Samaysar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 156-170 ; Kalash: 106-115 ; Aashrav Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 15 of 34

 

Page 250 of 642
PDF/HTML Page 281 of 673
single page version

अथ परमार्थमोक्षहेतोरन्यत् कर्म प्रतिषेधयति
मोत्तूण णिच्छयट्ठं ववहारेण विदुसा पवट्टंति
परमट्ठमस्सिदाण दु जदीण कम्मक्खओ विहिओ ।।१५६।।
मुक्त्वा निश्चयार्थं व्यवहारेण विद्वांसः प्रवर्तन्ते
परमार्थमाश्रितानां तु यतीनां कर्मक्षयो विहितः ।।१५६।।

यः खलु परमार्थमोक्षहेतोरतिरिक्तो व्रततपःप्रभृतिशुभकर्मात्मा केषाञ्चिन्मोक्षहेतुः स सर्वोऽपि प्रतिषिद्धः, तस्य द्रव्यान्तरस्वभावत्वात् तत्स्वभावेन ज्ञानभवनस्याभवनात्; परमार्थमोक्ष- हेतोरेवैकद्रव्यस्वभावत्वात् तत्स्वभावेन ज्ञानभवनस्य भवनात्


ज छेएम कहेवामां कांई पण विरोध नथी. माटे टीकामां केटलेक स्थळे आचार्यदेवे ज्ञानस्वरूप आत्माने ‘ज्ञान’शब्दथी कह्यो छे.

हवे, परमार्थ मोक्षकारणथी अन्य जे कर्म तेनो निषेध करे छेः

विद्वज्जनो भूतार्थ तजी व्यवहारमां वर्तन करे,
पण कर्मक्षयनुं विधान तो परमार्थ-आश्रित संतने. १५६.

गाथार्थः[ निश्चयार्थं ] निश्चयनयना विषयने [ मुक्त्वा ] छोडीने [ विद्वांसः ] विद्वानो [ व्यवहारेण ] व्यवहार वडे [ प्रवर्तन्ते ] प्रवर्ते छे; [ तु ] परंतु [ परमार्थम् आश्रितानां ] परमार्थने (आत्मस्वरूपने) आश्रित [ यतीनां ] यतीश्वरोने ज [ कर्मक्षयः ] कर्मनो नाश [ विहितः ] आगममां कह्यो छे. (केवळ व्यवहारमां प्रवर्तनारा पंडितोने कर्मक्षय थतो नथी.)

टीकाःपरमार्थ मोक्षहेतुथी जुदो, जे व्रत, तप वगेरे शुभकर्मस्वरूप मोक्षहेतु केटलाक लोको माने छे, ते आखोय निषेधवामां आव्यो छे; कारण के ते (मोक्षहेतु) अन्य द्रव्यना स्वभाववाळो (अर्थात् पुद्गलस्वभावी) होवाथी तेना स्व-भाव वडे ज्ञाननुं भवन थतुं नथी, मात्र परमार्थ मोक्षहेतु ज एक द्रव्यना स्वभाववाळो (अर्थात् जीवस्वभावी) होवाथी तेना स्वभाव वडे ज्ञाननुं भवन थाय छे.

भावार्थःमोक्ष आत्मानो थाय छे तो तेनुं कारण पण आत्मस्वभावी ज होवुं जोईए. जे अन्य द्रव्यना स्वभाववाळुं होय तेनाथी आत्मानो मोक्ष केम थाय? शुभ कर्म पुद्गलस्वभावी छे तेथी तेना भवनथी परमार्थ आत्मानुं भवन न थई शके; माटे ते आत्माना


Page 251 of 642
PDF/HTML Page 282 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
वृत्तं ज्ञानस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं सदा
एकद्रव्यस्वभावत्वान्मोक्षहेतुस्तदेव तत् ।।१०६।।
(अनुष्टुभ्)
वृत्तं कर्मस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं न हि
द्रव्यान्तरस्वभावत्वान्मोक्षहेतुर्न कर्म तत् ।।१०७।।
(अनुष्टुभ्)
मोक्षहेतुतिरोधानाद्बन्धत्वात्स्वयमेव च
मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वात्तन्निषिध्यते ।।१०८।।

अथ कर्मणो मोक्षहेतुतिरोधानकरणं साधयति मोक्षनुं कारण थतुं नथी. ज्ञान आत्मस्वभावी छे तेथी तेना भवनथी आत्मानुं भवन थाय छे; माटे ते आत्माना मोक्षनुं कारण थाय छे. आ रीते ज्ञान ज वास्तविक मोक्षहेतु छे.

हवे आ ज अर्थना कळशरूप बे श्लोको कहे छेः

श्लोकार्थः[ एकद्रव्यस्वभावत्वात् ] ज्ञान एकद्रव्यस्वभावी (जीवस्वभावी) होवाथी [ ज्ञानस्वभावेन ] ज्ञानना स्वभावथी [ सदा ] हंमेशां [ ज्ञानस्य भवनं वृत्तं ] ज्ञाननुं भवन थाय छे; [ तत् ] माटे [ तद् एव मोक्षहेतुः ] ज्ञान ज मोक्षनुं कारण छे. १०६.

श्लोकार्थः[ द्रव्यान्तरस्वभाववात् ] कर्म अन्यद्रव्यस्वभावी (पुद्गलस्वभावी) होवाथी [ कर्मस्वभावेन ] कर्मना स्वभावथी [ ज्ञानस्य भवनं न हि वृत्तं ] ज्ञाननुं भवन थतुं नथी; [ तत् ] माटे [ कर्म मोक्षहेतुः न ] कर्म मोक्षनुं कारण नथी. १०७.

हवे आगळना कथननी सूचनानो श्लोक कहे छेः

श्लोकार्थः[ मोक्षहेतुतिरोधानात् ] कर्म मोक्षना कारणनुं तिरोधान करनारुं होवाथी, [ स्वयम् एव बन्धत्वात् ] ते पोते ज बंधस्वरूप होवाथी [ च ] अने [ मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वात् ] ते मोक्षना कारणना तिरोधायिभावस्वरूप होवाथी [ तत् निषिध्यते ] तेने निषेधवामां आवे छे. १०८.

हवे प्रथम, कर्म मोक्षना कारणनुं तिरोधान करनारुं छे एम सिद्ध करे छेः तिरोधायि = तिरोधान करनार


Page 252 of 642
PDF/HTML Page 283 of 673
single page version

वत्थस्स सेदभावो जह णासेदि मलमेलणासत्तो
मिच्छत्तमलोच्छण्णं तह सम्मत्तं खु णादव्वं ।।१५७।।
वत्थस्स सेदभावो जह णासेदि मलमेलणासत्तो
अण्णाणमलोच्छण्णं तह णाणं होदि णादव्वं ।।१५८।।
वत्थस्स सेदभावो जह णासेदि मलमेलणासत्तो
कसायमलोच्छण्णं तह चारित्तं पि णादव्वं ।।१५९।।
वस्त्रस्य श्वेतभावो यथा नश्यति मलमेलनासक्तः
मिथ्यात्वमलावच्छन्नं तथा सम्यक्त्वं खलु ज्ञातव्यम् ।।१५७।।
वस्त्रस्य श्वेतभावो यथा नश्यति मलमेलनासक्तः
अज्ञानमलावच्छन्नं तथा ज्ञानं भवति ज्ञातव्यम् ।।१५८।।
वस्त्रस्य श्वेतभावो यथा नश्यति मलमेलनासक्तः
कषायमलावच्छन्नं तथा चारित्रमपि ज्ञातव्यम् ।।१५९।।
मळमिलनलेपथी नाश पामे श्वेतपणुं ज्यम वस्त्रनुं,
मिथ्यात्वमळना लेपथी सम्यक्त्व ए रीत जाणवुं. १५७.
मळमिलनलेपथी नाश पामे श्वेतपणुं ज्यम वस्त्रनुं,
अज्ञानमळना लेपथी वळी ज्ञान ए रीत जाणवुं. १५८.
मळमिलनलेपथी नाश पामे श्वेतपणुं ज्यम वस्त्रनुं,
चारित्र पामे नाश लिप्त कषायमळथी जाणवुं. १५९.

