे. मिथ्यात्व, असंयम, कषाय अने योगना उदयो — के जेओ (नवां) कर्मना हेतुओ छे तेओ — ते-मय अर्थात् अज्ञानमय चार भावो छे. तत्त्वना अश्रद्धानरूपे ज्ञानमां स्वादरूप थतो मिथ्यात्वनो उदय छे; अविरमणरूपे (अत्यागभावरूपे) ज्ञानमां स्वादरूप थतो असंयमनो उदय छे; कलुष (मलिन) उपयोगरूपे ज्ञानमां स्वादरूप थतो कषायनो उदय छे; शुभाशुभ प्रवृत्ति के निवृत्तिना व्यापाररूपे ज्ञानमां स्वादरूप थतो योगनो उदय छे. आ पौद्गलिक मिथ्यात्वादिना उदयो हेतुभूत थतां जे कार्मण- वर्गणागत पुद्गलद्रव्य ज्ञानावरणादिभावे आठ प्रकारे स्वयमेव परिणमे छे, ते कार्मणवर्गणागत पुद्गलद्रव्य ज्यारे जीवमां निबद्ध थाय त्यारे जीव स्वयमेव अज्ञानथी स्वपरना एकत्वना अध्यासने लीधे तत्त्व-अश्रद्धान आदि पोताना अज्ञानमय परिणामभावोनो हेतु थाय छे.
भावार्थः — अज्ञानभावना भेदरूप जे मिथ्यात्व, अविरति, कषाय अने योगना उदयो ते पुद्गलना परिणाम छे अने तेमनो स्वाद अतत्त्वश्रद्धानादिरूपे ज्ञानमां आवे छे. ते उदयो निमित्तभूत थतां, कार्मणवर्गणारूप नवां पुद्गलो स्वयमेव ज्ञानावरणादि कर्मरूपे परिणमे छे अने जीव साथे बंधाय छे; अने ते समये जीव पण स्वयमेव पोताना अज्ञानभावथी अतत्त्वश्रद्धानादि भावोरूपे परिणमे छे अने ए रीते पोताना अज्ञानमय भावोनुं कारण पोते ज थाय छे.
मिथ्यात्वादिनो उदय थवो, नवां पुद्गलोनुं कर्मरूपे परिणमवुं तथा बंधावुं, अने जीवनुं पोताना अतत्त्वश्रद्धानादि भावोरूपे परिणमवुं — ए त्रणेय एक समये ज थाय छे; सौ स्वतंत्रपणे पोतानी मेळे ज परिणमे छे, कोई कोईने परिणमावतुं नथी.
Page 212 of 642
PDF/HTML Page 243 of 673
single page version
यदि पुद्गलद्रव्यस्य तन्निमित्तभूतरागाद्यज्ञानपरिणामपरिणतजीवेन सहैव कर्मपरिणामो
जीवथी जुदुं ज पुद्गलद्रव्यनुं परिणाम छे एम हवे प्रतिपादन करे छेः —
गाथार्थः — [ यदि ] जो [ पुद्गलद्रव्यस्य ] पुद्गलद्रव्यने [ जीवेन सह चैव ] जीवनी साथे ज [ कर्मपरिणामः ] कर्मरूप परिणाम थाय छे (अर्थात् बन्ने भेळां थईने ज कर्मरूपे परिणमे छे) एम मानवामां आवे तो [ एवं ] ए रीते [ पुद्गलजीवौ द्वौ अपि ] पुद्गल अने जीव बन्ने [ खलु ] खरेखर [ कर्मत्वम् आपन्नौ ] कर्मपणाने पामे. [ तु ] परंतु [ कर्मभावेन ] कर्मभावे [ परिणामः ] परिणाम तो [ पुद्गलद्रव्यस्य एकस्य ] पुद्गलद्रव्यने एकने ज थाय छे [ तत् ] तेथी [ जीवभावहेतुभिः विना ] जीवभावरूप निमित्तथी रहित ज अर्थात् जुदुं ज [ कर्मणः ] कर्मनुं [ परिणामः ] परिणाम छे.
टीकाः — जो पुद्गलद्रव्यने, कर्मपरिणामना निमित्तभूत एवा रागादि-अज्ञानपरिणामे परिणमेला जीवनी साथे ज (अर्थात् बन्ने भेगां मळीने ज), कर्मरूप परिणाम थाय छे — एम
Page 213 of 642
PDF/HTML Page 244 of 673
single page version
भवतीति वितर्कः, तदा पुद्गलद्रव्यजीवयोः सहभूतहरिद्रासुधयोरिव द्वयोरपि कर्मपरिणामापत्तिः । अथ चैकस्यैव पुद्गलद्रव्यस्य भवति कर्मत्वपरिणामः, ततो रागादिजीवाज्ञानपरिणामाद्धेतोः पृथग्भूत एव पुद्गलकर्मणः परिणामः ।
वितर्क करवामां आवे तो, जेम भेळां थयेलां हळदर अने फटकडी बन्नेने लाल रंगरूप परिणाम थाय छे तेम, पुद्गलद्रव्य अने जीव बन्नेने कर्मरूप परिणाम आवी पडे. परंतु पुद्गलद्रव्यने एकने ज कर्मपणारूप परिणाम तो थाय छे; तेथी जीवनुं रागादि-अज्ञानपरिणाम के जे कर्मनुं निमित्त छे तेनाथी जुदुं ज पुद्गलकर्मनुं परिणाम छे.