गाथार्थः[ यथा ] जेम [ वस्त्रस्य ] वस्त्रनो [ श्वेतभावः ] श्वेतभाव [ मलमेलनासक्तः ] मेलना मळवाथी खरडायो थको [ नश्यति ] नाश पामे छेतिरोभूत थाय छे, [ तथा ] तेवी रीते [ मिथ्यात्वमलावच्छन्नं ] मिथ्यात्वरूपी मेलथी खरडायुंव्याप्त थयुंथकुं [ सम्यक्त्वं खलु ] सम्यक्त्व खरेखर तिरोभूत थाय छे [ ज्ञातव्यम् ] एम जाणवुं. [ यथा ] जेम [ वस्त्रस्य ] वस्त्रनो [ श्वेतभावः ] श्वेतभाव [ मलमेलनासक्तः ] मेलना मळवाथी खरडायो थको [ नश्यति ] नाश पामे छेतिरोभूत थाय छे, [ तथा ] तेवी रीते [ अज्ञानमलावच्छन्नं ] अज्ञानरूपी मेलथी खरडायुं


Page 253 of 642
PDF/HTML Page 284 of 673
single page version

ज्ञानस्य सम्यक्त्वं मोक्षहेतुः स्वभावः परभावेन मिथ्यात्वनाम्ना कर्ममलेनावच्छन्नत्वात्ति- रोधीयते, परभावभूतमलावच्छन्नश्वेतवस्त्रस्वभावभूतश्वेतस्वभाववत् ज्ञानस्य ज्ञानं मोक्षहेतुः स्वभावः परभावेनाज्ञाननाम्ना कर्ममलेनावच्छन्नत्वात्तिरोधीयते, परभावभूतमलावच्छन्नश्वेत- वस्त्रस्वभावभूतश्वेतस्वभाववत् ज्ञानस्य चारित्रं मोक्षहेतुः स्वभावः परभावेन कषायनाम्ना कर्ममलेनावच्छन्नत्वात्तिरोधीयते, परभावभूतमलावच्छन्नश्वेतवस्त्रस्वभावभूतश्वेतस्वभाववत् अतो मोक्षहेतुतिरोधानकरणात् कर्म प्रतिषिद्धम्

अथ कर्मणः स्वयं बन्धत्वं साधयति व्याप्त थयुंथकुं [ ज्ञानं भवति ] ज्ञान तिरोभूत थाय छे [ ज्ञातव्यम् ] एम जाणवुं. [ यथा ] जेम [ वस्त्रस्य ] वस्त्रनो [ श्वेतभावः ] श्वेतभाव [ मलमेलनासक्तः ] मेलना मळवाथी खरडायो थको [ नश्यति ] नाश पामे छेतिरोभूत थाय छे, [ तथा ] तेवी रीते [ कषायमलावच्छन्नं ] कषायरूपी मेलथी खरडायुंव्याप्त थयुंथकुं [ चारित्रम् अपि ] चारित्र पण तिरोभूत थाय छे [ ज्ञातव्यम् ] एम जाणवुं.

टीकाःज्ञाननुं सम्यक्त्व के जे मोक्षना कारणरूप स्वभाव छे ते, परभावस्वरूप जे मिथ्यात्व नामनो कर्मरूपी मेल तेना वडे व्याप्त थवाथी, तिरोभूत थाय छेजेम परभावस्वरूप मेलथी व्याप्त थयेलो श्वेत वस्त्रना स्वभावभूत श्वेतस्वभाव तिरोभूत थाय छे तेम. ज्ञाननुं ज्ञान के जे मोक्षना कारणरूप स्वभाव छे ते, परभावस्वरूप अज्ञान नामना कर्ममळ वडे व्याप्त थवाथी तिरोभूत थाय छेजेम परभावस्वरूप मेलथी व्याप्त थयेलो श्वेत वस्त्रना स्वभावभूत श्वेतस्वभाव तिरोभूत थाय छे तेम. ज्ञाननुं चारित्र के जे मोक्षना कारणरूप स्वभाव छे ते, परभावस्वरूप कषाय नामना कर्ममळ वडे व्याप्त थवाथी तिरोभूत थाय छेजेम परभावस्वरूप मेलथी व्याप्त थयेलो श्वेत वस्त्रना स्वभावभूत श्वेतस्वभाव तिरोभूत थाय छे तेम. माटे मोक्षना कारणनुं (सम्यग्दर्शन, ज्ञान अने चारित्रनुं) तिरोधान करतुं होवाथी कर्मने निषेधवामां आव्युं छे.

भावार्थःसम्यग्दर्शन-ज्ञान-चारित्र मोक्षमार्ग छे. ज्ञाननुं सम्यक्त्वरूप परिणमन मिथ्यात्वकर्मथी तिरोभूत थाय छे; ज्ञाननुं ज्ञानरूप परिणमन अज्ञानकर्मथी तिरोभूत थाय छे; अने ज्ञाननुं चारित्ररूप परिणमन कषायकर्मथी तिरोभूत थाय छे. आ रीते मोक्षना कारणभावोने कर्म तिरोभूत करतुं होवाथी तेनो निषेध करवामां आव्यो छे.

हवे, कर्म पोते ज बंधस्वरूप छे एम सिद्ध करे छेः


Page 254 of 642
PDF/HTML Page 285 of 673
single page version

सो सव्वणाणदरिसी कम्मरएण णियेणावच्छण्णो
संसारसमावण्णो ण विजाणदि सव्वदो सव्वं ।।१६०।।
स सर्वज्ञानदर्शी कर्मरजसा निजेनावच्छन्नः
संसारसमापन्नो न विजानाति सर्वतः सर्वम् ।।१६०।।

यतः स्वयमेव ज्ञानतया विश्वसामान्यविशेषज्ञानशीलमपि ज्ञानमनादिस्वपुरुषापराध- प्रवर्तमानकर्ममलावच्छन्नत्वादेव बन्धावस्थायां सर्वतः सर्वमप्यात्मानमविजानदज्ञानभावेनैवेदमेव- मवतिष्ठते; ततो नियतं स्वयमेव कर्मैव बन्धः अतः स्वयं बन्धत्वात् कर्म प्रतिषिद्धम्

ते सर्वज्ञानी-दर्शी पण निज कर्मरज-आच्छादने,
संसारप्राप्त न जाणतो ते सर्व रीते सर्वने. १६०.

गाथार्थः[ सः ] ते आत्मा [ सर्वज्ञानदर्शी ] (स्वभावथी) सर्वने जाणनारो तथा देखनारो छे तोपण [ निजेन कर्मरजसा ] पोताना कर्ममळथी [ अवच्छन्नः ] खरडायोव्याप्त थयो थको [ संसारसमापन्नः ] संसारने प्राप्त थयेलो ते [ सर्वतः ] सर्व प्रकारे [ सर्वम् ] सर्वने [ न विजानाति ] जाणतो नथी.

टीकाःजे पोते ज ज्ञान होवाने लीधे विश्वने (सर्व पदार्थोने) सामान्य- विशेषपणे जाणवाना स्वभाववाळुं छे एवुं ज्ञान अर्थात् आत्मद्रव्य, अनादि काळथी पोताना पुरुषार्थना अपराधथी प्रवर्तता एवा कर्ममळ वडे लेपायुंव्याप्त थयुंहोवाथी ज, बंध- अवस्थामां सर्व प्रकारे संपूर्ण एवा पोताने अर्थात् सर्व प्रकारे सर्व ज्ञेयोने जाणनारा एवा पोताने नहि जाणतुं थकुं, आ प्रमाणे प्रत्यक्ष अज्ञानभावे (अज्ञानदशामां) वर्ते छे; तेथी ए नक्की थयुं के कर्म पोते ज बंधस्वरूप छे. माटे, पोते बंधस्वरूप होवाथी कर्मने निषेधवामां आव्युं छे.

भावार्थःअहीं पण ‘ज्ञान’ शब्दथी आत्मा समजवो. ज्ञान अर्थात् आत्मद्रव्य स्वभावथी तो सर्वने देखनारुं तथा जाणनारुं छे परंतु अनादिथी पोते अपराधी होवाथी कर्म वडे आच्छादित छे, अने तेथी पोताना संपूर्ण स्वरूपने जाणतुं नथी; ए रीते अज्ञानदशामां वर्ते छे. आ प्रमाणे केवळज्ञानस्वरूप अथवा मुक्तस्वरूप आत्मा कर्म वडे लिप्त होवाथी अज्ञानरूप अथवा बद्धरूप वर्ते छे, माटे ए नक्की थयुं के कर्म पोते ज बंधस्वरूप छे. तेथी कर्मनो निषेध करवामां आव्यो छे.


Page 255 of 642
PDF/HTML Page 286 of 673
single page version

अथ कर्मणो मोक्षहेतुतिरोधायिभावत्वं दर्शयति

सम्मत्तपडिणिबद्धं मिच्छत्तं जिणवरेहि परिकहियं
तस्सोदयेण जीवो मिच्छादिट्ठि त्ति णादव्वो ।।१६१।।
णाणस्स पडिणिबद्धं अण्णाणं जिणवरेहि परिकहियं
तस्सोदयेण जीवो अण्णाणी होदि णादव्वो ।।१६२।।
चारित्तपडिणिबद्धं कसायं जिणवरेहि परिकहियं
तस्सोदयेण जीवो अचरित्तो होदि णादव्वो ।।१६३।।
सम्यक्त्वप्रतिनिबद्धं मिथ्यात्वं जिनवरैः परिकथितम्
तस्योदयेन जीवो मिथ्यादृष्टिरिति ज्ञातव्यः ।।१६१।।
ज्ञानस्य प्रतिनिबद्धं अज्ञानं जिनवरैः परिकथितम्
तस्योदयेन जीवोऽज्ञानी भवति ज्ञातव्यः ।।१६२।।
चारित्रप्रतिनिबद्धः कषायो जिनवरैः परिकथितः
तस्योदयेन जीवोऽचारित्रो भवति ज्ञातव्यः ।।१६३।।

हवे, कर्म मोक्षना कारणना तिरोधायिभावस्वरूप (अर्थात् मिथ्यात्वादिभावस्वरूप) छे एम बतावे छेः

सम्यक्त्वप्रतिबंधक करम मिथ्यात्व जिनदेवे कह्युं,
एना उदयथी जीव मिथ्यात्वी बने एम जाणवुं. १६१.
एम ज्ञानप्रतिबंधक करम अज्ञान जिनदेवे कह्युं,
एना उदयथी जीव अज्ञानी बने एम जाणवुं. १६२.
चारित्रने प्रतिबंध कर्म कषाय जिनदेवे कह्युं,
एना उदयथी जीव बने चारित्रहीन एम जाणवुं. १६३.

गाथार्थः[ सम्यक्त्वप्रतिनिबद्धं ] सम्यक्त्वने रोकनारुं [ मिथ्यात्वं ] मिथ्यात्व छे एम [ जिनवरैः ] जिनवरोए [ परिकथितम् ] कह्युं छे; [ तस्य उदयेन ] तेना उदयथी [ जीवः ] जीव


Page 256 of 642
PDF/HTML Page 287 of 673
single page version

सम्यक्त्वस्य मोक्षहेतोः स्वभावस्य प्रतिबन्धकं किल मिथ्यात्वं, तत्तु स्वयं कर्मैव, तदुदयादेव ज्ञानस्य मिथ्यादृष्टित्वम् ज्ञानस्य मोक्षहेतोः स्वभावस्य प्रतिबन्धकं किलाज्ञानं, तत्तु स्वयं कर्मैव, तदुदयादेव ज्ञानस्याज्ञानित्वम् चारित्रस्य मोक्षहेतोः स्वभावस्य प्रतिबन्धक : किल कषायः, स तु स्वयं कर्मैव, तदुदयादेव ज्ञानस्याचारित्रत्वम् अतः स्वयं मोक्षहेतुतिरोधायि- भावत्वात्कर्म प्रतिषिद्धम् [ मिथ्यादृष्टिः ] मिथ्याद्रष्टि थाय छे [ इति ज्ञातव्यः ] एम जाणवुं. [ ज्ञानस्य प्रतिनिबद्धं ] ज्ञानने


रोकनारुं [ अज्ञानं ] अज्ञान छे एम [ जिनवरैः ] जिनवरोए [ परिकथितम् ] कह्युं छे; [ तस्य उदयेन ] तेना उदयथी [ जीवः ] जीव [ अज्ञानी ] अज्ञानी [ भवति ] थाय छे [ ज्ञातव्यः ] एम जाणवुं. [ चारित्रप्रतिनिबद्धः ] चारित्रने रोकनार [ कषायः ] कषाय छे एम [ जिनवरैः ] जिनवरोए [ परिकथितः ] कह्युं छे; [ तस्य उदयेन ] तेना उदयथी [ जीवः ] जीव [ अचारित्रः ] अचारित्री [ भवति ] थाय छे [ ज्ञातव्यः ] एम जाणवुं.

टीकाःसम्यक्त्व के जे मोक्षना कारणरूप स्वभाव छे तेने रोकनारुं मिथ्यात्व छे; ते (मिथ्यात्व) तो पोते कर्म ज छे, तेना उदयथी ज ज्ञानने मिथ्याद्रष्टिपणुं थाय छे. ज्ञान के जे मोक्षना कारणरूप स्वभाव छे तेने रोकनारुं अज्ञान छे; ते तो पोते कर्म ज छे, तेना उदयथी ज ज्ञानने अज्ञानीपणुं थाय छे. चारित्र के जे मोक्षना कारणरूप स्वभाव छे तेने रोकनार कषाय छे; ते तो पोते कर्म ज छे, तेना उदयथी ज ज्ञानने अचारित्रीपणुं थाय छे. माटे, (कर्म) पोते मोक्षना कारणना तिरोधायिभावस्वरूप होवाथी कर्मने निषेधवामां आव्युं छे.

भावार्थःसम्यग्दर्शन, ज्ञान अने चारित्र मोक्षना कारणरूप भावो छे तेमनाथी विपरीत मिथ्यात्वादि भावो छे; कर्म ते मिथ्यात्वादि भावो-स्वरूप छे. आ रीते कर्म मोक्षना कारणभूत भावोथी विपरीत भावो-स्वरूप छे.

पहेलां त्रण गाथाओमां कह्युं हतुं के कर्म मोक्षना कारणरूप भावोनुंसम्यक्त्वादिनुं घातक छे. पछीनी एक गाथामां एम कह्युं के कर्म पोते ज बंधस्वरूप छे. आ छेल्ली त्रण गाथाओमां कह्युं के कर्म मोक्षना कारणरूप भावोथी विरोधी भावोस्वरूप छेमिथ्यात्वादिस्वरूप छे. आ प्रमाणे एम बताव्युं के कर्म मोक्षना कारणनुं घातक छे, बंधस्वरूप छे अने बंधना कारणस्वरूप छे, माटे निषिद्ध छे.

अशुभ कर्म तो मोक्षनुं कारण छे ज नहि, बाधक ज छे, तेथी निषिद्ध ज छे; परंतु शुभ कर्म पण कर्मसामान्यमां आवी जतुं होवाथी ते पण बाधक ज छे तेथी निषिद्ध ज छे एम जाणवुं.


Page 257 of 642
PDF/HTML Page 288 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
संन्यस्तव्यमिदं समस्तमपि तत्कर्मैव मोक्षार्थिना
संन्यस्ते सति तत्र का किल कथा पुण्यस्य पापस्य वा
सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनान्मोक्षस्य हेतुर्भवन्-
नैष्कर्म्यप्रतिबद्धमुद्धतरसं ज्ञानं स्वयं धावति
।।१०९।।
(शार्दूलविक्रीडित)
यावत्पाकमुपैति कर्मविरतिर्ज्ञानस्य सम्यङ् न सा
कर्मज्ञानसमुच्चयोऽपि विहितस्तावन्न काचित्क्षतिः
किन्त्वत्रापि समुल्लसत्यवशतो यत्कर्म बन्धाय तन्-
मोक्षाय स्थितमेकमेव परमं ज्ञानं विमुक्तं स्वतः
।।११०।।

हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ मोक्षार्थिना इदं समस्तम् अपि तत् कर्म एव संन्यस्तव्यम् ] मोक्षार्थीए आ सघळुंय कर्ममात्र त्यागवा योग्य छे. [ संन्यस्ते सति तत्र पुण्यस्य पापस्य वा किल का कथा ] ज्यां समस्त कर्म छोडवामां आवे छे त्यां पछी पुण्य के पापनी शी वात? (कर्ममात्र त्याज्य छे त्यां पुण्य सारुं अने पाप खराबएवी वातने क्यां अवकाश छे? कर्मसामान्यमां बन्ने आवी गयां.) [ सम्यक्त्वादिनिजस्वभावभवनात् मोक्षस्य हेतुः भवन् ] समस्त कर्मनो त्याग थतां, सम्यक्त्वादि जे पोतानो स्वभाव ते-रूपे थवाथीपरिणमवाथी मोक्षना कारणभूत थतुं, [ नैष्कर्म्यप्रतिबद्धम् उद्धतरसं ] निष्कर्म अवस्था साथे जेनो उद्धत (उत्कट) रस प्रतिबद्ध अर्थात् संकळायेलो छे एवुं [ ज्ञानं ] ज्ञान [ स्वयं ] आपोआप [ धावति ] दोड्युं आवे छे.