भावार्थः — जो पुद्गलद्रव्य अने जीव भेळां थईने कर्मरूपे परिणमे छे एम मानवामां आवे तो बन्नेने कर्मरूप परिणाम ठरे. परंतु जीव तो जड कर्मरूपे कदी परिणमी शकतो नथी; तेथी जीवनुं अज्ञानपरिणाम के जे कर्मने निमित्त छे तेनाथी जुदुं ज पुद्गलद्रव्यनुं कर्मपरिणाम छे.
पुद्गलद्रव्यथी जुदुं ज जीवनुं परिणाम छे एम हवे प्रतिपादन करे छेः —
गाथार्थः — [ जीवस्य तु ] जो जीवने [ कर्मणा च सह ] कर्मनी साथे ज [ रागादयः परिणामाः ] रागादि परिणामो [ खलु भवन्ति ] थाय छे (अर्थात् बन्ने भेळां थईने रागादिरूपे
Page 214 of 642
PDF/HTML Page 245 of 673
single page version
यदि जीवस्य तन्निमित्तभूतविपच्यमानपुद्गलकर्मणा सहैव रागाद्यज्ञानपरिणामो भवतीति वितर्कः, तदा जीवपुद्गलकर्मणोः सहभूतसुधाहरिद्रयोरिव द्वयोरपि रागाद्यज्ञानपरिणामापत्तिः । अथ चैकस्यैव जीवस्य भवति रागाद्यज्ञानपरिणामः, ततः पुद्गलकर्मविपाकाद्धेतोः पृथग्भूतो एव जीवस्य परिणामः ।
किमात्मनि बद्धस्पृष्टं किमबद्धस्पृष्टं कर्मेति नयविभागेनाह —
परिणमे छे) एम मानवामां आवे [ एवं ] तो ए रीते [ जीवः कर्म च ] जीव अने कर्म [ द्वे अपि ] बन्ने [ रागादित्वम् आपन्ने ] रागादिपणाने पामे. [ तु ] परंतु [ रागादिभिः परिणामः ] रागादिभावे परिणाम तो [ जीवस्य एकस्य ] जीवने एकने ज [ जायते ] थाय छे [ तत् ] तेथी [ कर्मोदयहेतुभिः विना ] कर्मोदयरूप निमित्तथी रहित ज अर्थात् जुदुं ज [ जीवस्य ] जीवनुं [ परिणामः ] परिणाम छे.
टीकाः — जो जीवने, रागादि-अज्ञानपरिणामना निमित्तभूत एवुं जे उदयमां आवेलुं पुद्गलकर्म तेनी साथे ज (अर्थात् बन्ने भेगां मळीने ज), रागादि-अज्ञानपरिणाम थाय छे — एम वितर्क करवामां आवे तो, जेम भेळां थयेलां फटकडी अने हळदर बन्नेने लाल रंगरूप परिणाम थाय छे तेम, जीव अने पुद्गलकर्म बन्नेने रागादि-अज्ञानपरिणाम आवी पडे. परंतु जीवने एकने ज रागादि-अज्ञानपरिणाम तो थाय छे; तेथी पुद्गलकर्मनो उदय के जे जीवना रागादि-अज्ञानपरिणामनुं निमित्त छे तेनाथी जुदुं ज जीवनुं परिणाम छे.
भावार्थः — जो जीव अने पुद्गलकर्म भेळां थईने रागादिरूपे परिणमे छे एम मानवामां आवे तो बन्नेने रागादिरूप परिणाम ठरे. परंतु पुद्गलकर्म तो रागादिरूपे (जीव- रागादिरूपे) कदी परिणमी शकतुं नथी; तेथी पुद्गलकर्मनो उदय के जे रागादिपरिणामने निमित्त छे तेनाथी जुदुं ज जीवनुं परिणाम छे.