भावार्थःकर्मने दूर करीने, पोताना सम्यक्त्वादिस्वभावरूपे परिणमवाथी मोक्षना कारणरूप थतुं ज्ञान आपोआप प्रगट थाय छे, त्यां पछी तेने कोण रोकी शके? १०९.

हवे आशंका ऊपजे छे केअविरत सम्यग्द्रष्टि वगेरेने ज्यां सुधी कर्मनो उदय रहे त्यां सुधी ज्ञान मोक्षनुं कारण केम थई शके? वळी कर्म अने ज्ञान बन्ने (कर्मना निमित्ते थती शुभाशुभ परिणति अने ज्ञानपरिणति बन्ने) साथे केम रही शके? ते आशंकाना समाधाननुं काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ यावत् ] ज्यां सुधी [ ज्ञानस्य कर्मविरतिः ] ज्ञाननी कर्मविरति [ सा सम्यक् पाकम् न उपैति ] बराबर परिपूर्णता पामती नथी [ तावत् ] त्यां सुधी [ कर्मज्ञानसमुच्चयः अपि विहितः, न काचित् क्षतिः ] कर्म अने ज्ञाननुं एकठापणुं शास्त्रमां कह्युं छे; तेमना एकठा रहेवामां

33

Page 258 of 642
PDF/HTML Page 289 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
मग्नाः कर्मनयावलम्बनपरा ज्ञानं न जानन्ति यन्-
मग्ना ज्ञाननयैषिणोऽपि यदतिस्वच्छन्दमन्दोद्यमाः
विश्वस्योपरि ते तरन्ति सततं ज्ञानं भवन्तः स्वयं
ये कुर्वन्ति न कर्म जातु न वशं यान्ति प्रमादस्य च
।।१११।।

कांई पण क्षति अर्थात् विरोध नथी. [ किन्तु ] परंतु [ अत्र अपि ] अहीं एटलुं विशेष जाणवुं के आत्मामां [ अवशतः यत् कर्म समुल्लसति ] अवशपणे (जबरदस्तीथी) जे कर्म प्रगट थाय छे अर्थात् उदय थाय छे [ तत् बन्धाय ] ते तो बंधनुं कारण थाय छे, अने [ मोक्षाय ] मोक्षनुं कारण तो, [ एकम् एव परमं ज्ञानं स्थितम् ] जे एक परम ज्ञान छे ते एक ज थाय छे [ स्वतः विमुक्तं ] के जे ज्ञान स्वतः विमुक्त छे (अर्थात् त्रणे काळे परद्रव्य-भावोथी भिन्न छे).

भावार्थःज्यां सुधी यथाख्यात चारित्र थतुं नथी त्यां सुधी सम्यग्द्रष्टिने बे धारा रहे छेशुभाशुभ कर्मधारा अने ज्ञानधारा. ते बन्ने साथे रहेवामां कांई पण विरोध नथी. (जेम मिथ्याज्ञानने अने सम्यग्ज्ञानने परस्पर विरोध छे तेम कर्मसामान्यने अने ज्ञानने विरोध नथी.) ते स्थितिमां कर्म पोतानुं कार्य करे छे अने ज्ञान पोतानुं कार्य करे छे. जेटला अंशे शुभाशुभ कर्मधारा छे तेटला अंशे कर्मबंध थाय छे अने जेटला अंशे ज्ञानधारा छे तेटला अंशे कर्मनो नाश थतो जाय छे. विषय-कषायना विकल्पो के व्रतनियमना विकल्पोशुद्ध स्वरूपनो विचार सुद्धांकर्मबंधनुं कारण छे; शुद्ध परिणतिरूप ज्ञानधारा ज मोक्षनुं कारण छे. ११०. हवे कर्म अने ज्ञाननो नयविभाग बतावे छेः

श्लोकार्थः[ कर्मनयावलम्बनपराः मग्नाः ] कर्मनयना आलंबनमां तत्पर (अर्थात् कर्मनयना पक्षपाती) पुरुषो डूबेला छे [ यत् ] कारण के [ ज्ञानं न जानन्ति ] तेओ ज्ञानने जाणता नथी. [ ज्ञाननय-एषिणः अपि मग्नाः ] ज्ञाननयना इच्छक (अर्थात् पक्षपाती) पुरुषो पण डूबेला छे [ यत् ] कारण के [ अतिस्वच्छन्दमन्द-उद्यमाः ] तेओ स्वच्छंदथी अति मंद-उद्यमी छे (स्वरूपप्राप्तिनो पुरुषार्थ करता नथी, प्रमादी छे अने विषयकषायमां वर्ते छे). [ ते विश्वस्य उपरि तरन्ति ] ते जीवो विश्वना उपर तरे छे के [ ये स्वयं सततं ज्ञानं भवन्तः कर्म न कुर्वन्ति ] जेओ पोते निरंतर ज्ञानरूप थतापरिणमता थका कर्म करता नथी [ च ] अने [ जातु प्रमादस्य वशं न यान्ति ] क्यारेय प्रमादने वश पण थता नथी (स्वरूपमां उद्यमी रहे छे).

भावार्थःअहीं सर्वथा एकांत अभिप्रायनो निषेध कर्यो छे कारण के सर्वथा एकांत अभिप्राय ज मिथ्यात्व छे.


Page 259 of 642
PDF/HTML Page 290 of 673
single page version

(मन्दाक्रान्ता)
भेदोन्मादं भ्रमरसभरान्नाटयत्पीतमोहं
मूलोन्मूलं सकलमपि तत्कर्म कृत्वा बलेन
हेलोन्मीलत्परमकलया सार्धमारब्धकेलि
ज्ञानज्योतिः कवलिततमः प्रोज्जजृम्भे भरेण
।।११२।।

केटलाक लोको परमार्थभूत ज्ञानस्वरूप आत्माने तो जाणता नथी अने व्यवहार दर्शन- ज्ञानचारित्ररूप क्रियाकांडना आडंबरने मोक्षनुं कारण जाणी तेमां तत्पर रहे छेतेनो पक्षपात करे छे. आवा कर्मनयना पक्षपाती लोकोजेओ ज्ञानने तो जाणता नथी अने कर्मनयमां ज खेदखिन्न छे तेओसंसारमां डूबे छे.

वळी केटलाक लोको आत्मस्वरूपने यथार्थ जाणता नथी अने सर्वथा एकांतवादी मिथ्याद्रष्टिओना उपदेशथी अथवा पोतानी मेळे ज अंतरंगमां ज्ञाननुं स्वरूप खोटी रीते कल्पी तेमां पक्षपात करे छे. पोतानी परिणतिमां जराय फेर पड्या विना तेओ पोताने सर्वथा अबंध माने छे अने व्यवहार दर्शनज्ञानचारित्रना क्रियाकांडने निरर्थक जाणी छोडी दे छे. आवा ज्ञाननयना पक्षपाती लोको जेओ स्वरूपनो कांई पुरुषार्थ करता नथी अने शुभ परिणामोने छोडी स्वच्छंदी थई विषय-कषायमां वर्ते छे तेओ पण संसारसमुद्रमां डूबे छे.

मोक्षमार्गी जीवो ज्ञानरूपे परिणमता थका शुभाशुभ कर्मने हेय जाणे छे अने शुद्ध परिणतिने ज उपादेय जाणे छे. तेओ मात्र अशुभ कर्मने ज नहि परंतु शुभ कर्मने पण छोडी, स्वरूपमां स्थिर थवाने निरंतर उद्यमवंत छेसंपूर्ण स्वरूपस्थिरता थतां सुधी तेनो पुरुषार्थ कर्या ज करे छे. ज्यां सुधी, पुरुषार्थनी अधूराशने लीधे, शुभाशुभ परिणामोथी छूटी स्वरूपमां संपूर्णपणे टकी शकातुं नथी त्यां सुधीजोके स्वरूपस्थिरतानुं अंर्त-आलंबन (अंतःसाधन) तो शुद्ध परिणति पोते ज छे तोपणअंर्त-आलंबन लेनारने जेओ बाह्य आलंबनरूप कहेवाय छे एवा (शुद्ध स्वरूपना विचार आदि) शुभ परिणामोमां ते जीवो हेयबुद्धिए प्रवर्ते छे, परंतु शुभ कर्मोने निरर्थक गणी छोडी दईने स्वच्छंदपणे अशुभ कर्मोमां प्रवर्तवानी बुद्धि तेमने कदी होती नथी. आवा जीवोजेओ एकांत अभिप्राय रहित छे तेओकर्मनो नाश करी, संसारथी निवृत्त थाय छे. १११.

हवे पुण्य-पाप अधिकारने पूर्ण करतां आचार्यदेव ज्ञाननो महिमा करे छेः

श्लोकार्थः[ पीतमोहं ] जेणे मोहरूपी मदिरा पीधी होवाथी [ भ्रम-रस-भरात् भेदोन्मादं नाटयत् ] जे भ्रमना रसना भारथी (अतिशयपणाथी) शुभाशुभ कर्मना भेदरूपी उन्मादने (गांडपणाने) नचावे छे [ तत् सकलम् अपि कर्म ] एवा समस्त कर्मने [ बलेन ] पोताना बळ


Page 260 of 642
PDF/HTML Page 291 of 673
single page version

इति पुण्यपापरूपेण द्विपात्रीभूतमेकपात्रीभूय कर्म निष्क्रान्तम्

इति श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां समयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ पुण्यपापप्ररूपकः तृतीयोऽङ्कः ।। वडे [ मूलोन्मूलं कृत्वा ] मूळथी उखेडी नाखीने [ ज्ञानज्योतिः भरेण प्रोज्जजृम्भे ] ज्ञानज्योति अत्यंत सामर्थ्य सहित प्रगट थई. केवी छे ते ज्ञानज्योति? [ कवलिततमः ] जे अज्ञानरूपी अंधकारने कोळियो करी गई छे अर्थात् जेणे अज्ञानरूपी अंधकारनो नाश कर्यो छे, [ हेला-उन्मिलत् ] जे लीलामात्रथी (सहज पुरुषार्थथी) ऊघडतीविकसती जाय छे अने [ परमकलया सार्धम् आरब्धकेलि ] जेणे परम कळा अर्थात् केवळज्ञान साथे क्रीडा शरू करी छे एवी ते ज्ञानज्योति छे. (ज्यां सुधी सम्यग्द्रष्टि छद्मस्थ छे त्यां सुधी ज्ञानज्योति केवळज्ञान साथे शुद्धनयना बळथी परोक्ष क्रीडा करे छे, केवळज्ञान थतां साक्षात् थाय छे.)

भावार्थःपोताने (ज्ञानज्योतिने) प्रतिबंधक कर्म के जे शुभ अने अशुभएवा भेदरूप थईने नाचतुं हतुं अने ज्ञानने भुलावी देतुं हतुं तेने पोतानी शक्तिथी उखेडी नाखी ज्ञानज्योति संपूर्ण सामर्थ्य सहित प्रकाशित थई. आ ज्ञानज्योति अथवा ज्ञानकळा केवळ- ज्ञानरूपी परमकळानो अंश छे अने केवळज्ञानना संपूर्ण स्वरूपने ते जाणे छे तेम ज ते तरफ प्रगति करे छे, तेथी एम कह्युं छे के ‘‘ज्ञानज्योतिए केवळज्ञान साथे क्रीडा मांडी छे’’. ज्ञानकळा सहजपणे विकास पामती जाय छे अने छेवटे परमकळा अर्थात् केवळज्ञान थई जाय छे. ११२.

टीकाःपुण्य-पापरूपे बे पात्ररूप थयेलुं कर्म एक पात्ररूप थईने (रंगभूमिमांथी) बहार नीकळी गयुं.

भावार्थःकर्म सामान्यपणे एक ज छे तोपण तेणे पुण्य-पापरूपी बे पात्रोनो स्वांग धारण करीने रंगभूमिमां प्रवेश कर्यो हतो. तेने ज्ञाने यथार्थपणे एक जाणी लीधुं त्यारे ते एक पात्ररूप थईने रंगभूमिमांथी बहार नीकळी गयुं, नृत्य करतुं अटकी गयुं.

आश्रय, कारण, रूप, सवादसुं भेद विचारी गिने दोऊ न्यारे,
पुण्य रु पाप शुभाशुभभावनि बंध भये सुखदुःखकरा रे;
ज्ञान भये दोऊ एक लखै बुध आश्रय आदि समान विचारे,
बंधके कारण हैं दोऊ रूप, इन्हैं तजि जिनमुनि मोक्ष पधारे.

आम श्री समयसारनी (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत श्री समयसार परमागमनी) श्रीमद् अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित आत्मख्याति नामनी टीकामां पुण्य-पापनो प्ररूपक त्रीजो अंक समाप्त थयो.

❋ ❋ ❋

Page 261 of 642
PDF/HTML Page 292 of 673
single page version

-४-
आस्रव अधिकार
अथ प्रविशत्यास्रवः
(द्रुतविलम्बित)
अथ महामदनिर्भरमन्थरं
समररङ्गपरागतमास्रवम्
अयमुदारगभीरमहोदयो
जयति दुर्जयबोधधनुर्धरः
।।११३।।
द्रव्यास्रवथी भिन्न छे, भावास्रव करी नाश;
थया सिद्ध परमातमा, नमुं तेह, सुख आश.

प्रथम टीकाकार कहे छे के ‘हवे आस्रव प्रवेश करे छे’. जेम नृत्यना अखाडामां नृत्य करनार माणस स्वांग धारण करीने प्रवेश करे छे तेम अहीं आस्रवनो स्वांग छे. ते स्वांगने यथार्थ जाणनारुं सम्यग्ज्ञान छे; तेना महिमारूप मंगळ करे छेः

श्लोकार्थः[ अथ ] हवे [ समररङ्गपरागतम् ] समरांगणमां आवेला, [ महामदनिर्भरमन्थरं ] महा मदथी भरेला मदमाता [ आस्रवम् ] आस्रवने [ अयम् दुर्जयबोधधनुर्धरः ] आ दुर्जय ज्ञान -बाणावळी [ जयति ] जीते छे[ उदारगभीरमहोदयः ] के जे ज्ञानरूपी बाणावळीनो महान उदय उदार छे (अर्थात् आस्रवने जीतवा माटे जेटलो पुरुषार्थ जोईए तेटलो पूरो पाडे एवो छे) अने गंभीर छे (अर्थात् जेनो पार छद्मस्थ जीवो पामी शकता नथी एवो छे).

भावार्थःअहीं नृत्यना अखाडामां आस्रवे प्रवेश कर्यो छे. नृत्यमां अनेक रसनुं वर्णन होय छे तेथी अहीं रसवत् अलंकार वडे शान्त रसमां वीर रसने प्रधान करी वर्णन कर्युं छे के ‘ज्ञानरूपी बाणावळी आस्रवने जीते छे’. आखा जगतने जीतीने मदोन्मत्त थयेलो आस्रव संग्रामनी भूमिमां आवीने खडो थयो; परंतु ज्ञान तो तेना करतां वधारे बळवान योद्धो छे तेथी ते आस्रवने जीती ले छे अर्थात् अंतर्मुहूर्तमां कर्मोनो नाश करी केवळज्ञान उपजावे छे. एवुं ज्ञाननुं सामर्थ्य छे. ११३.