‘आत्मानां कर्म बद्धस्पृष्ट छे के अबद्धस्पृष्ट छे’ — ते हवे नयविभागथी कहे छेः —
Page 215 of 642
PDF/HTML Page 246 of 673
single page version
जीवपुद्गलकर्मणोरेकबन्धपर्यायत्वेन तदात्वे व्यतिरेकाभावाज्जीवे बद्धस्पृष्टं कर्मेति व्यवहार- नयपक्षः । जीवपुद्गलकर्मणोरनेकद्रव्यत्वेनात्यन्तव्यतिरेकाज्जीवेऽबद्धस्पृष्टं कर्मेति निश्चयनयपक्षः ।
ततः किम् —
गाथार्थः — [ जीवे ] जीवमां [ कर्म ] कर्म [ बद्धं ] (तेना प्रदेशो साथे) बंधायेलुं छे [ च ] तथा [ स्पृष्टं ] स्पर्शायेलुं छे [ इति ] एवुं [ व्यवहारनयभणितम् ] व्यवहारनयनुं कथन छे [ तु ] अने [ जीवे ] जीवमां [ कर्म ] कर्म [ अबद्धस्पृष्टं ] अणबंधायेलुं, अणस्पर्शायेलुं [ भवति ] छे एवुं [ शुद्धनयस्य ] शुद्धनयनुं कथन छे.
टीकाः — जीवना अने पुद्गलकर्मना एकबंधपर्यायपणाथी जोतां तेमने ते काळे भिन्नतानो अभाव होवाथी जीवमां कर्म बद्धस्पृष्ट छे एवो व्यवहारनयनो पक्ष छे. जीवना अने पुद्गलकर्मना अनेकद्रव्यपणाथी जोतां तेमने अत्यंत भिन्नता होवाथी जीवमां कर्म अबद्धस्पृष्ट छे एवो निश्चयनयनो पक्ष छे.
पण तेथी शुं? जे आत्मा ते बन्ने नयपक्षोने ओळंगी गयो छे ते ज समयसार छे, — एम हवे गाथामां कहे छेः —
गाथार्थः — [ जीवे ] जीवमां [ कर्म ] कर्म [ बद्धम् ] बद्ध छे अथवा [ अबद्धं ] अबद्ध छे — [ एवं तु ] ए प्रकारे तो [ नयपक्षम् ] नयपक्ष [ जानीहि ] जाण; [ पुनः ] पण [ यः ] जे [ पक्षातिक्रान्तः ] पक्षातिक्रांत (अर्थात् पक्षने ओळंगी गयेलो) [ भण्यते ] कहेवाय छे [ सः ] ते [ समयसारः ] समयसार (अर्थात् निर्विकल्प शुद्ध आत्मतत्त्व) छे.
Page 216 of 642
PDF/HTML Page 247 of 673
single page version
यः किल जीवे बद्धं कर्मेति यश्च जीवेऽबद्धं कर्मेति विकल्पः स द्वितयोऽपि हि नयपक्षः । य एवैनमतिक्रामति स एव सकलविकल्पातिक्रान्तः स्वयं निर्विकल्पैकविज्ञानघनस्वभावो भूत्वा साक्षात्समयसारः सम्भवति । तत्र यस्तावज्जीवे बद्धं कर्मेति विकल्पयति स जीवेऽबद्धं कर्मेति एकं पक्षमतिक्रामन्नपि न विकल्पमतिक्रामति; यस्तु जीवेऽबद्धं कर्मेति विकल्पयति सोऽपि जीवे बद्धं कर्मेत्येकं पक्षमतिक्रामन्नपि न विकल्पमतिक्रामति; यः पुनर्जीवे बद्धमबद्धं च कर्मेति विकल्पयति स तु तं द्वितयमपि पक्षमनतिक्रामन् न विकल्पमतिक्रामति । ततो य एव समस्तनयपक्षमतिक्रामति स एव समस्तं विकल्पमतिक्रामति । य एव समस्तं विकल्पमतिक्रामति स एव समयसारं विन्दति ।
यद्येवं तर्हि को हि नाम नयपक्षसन्न्यासभावनां न नाटयति ?
टीकाः — ‘जीवमां कर्म बद्ध छे’ एवो जे विकल्प तथा ‘जीवमां कर्म अबद्ध छे’ एवो जे विकल्प ते बन्ने नयपक्ष छे. जे ते नयपक्षने अतिक्रमे छे ( – ओळंगी जाय छे, छोडे छे), ते ज सकळ विकल्पने अतिक्रम्यो थतो पोते निर्विकल्प, एक विज्ञानघनस्वभावरूप थईने साक्षात् समयसार थाय छे. त्यां (विशेष समजाववामां आवे छे के) — जे ‘जीवमां कर्म बद्ध छे’ एम विकल्प करे छे ते ‘जीवमां कर्म अबद्ध छे’ एवा एक पक्षने अतिक्रमतो होवा छतां विकल्पने अतिक्रमतो नथी; अने जे ‘जीवमां कर्म अबद्ध छे’ एम विकल्प करे छे ते पण ‘जीवमां कर्म बद्ध छे’ एवा एक पक्षने अतिक्रमतो होवा छतां विकल्पने अतिक्रमतो नथी; वळी जे ‘जीवमां कर्म बद्ध छे अने अबद्ध पण छे’ एम विकल्प करे छे ते, ते बन्ने पक्षने नहि अतिक्रमतो थको, विकल्पने अतिक्रमतो नथी. तेथी जे समस्त नयपक्षने अतिक्रमे छे ते ज समस्त विकल्पने अतिक्रमे छे; जे समस्त विकल्पने अतिक्रमे छे ते ज समयसारने प्राप्त करे छे — अनुभवे छे.