Page 262 of 642
PDF/HTML Page 293 of 673
single page version

तत्रास्रवस्वरूपमभिदधाति
मिच्छत्तं अविरमणं कसायजोगा य सण्णसण्णा दु
बहुविहभेया जीवे तस्सेव अणण्णपरिणामा ।।१६४।।
णाणावरणादीयस्स ते दु कम्मस्स कारणं होंति
तेसिं पि होदि जीवो य रागदोसादिभावकरो ।।१६५।।
मिथ्यात्वमविरमणं कषाययोगौ च संज्ञासंज्ञास्तु
बहुविधभेदा जीवे तस्यैवानन्यपरिणामाः ।।१६४।।
ज्ञानावरणाद्यस्य ते तु कर्मणः कारणं भवन्ति
तेषामपि भवति जीवश्च रागद्वेषादिभावकरः ।।१६५।।

रागद्वेषमोहा आस्रवाः इह हि जीवे स्वपरिणामनिमित्ताः अजडत्वे सति चिदाभासाः

हवे आस्रवनुं स्वरूप कहे छेः

मिथ्यात्व ने अविरत, कषायो, योग संज्ञ असंज्ञ छे,
ए विविध भेदे जीवमां, जीवना अनन्य परिणाम छे; १६४.
वळी तेह ज्ञानावरणआदिक कर्मनां कारण बने,
ने तेमनुं पण जीव बने जे रागद्वेषादिक करे. १६५.

गाथार्थः[ मिथ्यात्वम् ] मिथ्यात्व, [ अविरमणं ] अविरमण, [ कषाययोगौ च ] कषाय अने योगए आस्रवो [ संज्ञासंज्ञाः तु ] संज्ञ (अर्थात् चेतनना विकार) पण छे अने असंज्ञ (अर्थात् पुद्गलना विकार) पण छे. [ बहुविधभेदाः ] विविध भेदवाळा संज्ञ आस्रवो[ जीवे ] के जेओ जीवमां उत्पन्न थाय छे तेओ[ तस्य एव ] जीवना ज [ अनन्यपरिणामाः ] अनन्य परिणाम छे. [ ते तु ] वळी असंज्ञ आस्रवो [ ज्ञानावरणाद्यस्य कर्मणः ] ज्ञानावरण आदि कर्मनुं [ कारणं ] कारण (निमित्त) [ भवन्ति ] थाय छे [ च ] अने [ तेषाम् अपि ] तेमने पण (अर्थात् असंज्ञ आस्रवोने पण कर्मबंधनुं निमित्त थवामां) [ रागद्वेषादिभावकरः जीवः ] रागद्वेषादि भाव करनारो जीव [ भवति ] कारण (निमित्त) थाय छे.

टीकाःआ जीवमां राग, द्वेष अने मोहए आस्रवो पोताना परिणामना निमित्ते थाय छे माटे तेओ जड नहि होवाथी चिदाभास छे (जेमां चैतन्यनो आभास छे एवा छे, चिद्विकार छे).


Page 263 of 642
PDF/HTML Page 294 of 673
single page version

मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगाः पुद्गलपरिणामाः, ज्ञानावरणादिपुद्गलकर्मास्रवणनिमित्तत्वात्, किलास्रवाः तेषां तु तदास्रवणनिमित्तत्वनिमित्तं अज्ञानमया आत्मपरिणामा रागद्वेषमोहाः तत आस्रवणनिमित्तत्वनिमित्तत्वात् रागद्वेषमोहा एवास्रवाः ते चाज्ञानिन एव भवन्तीति अर्थादेवापद्यते

अथ ज्ञानिनस्तदभावं दर्शयति
णत्थि दु आसवबंधो सम्मादिट्ठिस्स आसवणिरोहो
संते पुव्वणिबद्धे जाणदि सो ते अबंधंतो ।।१६६।।
नास्ति त्वास्रवबन्धः सम्यग्दृष्टेरास्रवनिरोधः
सन्ति पूर्वनिबद्धानि जानाति स तान्यबध्नन् ।।१६६।।

मिथ्यात्व, अविरति, कषाय अने योगए पुद्गलपरिणामो, ज्ञानावरणादि पुद्गल- कर्मना आस्रवणनां (आववानां) निमित्त होवाथी, खरेखर आस्रवो छे; अने तेमने (मिथ्यात्वादि पुद्गलपरिणामोने) कर्म-आस्रवणना निमित्तपणानुं निमित्त रागद्वेषमोह छेके जेओ अज्ञानमय आत्मपरिणामो छे. माटे (मिथ्यात्वादि पुद्गलपरिणामोने) आस्रवणना निमित्तपणाना निमित्तभूत होवाथी राग-द्वेष-मोह ज आस्रवो छे. अने ते तो (रागद्वेषमोह तो) अज्ञानीने ज होय छे एम अर्थमांथी ज नीकळे छे. (गाथामां स्पष्ट शब्दोमां कह्युं नथी तोपण गाथाना ज अर्थमांथी ए आशय नीकळे छे.)

भावार्थःज्ञानावरणादि कर्माेना आस्रवणनुं (आगमननुं) कारण तो मिथ्यात्वादि- कर्मना उदयरूप पुद्गलना परिणाम छे, माटे ते खरेखर आस्रवो छे. वळी तेमने कर्म- आस्रवणना निमित्तभूत थवानुं निमित्त जीवना रागद्वेषमोहरूप (अज्ञानमय) परिणाम छे माटे रागद्वेषमोह ज आस्रवो छे. ते रागद्वेषमोहने चिद्विकार पण कहेवामां आवे छे. ते रागद्वेषमोह जीवने अज्ञान-अवस्थामां ज होय छे. मिथ्यात्व सहित ज्ञान ज अज्ञान कहेवाय छे. माटे मिथ्याद्रष्टिने अर्थात् अज्ञानीने ज रागद्वेषमोहरूपी आस्रवो होय छे.

हवे ज्ञानीने आस्रवोनो (भावास्रवोनो) अभाव छे एम बतावे छेः

सुद्रष्टिने आस्रवनिमित्त न बंध, आस्रवरोध छे;
नहि बांधतो, जाणे ज पूर्वनिबद्ध जे सत्ता विषे. १६६.

गाथार्थः[ सम्यग्दृष्टेः तु ] सम्यग्द्रष्टिने [ आस्रवबन्धः ] आस्रव जेनुं निमित्त छे एवो


Page 264 of 642
PDF/HTML Page 295 of 673
single page version

यतो हि ज्ञानिनो ज्ञानमयैर्भावैरज्ञानमया भावाः परस्परविरोधिनोऽवश्यमेव निरुध्यन्ते; ततोऽज्ञानमयानां भावानां रागद्वेषमोहानां आस्रवभूतानां निरोधात् ज्ञानिनो भवत्येव आस्रवनिरोधः अतो ज्ञानी नास्रवनिमित्तानि पुद्गलकर्माणि बघ्नाति, नित्यमेवाकर्तृत्वात् तानि नवानि न बध्नन् सदवस्थानि पूर्वबद्धानि, ज्ञानस्वभावत्वात्, केवलमेव जानाति


बंध [ नास्ति ] नथी, [ आस्रवनिरोधः ] (कारण के) आस्रवनो (भावास्रवनो) निरोध छे; [ तानि ] नवां कर्मोने [ अबध्नन् ] नहि बांधतो [ सः ] ते, [ सन्ति ] सत्तामां रहेलां [ पूर्वनिबद्धानि ] पूर्वे बंधायेलां कर्मोने [ जानाति ] जाणे ज छे.

टीकाःखरेखर ज्ञानीने ज्ञानमय भावो वडे अज्ञानमय भावो अवश्यमेव निरोधाय छेरोकाय छेअभावरूप थाय छे कारण के परस्पर विरोधी भावो साथे रही शके नहि; तेथी अज्ञानमय भावोरूप राग-द्वेष-मोह के जेओ आस्रवभूत (आस्रवस्वरूप) छे तेमनो निरोध होवाथी, ज्ञानीने आस्रवनो निरोध होय ज छे. माटे ज्ञानी, आस्रवो जेमनुं निमित्त छे एवां (ज्ञानावरणादि) पुद्गलकर्माेने बांधतो नथी,सदाय अकर्तापणुं होवाथी नवां कर्माे नहि बांधतो थको सत्तामां रहेलां पूर्वबद्ध कर्माेने, पोते ज्ञानस्वभाववाळो होईने, केवळ जाणे ज छे. (ज्ञानीनो ज्ञान ज स्वभाव छे, कर्तापणुं स्वभाव नथी; कर्तापणुं होय तो कर्म बांधे, ज्ञातापणुं होवाथी कर्म बांधतो नथी.)

भावार्थःज्ञानीने अज्ञानमय भावो होता नथी, अज्ञानमय भावो नहि होवाथी (अज्ञानमय) रागद्वेषमोह अर्थात् आस्रवो होता नथी अने आस्रवो नहि होवाथी नवो बंध थतो नथी. आ रीते ज्ञानी सदाय अकर्ता होवाथी नवां कर्म बांधतो नथी अने पूर्वे बंधायेलां जे कर्मो सत्तामां रह्यां छे तेमनो ज्ञाता ज रहे छे.

अविरतसम्यग्द्रष्टिने पण अज्ञानमय रागद्वेषमोह होता नथी. मिथ्यात्व सहित रागादिक होय ते ज अज्ञानना पक्षमां गणाय छे, सम्यक्त्व सहित रागादिक अज्ञानना पक्षमां नथी. सम्यग्द्रष्टिने निरंतर ज्ञानमय परिणमन ज होय छे. तेने चारित्रमोहना उदयनी बळजोरीथी जे रागादिक थाय छे तेनुं स्वामीपणुं तेने नथी; ते रागादिकने रोग समान जाणीने प्रवर्ते छे अने पोतानी शक्ति अनुसार तेमने कापतो जाय छे. माटे ज्ञानीने जे रागादिक होय छे ते विद्यमान छतां अविद्यमान जेवा छे; तेओ आगामी सामान्य संसारनो बंध करता नथी, मात्र अल्प स्थिति-अनुभागवाळो बंध करे छे. आवा अल्प बंधने अहीं गणवामां आव्यो नथी.

आ रीते ज्ञानीने आस्रव नहि होवाथी बंध थतो नथी.


Page 265 of 642
PDF/HTML Page 296 of 673
single page version

अथ रागद्वेषमोहानामास्रवत्वं नियमयति
भावो रागादिजुदो जीवेण कदो दु बंधगो भणिदो
रागादिविप्पमुक्को अबंधगो जाणगो णवरि ।।१६७।।
भावो रागादियुतो जीवेन कृतस्तु बन्धको भणितः
रागादिविप्रमुक्तोऽबन्धको ज्ञायकः केवलम् ।।१६७।।

इह खलु रागद्वेषमोहसम्पर्कजोऽज्ञानमय एव भावः, अयस्कान्तोपलसम्पर्कज इव कालायससूचीं, कर्म कर्तुमात्मानं चोदयति; तद्विवेकजस्तु ज्ञानमयः, अयस्कान्तोपलविवेकज इव कालायससूचीं, अकर्मकरणोत्सुकमात्मानं स्वभावेनैव स्थापयति ततो रागादिसङ्कीर्णोऽज्ञानमय एव कर्तृत्वे चोदकत्वाद्बन्धकः तदसङ्कीर्णस्तु स्वभावोद्भासकत्वात्केवलं ज्ञायक एव, न मनागपि बन्धकः

हवे, रागद्वेषमोह ज आस्रव छे एवो नियम करे छेः

रागादियुत जे भाव जीवकृत तेहने बंधक कह्यो;
रागादिथी प्रविमुक्त ते बंधक नहीं, ज्ञायक नर्यो. १६७.

गाथार्थः[ जीवेन कृतः ] जीवे करेलो [ रागादियुतः ] रागादियुक्त [ भावः तु ] भाव [ बन्धकः भणितः ] बंधक (अर्थात् नवां कर्मनो बंध करनार) कहेवामां आव्यो छे. [ रागादिविप्रमुक्तः ] रागादिथी विमुक्त भाव [ अबन्धकः ] बंधक नथी, [ केवलम् ज्ञायक : ] केवळ ज्ञायक ज छे.

टीकाःखरेखर, जेम लोहचुंबक-पाषाण साथे संसर्गथी (लोखंडनी सोयमां) उत्पन्न थयेलो भाव लोखंडनी सोयने (गति करवाने) प्रेरे छे तेम रागद्वेषमोह साथे भेळसेळपणाथी (आत्मामां) उत्पन्न थयेलो अज्ञानमय भाव ज आत्माने कर्म करवाने प्रेरे छे, अने जेम लोहचुंबक-पाषाण साथे असंसर्गथी (लोखंडनी सोयमां) उत्पन्न थयेलो भाव लोखंडनी सोयने (गति नहि करवारूप) स्वभावमां ज स्थापे छे तेम रागद्वेषमोह साथे अभेळसेळपणाथी (आत्मामां) उत्पन्न थयेलो ज्ञानमय भाव, जेने कर्म करवानी उत्सुकता नथी (अर्थात् कर्म करवानो जेनो स्वभाव नथी) एवा आत्माने स्वभावमां ज स्थापे छे; माटे रागादि साथे मिश्रित (मळेलो) अज्ञानमय भाव ज कर्तृत्वमां प्रेरतो होवाथी बंधक छे अने २ागादि साथे अमिश्रित भाव स्वभावनो प्रकाशक (प्रगट करनार) होवाथी केवळ ज्ञायक ज छे, जरा पण बंधक नथी.

34

Page 266 of 642
PDF/HTML Page 297 of 673
single page version

अथ रागाद्यसङ्कीर्णभावसम्भवं दर्शयति
पक्के फलम्हि पडिए जह ण फलं बज्झए पुणो विंटे
जीवस्स कम्मभावे पडिए ण पुणोदयमुवेदि ।।१६८।।
पक्वे फले पतिते यथा न फलं बध्यते पुनर्वृन्तैः
जीवस्य कर्मभावे पतिते न पुनरुदयमुपैति ।।१६८।।

यथा खलु पक्वं फलं वृन्तात्सकृद्विश्लिष्टं सत् न पुनर्वृन्तसम्बन्धमुपैति, तथा क र्मोदयजो भावो जीवभावात्सकृ द्विश्लिष्टः सन् न पुनर्जीवभावमुपैति एवं ज्ञानमयो रागाद्यसङ्कीर्णो भावः सम्भवति

भावार्थःरागादिक साथे मळेलो अज्ञानमय भाव ज बंधनो करनार छे, रागादिक साथे नहि मळेलो ज्ञानमय भाव बंधनो करनार नथीए नियम छे.

हवे रागादि साथे नहि मळेला भावनी उत्पत्ति बतावे छेः

फळ पकव खरतां, वृंत सह संबंध फरी पामे नहीं,
त्यम कर्मभाव खर्ये, फरी जीवमां उदय पामे नहीं. १६८.

गाथार्थः[ यथा ] जेम [ पक्वे फले ] पाकुं फळ [ पतिते ] खरी पडतां [ पुनः ] फरीने [ फलं ] फळ [ वृन्तैः ] डींटा साथे [ न बध्यते ] जोडातुं नथी, तेम [ जीवस्य ] जीवने [ कर्मभावे ] कर्मभाव [ पतिते ] खरी जतां (अर्थात् छूटो थतां) [ पुनः ] फरीने [ उदयम् न उपैति ] उत्पन्न थतो नथी (अर्थात् जीव साथे जोडातो नथी).

टीकाःजेम पाकुं फळ डींटाथी एकवार छूटुं पड्युं थकुं फरीने डींटा साथे संबंध पामतुं नथी, तेम कर्मना उदयथी उत्पन्न थतो भाव जीवभावथी एकवार छूटो पड्यो थको फरीने जीवभावने पामतो नथी. आ रीते ज्ञानमय एवो, रागादिक साथे नहि मळेलो भाव उत्पन्न थाय छे.