भावार्थः — जीव कर्मथी ‘बंधायो छे’ तथा ‘नथी बंधायो’ — ए बन्ने नयपक्ष छे. तेमांथी कोईए बंधपक्ष पकड्यो, तेणे विकल्प ज ग्रहण कर्यो; कोईए अबंधपक्ष पकड्यो, तेणे पण विकल्प ज ग्रहण कर्यो; अने कोईए बन्ने पक्ष पकड्या, तेणे पण पक्षरूप विकल्पनुं ज ग्रहण कर्युं. परंतु एवा विकल्पोने छोडी जे कोई पण पक्ष न पकडे ते ज शुद्ध पदार्थनुं स्वरूप जाणी ते-रूप समयसारने — शुद्धात्माने — पामे छे. नयपक्ष पकडवो ते राग छे, तेथी समस्त नयपक्षने छोडवाथी वीतराग समयसार थवाय छे.
हवे, ‘जो आम छे तो नयपक्षना त्यागनी भावनाने खरेखर कोण न नचावे?’
Page 217 of 642
PDF/HTML Page 248 of 673
single page version
स्वरूपगुप्ता निवसन्ति नित्यम् ।
स्त एव साक्षादमृतं पिबन्ति ।।६९।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७०।।
एम कहीने श्रीमान् अमृतचंद्र आचार्य नयपक्षना त्यागनी भावनानां २३ कळशरूप काव्यो कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ ये एव ] जेओ [ नयपक्षपातं मुक्त्वा ] नयपक्षपातने छोडी [ स्वरूपगुप्ताः ] (पोताना) स्वरूपमां गुप्त थईने [ नित्यम् ] सदा [ निवसन्ति ] रहे छे [ ते एव ] तेओ ज, [ विकल्पजालच्युतशान्तचित्ताः ] जेमनुं चित्त विकल्पजाळथी रहित शांत थयुं छे एवा थया थका, [ साक्षात् अमृतं पिबन्ति ] साक्षात् अमृतने पीए छे.
भावार्थः — ज्यां सुधी कांई पण पक्षपात रहे छे त्यां सुधी चित्तनो क्षोभ मटतो नथी. ज्यारे नयोनो सर्व पक्षपात मटी जाय त्यारे वीतराग दशा थईने स्वरूपनी श्रद्धा निर्विकल्प थाय छे, स्वरूपमां प्रवृत्ति थाय छे अने अतीन्द्रिय सुख अनुभवाय छे. ६९.
हवेना २० कळशमां नयपक्षने विशेष वर्णवे छे अने कहे छे के आवा समस्त नयपक्षोने जे छोडे छे ते तत्त्ववेदी (तत्त्वनो जाणनार) स्वरूपने पामे छेः —
श्लोकार्थः — [ बद्धः ] जीव कर्मथी बंधायेलो छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव कर्मथी बंधायेलो नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी (वस्तुस्वरूपनो जाणनार) पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप
Page 218 of 642
PDF/HTML Page 249 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७१।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७२।।
ज छे (अर्थात् तेने चित्स्वरूप जीव जेवो छे तेवो निरंतर अनुभवाय छे).
भावार्थः — आ ग्रंथमां प्रथमथी ज व्यवहारनयने गौण करीने अने शुद्धनयने मुख्य करीने कथन करवामां आव्युं छे. चैतन्यना परिणाम परनिमित्तथी अनेक थाय छे ते सर्वने पहेलेथी ज आचार्य गौण कहेता आव्या छे अने जीवने शुद्ध चैतन्यमात्र कह्यो छे. ए रीते जीव-पदार्थने शुद्ध, नित्य, अभेद चैतन्यमात्र स्थापीने हवे कहे छे के — आ शुद्धनयनो पण पक्षपात (विकल्प) करशे ते पण ते शुद्ध स्वरूपना स्वादने नहि पामे. अशुद्धनयनी तो वात ज शी? पण जो कोई शुद्धनयनो पण पक्षपात करशे तो पक्षनो राग नहि मटे तेथी वीतरागता नहि थाय. पक्षपातने छोडी चिन्मात्र स्वरूप विषे लीन थये ज समयसारने पमाय छे. माटे शुद्धनयने जाणीने, तेनो पण पक्षपात छोडी शुद्ध स्वरूपनो अनुभव करी, स्वरूप विषे प्रवृत्तिरूप चारित्र प्राप्त करी, वीतराग दशा प्राप्त करवी योग्य छे. ७०.
श्लोकार्थः — [ मूढः ] जीव मूढ (मोही) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव मूढ (मोही) नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे (अर्थात् तेने चित्स्वरूप जीव जेवो छे तेवो निरंतर अनुभवाय छे). ७१.
श्लोकार्थः — [ रक्तः ] जीव रागी छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ]
Page 219 of 642
PDF/HTML Page 250 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७३।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७४।।
जीव रागी नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७२.
श्लोकार्थः — [ दुष्टः ] जीव द्वेषी छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव द्वेषी नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७३.
श्लोकार्थः — [ कर्ता ] जीव कर्ता छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव कर्ता नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७४.
Page 220 of 642
PDF/HTML Page 251 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७५।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७६।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७७।।
श्लोकार्थः — [ भोक्ता ] जीव भोक्ता छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव भोक्ता नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७५.
श्लोकार्थः — [ जीवः ] जीव जीव छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव जीव नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७६.
श्लोकार्थः — [ सूक्ष्मः ] जीव सूक्ष्म छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव सूक्ष्म नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु
Page 221 of 642
PDF/HTML Page 252 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७८।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।७९।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८०।।
चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७७.
श्लोकार्थः — [ हेतुः ] जीव हेतु (कारण) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव हेतु (कारण) नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७८.
श्लोकार्थः — [ कार्यं ] जीव कार्य छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव कार्य नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ७९.
श्लोकार्थः — [ भावः ] जीव भाव छे (अर्थात् भावरूप छे) [ एकस्य ] एवो एक
Page 222 of 642
PDF/HTML Page 253 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८१।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८२।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव भाव नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८०.
श्लोकार्थः — [ एकः ] जीव एक छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे [ च ] अने [ न तथा ] जीव एक नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८१.
श्लोकार्थः — [ सान्तः ] जीव सांत ( – अंत सहित) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव सांत नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८२.
श्लोकार्थः — [ नित्यः ] जीव नित्य छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न
Page 223 of 642
PDF/HTML Page 254 of 673
single page version
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८३।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८४।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८५।।
तथा ] जीव नित्य नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८३.
श्लोकार्थः — [ वाच्यः ] जीव वाच्य (अर्थात् वचनथी कही शकाय एवो) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव वाच्य ( – वचनगोचर) नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८४.
श्लोकार्थः — [ नाना ] जीव नानारूप छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव नानारूप नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८५.
Page 224 of 642
PDF/HTML Page 255 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८६।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८७।।
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८८।।
श्लोकार्थः — [ चेत्यः ] जीव चेत्य ( – चेतावायोग्य) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव चेत्य नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८६.
श्लोकार्थः — [ दृश्यः ] जीव द्रश्य ( – देखावायोग्य) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव द्रश्य नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८७.
श्लोकार्थः — [ वेद्यः ] जीव वेद्य ( – वेदावायोग्य, जणावायोग्य) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव वेद्य नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः
Page 225 of 642
PDF/HTML Page 256 of 673
single page version
चिति द्वयोर्द्वाविति पक्षपातौ ।
स्तस्यास्ति नित्यं खलु चिच्चिदेव ।।८९।।
मेवं व्यतीत्य महतीं नयपक्षकक्षाम् ।
स्वं भावमेकमुपयात्यनुभूतिमात्रम् ।।९०।।
तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे. ८८.
श्लोकार्थः — [ भातः ] जीव ‘भात’ (प्रकाशमान अर्थात् वर्तमान प्रत्यक्ष) छे [ एकस्य ] एवो एक नयनो पक्ष छे अने [ न तथा ] जीव ‘भात’ नथी [ परस्य ] एवो बीजा नयनो पक्ष छे; [ इति ] आम [ चिति ] चित्स्वरूप जीव विषे [ द्वयोः ] बे नयोना [ द्वौ पक्षपातौ ] बे पक्षपात छे. [ यः तत्त्ववेदी च्युतपक्षपातः ] जे तत्त्ववेदी पक्षपातरहित छे [ तस्य ] तेने [ नित्यं ] निरंतर [ चित् ] चित्स्वरूप जीव [ खलु चित् एव अस्ति ] चित्स्वरूप ज छे (अर्थात् तेने चित्स्वरूप जीव जेवो छे तेवो निरंतर अनुभवाय छे).
भावार्थः — बद्ध अबद्ध, मूढ अमूढ, रागी अरागी, द्वेषी अद्वेषी, कर्ता अकर्ता, भोक्ता अभोक्ता, जीव अजीव, सूक्ष्म स्थूल, कारण अकारण, कार्य अकार्य, भाव अभाव, एक अनेक, सान्त अनन्त, नित्य अनित्य, वाच्य अवाच्य, नाना अनाना, चेत्य अचेत्य, द्रश्य अद्रश्य, वेद्य अवेद्य, भात अभात इत्यादि नयोना पक्षपात छे. जे पुरुष नयोना कथन अनुसार यथायोग्य विवक्षापूर्वक तत्त्वनो — वस्तुस्वरूपनो निर्णय करीने नयोना पक्षपातने छोडे छे ते पुरुषने चित्स्वरूप जीवनो चित्स्वरूपे अनुभव थाय छे.
जीवमां अनेक साधारण धर्मो छे परंतु चित्स्वभाव तेनो प्रगट अनुभवगोचर असाधारण धर्म छे तेथी तेने मुख्य करीने अहीं जीवने चित्स्वरूप कह्यो छे. ८९.
उपरना २० कळशना कथनने हवे समेटे छेः —
श्लोकार्थः — [ एवं ] ए प्रमाणे [ स्वेच्छा-समुच्छलद्-अनल्प-विकल्प-जालाम् ] जेमां बहु विकल्पोनी जाळो आपोआप ऊठे छे एवी [ महतीं ] मोटी [ नयपक्षकक्षाम् ] नयपक्षकक्षाने
Page 226 of 642
PDF/HTML Page 257 of 673
single page version
पुष्कलोच्चलविकल्पवीचिभिः ।
कृत्स्नमस्यति तदस्मि चिन्महः ।।९१।।
(नयपक्षनी भूमिने) [ व्यतीत्य ] ओळंगी जईने (तत्त्ववेदी) [ अन्तः बहिः ] अंदर अने बहार [ समरसैकरसस्वभावं ] समता-रसरूपी एक रस ज जेनो स्वभाव छे एवा [ अनुभूतिमात्रम् एकम् स्वं भावम् ] अनुभूतिमात्र एक पोताना भावने ( – स्वरूपने) [ उपयाति ] पामे छे. ९०.
हवे नयपक्षना त्यागनी भावनानुं छेल्लुं काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ पुष्कल-उत्-चल-विकल्प-वीचिभिः उच्छलत् ] पुष्कळ, मोटा, चंचळ विकल्परूप तरंगो वडे ऊठती [ इदम् एवम् कृत्स्नम् इन्द्रजालम् ] आ समस्त इंद्रजाळने [ यस्य विस्फु रणम् एव ] जेनुं ❋स्फुरण मात्र ज [ तत्क्षणं ] तत्क्षण [ अस्यति ] भगाडी मूके छे [ तत् चिन्महः अस्मि ] ते चिन्मात्र तेजःपुंज हुं छुं.
भावार्थः — चैतन्यनो अनुभव थतां समस्त नयोना विकल्परूपी इंद्रजाळ ते क्षणे ज विलय पामे छे; एवो चित्प्रकाश हुं छुं. ९१.
‘पक्षातिक्रान्तनुं (पक्षने ओळंगी गयेलानुं) शुं स्वरूप छे?’ — ए प्रश्नना उत्तररूप गाथा हवे कहे छेः —
गाथार्थः — [ नयपक्षपरिहीनः ] नयपक्षथी रहित जीव, [ समयप्रतिबद्धः ] समयथी प्रतिबद्ध ❋ स्फुरण = फरकवुं ते; धनुष्य-टंकार करवो ते.
Page 227 of 642
PDF/HTML Page 258 of 673
single page version
यथा खलु भगवान्केवली श्रुतज्ञानावयवभूतयोर्व्यवहारनिश्चयनयपक्षयोः विश्वसाक्षितया केवलं स्वरूपमेव जानाति, न तु सततमुल्लसितसहजविमलसकलकेवलज्ञानतया नित्यं स्वयमेव विज्ञानघनभूतत्वात् श्रुतज्ञानभूमिकातिक्रान्ततया समस्तनयपक्षपरिग्रहदूरीभूतत्वात् कञ्चनापि नयपक्षं परिगृह्णाति, तथा किल यः श्रुतज्ञानावयवभूतयोर्व्यवहारनिश्चयनयपक्षयोः क्षयोपशम- विजृम्भितश्रुतज्ञानात्मकविकल्पप्रत्युद्गमनेऽपि परपरिग्रहप्रतिनिवृत्तौत्सुक्यतया स्वरूपमेव केवलं जानाति, न तु खरतरदृष्टिगृहीतसुनिस्तुषनित्योदितचिन्मयसमयप्रतिबद्धतया तदात्वे स्वयमेव विज्ञानघनभूतत्वात् श्रुतज्ञानात्मकसमस्तान्तर्बहिर्जल्परूपविकल्पभूमिकातिक्रान्ततया समस्तनय- पक्षपरिग्रहदूरीभूतत्वात् कञ्चनापि नयपक्षं परिगृह्णाति, स खलु निखिलविकल्पेभ्यः परतरः परमात्मा ज्ञानात्मा प्रत्यग्ज्योतिरात्मख्यातिरूपोऽनुभूतिमात्रः समयसारः
थयो थको (अर्थात् चित्स्वरूप आत्माने अनुभवतो थको), [ द्वयोः अपि ] बन्ने [ नययोः ] नयोना [ भणितं ] कथनने [ केवलं तु ] केवळ [ जानाति ] जाणे ज छे [ तु ] परंतु [ नयपक्षं ] नयपक्षने [ किञ्चित् अपि ] जरा पण [ न गृह्णाति ] ग्रहण करतो नथी.
टीकाः — जेवी रीते केवळी भगवान, विश्वना साक्षीपणाने लीधे, श्रुतज्ञानना अवयवभूत एवा जे व्यवहारनिश्चयनयपक्षो तेमना स्वरूपने ज केवळ जाणे छे परंतु, निरंतर प्रकाशमान, सहज, विमळ, सकळ केवळज्ञान वडे सदा पोते ज विज्ञानघन थया होईने, श्रुतज्ञाननी भूमिकाना अतिक्रान्तपणा वडे (अर्थात् श्रुतज्ञाननी भूमिकाने ओळंगी गया होवाने लीधे) समस्त नयपक्षना ग्रहणथी दूर थया होवाथी, कोई पण नयपक्षने ग्रहता नथी, तेवी रीते जे (श्रुतज्ञानी आत्मा), क्षयोपशमथी जेमनुं ऊपजवुं थाय छे एवा श्रुतज्ञानात्मक विकल्पो उत्पन्न थता होवा छतां परनुं ग्रहण करवा प्रति उत्साह निवृत्त थयो होवाने लीधे, श्रुतज्ञानना अवयवभूत व्यवहारनिश्चयनयपक्षोना स्वरूपने ज केवळ जाणे छे परंतु, अति तीक्ष्ण ज्ञानद्रष्टिथी ग्रहवामां आवेला, निर्मळ, नित्य-उदित; चिन्मय समयथी प्रतिबद्धपणा वडे (अर्थात् चैतन्यमय आत्माना अनुभवन वडे) ते वखते (अनुभव वखते) पोते ज विज्ञानघन थयो होईने, श्रुतज्ञानात्मक समस्त अंतर्जल्परूप तथा बहिर्जल्परूप विकल्पोनी भूमिकाना अतिक्रान्तपणा वडे समस्त नयपक्षना ग्रहणथी दूर थयो होवाथी, कोई पण नयपक्षने ग्रहतो नथी, ते (आत्मा) खरेखर समस्त विकल्पोथी अति पर, परमात्मा, ज्ञानात्मा, प्रत्यग्ज्योति, आत्मख्यातिरूप, अनुभूतिमात्र समयसार छे.
भावार्थः — जेम केवळी भगवान सदा नयपक्षना स्वरूपना साक्षी (ज्ञाताद्रष्टा) छे तेम श्रुतज्ञानी पण ज्यारे समस्त नयपक्षोथी रहित थई शुद्ध चैतन्यमात्र भावनुं अनुभवन करे छे
Page 228 of 642
PDF/HTML Page 259 of 673
single page version
भावभावपरमार्थतयैकम् ।
चेतये समयसारमपारम् ।।९२।।
त्यारे नयपक्षना स्वरूपनो ज्ञाता ज छे. एक नयनो सर्वथा पक्ष ग्रहण करे तो मिथ्यात्व साथे मळेलो राग थाय; प्रयोजनना वशे एक नयने प्रधान करी तेनुं ग्रहण करे तो मिथ्यात्व सिवाय मात्र चारित्रमोहनो राग रहे; अने ज्यारे नयपक्षने छोडी वस्तुस्वरूपने केवळ जाणे ज त्यारे ते वखते श्रुतज्ञानी पण केवळीनी माफक वीतराग जेवो ज होय छे एम जाणवुं.
ते आत्मा आवो अनुभव करे छे एम कळशमां कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ चित्स्वभाव-भर-भावित-भाव-अभाव-भाव-परमार्थतया एकम् ] चित्स्वभावना पुंज वडे ज पोतानां उत्पाद, व्यय अने ध्रौव्य भवाय छे ( – कराय छे) — एवुं जेनुं परमार्थ स्वरूप होवाथी जे एक छे एवा [ अपारम् समयसारम् ] अपार समयसारने हुं, [ समस्तां बन्धपद्धतिम् ] समस्त बंधपद्धतिने [ अपास्य ] दूर करीने अर्थात् कर्मना उदयथी थता सर्व भावोने छोडीने, [ चेतये ] अनुभवुं छुं.
भावार्थः — निर्विकल्प अनुभव थतां, जेना केवळज्ञानादि गुणोनो पार नथी एवा समयसाररूपी परमात्मानो अनुभव ज वर्ते छे, ‘हुं अनुभवुं छुं’ एवो पण विकल्प होतो नथी — एम जाणवुं. ९२.
पक्षातिक्रांत ज समयसार छे एम नियमथी ठरे छे — एम हवे कहे छेः —
गाथार्थः — [ यः ] जे [ सर्वनयपक्षरहितः ] सर्व नयपक्षोथी रहित [ भणितः ] कहेवामां
Page 229 of 642
PDF/HTML Page 260 of 673
single page version
अयमेक एव केवलं सम्यग्दर्शनज्ञानव्यपदेशं किल लभते । यः खल्वखिलनय-पक्षाक्षुण्णतया विश्रान्तसमस्तविकल्पव्यापारः स समयसारः । यतः प्रथमतः श्रुतज्ञानावष्टम्भेन ज्ञानस्वभावमात्मानं निश्चित्य, ततः खल्वात्मख्यातये, परख्यातिहेतूनखिला एवेन्द्रियानिन्द्रिय-बुद्धीरवधार्य आत्माभिमुखीकृतमतिज्ञानतत्त्वः, तथा नानाविधनयपक्षालम्बनेनानेक-विकल्पैराकुलयन्तीः श्रुतज्ञानबुद्धीरप्यवधार्य श्रुतज्ञानतत्त्वमप्यात्माभिमुखीकुर्वन्नत्यन्तमविकल्पो भूत्वा झगित्येव स्वरसत एव व्यक्तीभवन्तमादिमध्यान्तविमुक्तमनाकुलमेकं केवलमखिलस्यापि विश्वस्योपरि तरन्तमिवाखण्ड- प्रतिभासमयमनन्तं विज्ञानघनं परमात्मानं समयसारं विन्दन्नेवात्मा सम्यग्दृश्यते ज्ञायते च; ततः सम्यग्दर्शनं ज्ञानं च समयसार एव
आव्यो छे [ सः ] ते [ समयसारः ] समयसार छे; [ एषः ] आने ज ( – समयसारने ज) [ केवलं ] केवळ [ सम्यग्दर्शनज्ञानम् ] सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान [ इति ] एवी [ व्यपदेशम् ] संज्ञा (नाम) [ लभते ] मळे छे. (नाम जुदां होवा छतां वस्तु एक ज छे.)
टीकाः — जे खरेखर समस्त नयपक्षो वडे खंडित नहि थतो होवाथी जेनो समस्त विकल्पोनो व्यापार अटकी गयो छे एवो छे, ते समयसार छे; खरेखर आ एकने ज केवळ सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञाननुं नाम मळे छे. (सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान समयसारथी जुदां नथी, एक ज छे.)
प्रथम, श्रुतज्ञानना अवलंबनथी ज्ञानस्वभाव आत्मानो निश्चय करीने, पछी आत्मानी प्रगट प्रसिद्धिने माटे, पर पदार्थनी प्रसिद्धिनां कारणो जे इंद्रिय द्वारा अने मन द्वारा प्रवर्तती बुद्धिओ ते बधीने मर्यादामां लावीने जेणे मतिज्ञान-तत्त्वने ( – मतिज्ञानना स्वरूपने) आत्मसंमुख कर्युं छे एवो, तथा नाना प्रकारना नयपक्षोना आलंबनथी थता अनेक विकल्पो वडे आकुळता उत्पन्न करनारी श्रुतज्ञाननी बुद्धिओने पण मर्यादामां लावीने श्रुतज्ञान-तत्त्वने पण आत्मसंमुख करतो, अत्यंत विकल्परहित थईने, तत्काळ निज रसथी ज प्रगट थता, आदि-मध्य-अंत रहित, अनाकुळ, केवळ एक, आखाय विश्वना उपर जाणे के तरतो होय तेम अखंड प्रतिभासमय, अनंत, विज्ञानघन, परमात्मारूप समयसारने ज्यारे आत्मा अनुभवे छे ते वखते ज आत्मा सम्यक्पणे देखाय छे (अर्थात् श्रद्धाय छे) अने जणाय छे तेथी समयसार ज सम्यग्दर्शन अने सम्यग्ज्ञान छे.
भावार्थः — आत्माने पहेलां आगमज्ञानथी ज्ञानस्वरूप निश्चय करीने पछी इन्द्रिय- बुद्धिरूप मतिज्ञानने ज्ञानमात्रमां ज मेळवी दईने, तथा श्रुतज्ञानरूपी नयोना विकल्पोने मटाडी श्रुतज्ञानने पण निर्विकल्प करीने, एक अखंड प्रतिभासनो अनुभव करवो ते ज ‘सम्यग्दर्शन’