भावार्थःजो ज्ञान एकवार (अप्रतिपाती भावे) रागादिकथी जुदुं परिणमे तो फरीने ते कदी रागादिक साथे भेळसेळ थई जतुं नथी. आ रीते उत्पन्न थयेलो, रागादिक साथे नहि मळेलो ज्ञानमय भाव सदाकाळ रहे छे. पछी जीव अस्थिरतारूपे रागादिकमां जोडाय ते निश्चयद्रष्टिमां जोडाण छे ज नहि अने तेने जे अल्प बंध थाय ते पण निश्चयद्रष्टिमां बंध छे ज नहि, कारण के अबद्धस्पृष्टरूपे परिणमन निरंतर वर्त्या ज करे छे. वळी तेने मिथ्यात्वनी साथे रहेनारी प्रकृतिओनो बंध थतो नथी अने अन्य प्रकृतिओ सामान्य संसारनुं


Page 267 of 642
PDF/HTML Page 298 of 673
single page version

(शालिनी)
भावो रागद्वेषमोहैर्विना यो
जीवस्य स्याद् ज्ञाननिर्वृत्त एव
रुन्धन् सर्वान् द्रव्यकर्मास्रवौघान्
एषोऽभावः सर्वभावास्रवाणाम्
।।११४।।
अथ ज्ञानिनो द्रव्यास्रवाभावं दर्शयति
पुढवीपिंडसमाणा पुव्वणिबद्धा दु पच्चया तस्स
कम्मसरीरेण दु ते बद्धा सव्वे वि णाणिस्स ।।१६९।।
पृथ्वीपिण्डसमानाः पूर्वनिबद्धास्तु प्रत्ययास्तस्य
कर्मशरीरेण तु ते बद्धाः सर्वेऽपि ज्ञानिनः ।।१६९।।

कारण नथी; मूळथी कपायेला वृक्षनां लीलां पांदडां जेवी ते प्रकृतिओ शीघ्र सुकावायोग्य छे.

हवे, ‘जे ज्ञानमय भाव छे ते ज भावास्रवनो अभाव छे’ एवा अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ जीवस्य ] जीवने [ यः ] जे [ रागद्वेषमोहैः बिना ] रागद्वेषमोह वगरनो, [ ज्ञाननिर्वृत्तः एव भावः ] ज्ञानथी ज रचायेलो भाव [ स्यात् ] छे अने [ सर्वान् द्रव्यकर्मास्रव-ओघान् रुन्धन् ] जे सर्व द्रव्यकर्मना आस्रवना थोकने (अर्थात् जथ्थाबंध द्रव्यकर्मना प्रवाहने) रोकनारो छे, [ एषः सर्व-भावास्रवाणाम् अभावः ] ते (ज्ञानमय) भाव सर्व भावास्रवना अभावस्वरूप छे.

भावार्थःमिथ्यात्व रहित भाव ज्ञानमय छे. ते ज्ञानमय भाव रागद्वेषमोह वगरनो छे अने द्रव्यकर्मना प्रवाहने रोधनारो छे; तेथी ते भाव ज भाव-आस्रवना अभावस्वरूप छे.

संसारनुं कारण मिथ्यात्व ज छे; तेथी मिथ्यात्वसंबंधी रागादिकनो अभाव थतां, सर्व भावास्रवनो अभाव थयो एम अहीं कह्युं. ११४.

हवे, ज्ञानीने द्रव्यास्रवनो अभाव छे एम बतावे छेः

जे सर्व पूर्वनिबद्ध प्रत्यय वर्तता ते ज्ञानीने,
छे पृथ्वीपिंड समान ने सौ कर्मशरीरे बद्ध छे. १६९.

गाथार्थः[ तस्य ज्ञानिनः ] ते ज्ञानीने [ पूर्वनिबद्धाः तु ] पूर्वे बंधायेला [ सर्वे अपि ]


Page 268 of 642
PDF/HTML Page 299 of 673
single page version

ये खलु पूर्वमज्ञानेन बद्धा मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगा द्रव्यास्रवभूताः प्रत्ययाः, ते ज्ञानिनो द्रव्यान्तरभूता अचेतनपुद्गलपरिणामत्वात् पृथ्वीपिण्डसमानाः ते तु सर्वेऽपि- स्वभावत एव कार्माणशरीरेणैव सम्बद्धाः, न तु जीवेन अतः स्वभावसिद्ध एव द्रव्यास्रवाभावो ज्ञानिनः

(उपजाति)
भावास्रवाभावमयं प्रपन्नो
द्रव्यास्रवेभ्यः स्वत एव भिन्नः
ज्ञानी सदा ज्ञानमयैकभावो
निरास्रवो ज्ञायक एक एव
।।११५।।

समस्त [ प्रत्ययाः ] प्रत्ययो [ पृथ्वीपिण्डसमानाः ] माटीनां ढेफां समान छे [ तु ] अने [ ते ] ते [ कर्मशरीरेण ] (मात्र) कार्मण शरीर साथे [ बद्धाः ] बंधायेल छे.

टीकाःजे पूर्वे अज्ञान वडे बंधायेला मिथ्यात्व, अविरति, कषाय अने योगरूप द्रव्यास्रवभूत प्रत्ययो छे, ते अन्यद्रव्यस्वरूप प्रत्ययो अचेतन पुद्गलपरिणामवाळा होवाथी ज्ञानीने माटीनां ढेफां समान छे (जेवा माटी वगेरे पुद्गलस्कंधो छे तेवा ज ए प्रत्ययो छे); ते तो बधाय, स्वभावथी ज मात्र कार्मण शरीर साथे बंधायेला छेसंबंधवाळा छे, जीव साथे नहि; माटे ज्ञानीने द्रव्यास्रवनो अभाव स्वभावथी ज सिद्ध छे.

भावार्थःज्ञानीने जे पूर्वे अज्ञानदशामां बंधायेला मिथ्यात्वादि द्रव्यास्रवभूत प्रत्ययो छे ते तो माटीनां ढेफांनी माफक पुद्गलमय छे तेथी तेओ स्वभावथी ज अमूर्तिक चैतन्यस्वरूप जीवथी भिन्न छे. तेमनो बंध अथवा संबंध पुद्गलमय कार्मण शरीर साथे ज छे, चिन्मय जीव साथे नथी. माटे ज्ञानीने द्रव्यास्रवनो अभाव तो स्वभावथी ज छे. (वळी ज्ञानीने भावास्रवनो अभाव होवाथी, द्रव्य आस्रवो नवां कर्मना आस्रवणनुं कारण थता नथी तेथी ते द्रष्टिए पण ज्ञानीने द्रव्य आस्रवनो अभाव छे.)

हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ भावास्रव-अभावम् प्रपन्नः ] भावास्रवोना अभावने पामेलो अने [ द्रव्यास्रवेभ्यः स्वतः एव भिन्नः ] द्रव्यास्रवोथी तो स्वभावथी ज भिन्न एवो [ अयं ज्ञानी ] ज्ञानी[ सदा ज्ञानमय-एक-भावः ] के जे सदा एक ज्ञानमय भाववाळो छे ते[ निरास्रवः ] निरास्रव ज छे, [ एकः ज्ञायकः एव ] मात्र एक ज्ञायक ज छे.


Page 269 of 642
PDF/HTML Page 300 of 673
single page version

कथं ज्ञानी निरास्रव इति चेत्
चउविह अणेयभेयं बंधंते णाणदंसणगुणेहिं
समए समए जम्हा तेण अबंधो त्ति णाणी दु ।।१७०।।
चतुर्विधा अनेकभेदं बध्नन्ति ज्ञानदर्शनगुणाभ्याम्
समये समये यस्मात् तेनाबन्ध इति ज्ञानी तु ।।१७०।।

ज्ञानी हि तावदास्रवभावभावनाभिप्रायाभावान्निरास्रव एव यत्तु तस्यापि द्रव्यप्रत्ययाः प्रतिसमयमनेक प्रकारं पुद्गलकर्म बध्नन्ति, तत्र ज्ञानगुणपरिणाम एव हेतुः

कथं ज्ञानगुणपरिणामो बन्धहेतुरिति चेत्

भावार्थःरागद्वेषमोहस्वरूप भावास्रवनो ज्ञानीने अभाव थयो छे अने द्रव्यास्रवथी तो ते सदाय स्वयमेव भिन्न ज छे कारण के द्रव्यास्रव पुद्गलपरिणामस्वरूप छे अने ज्ञानी चैतन्यस्वरूप छे. आ रीते ज्ञानीने भावास्रव तेम ज द्रव्यास्रवनो अभाव होवाथी ते निरास्रव ज छे. ११५.

हवे पूछे छे के ज्ञानी निरास्रव कई रीते छे? तेना उत्तरनी गाथा कहे छेः

चउविध प्रत्यय समयसमये ज्ञानदर्शनगुणथी
बहुभेद बांधे कर्म, तेथी ज्ञानी तो बंधक नथी. १७०.

गाथार्थः[ यस्मात् ] कारण के [ चतुर्विधाः ] चार प्रकारना द्रव्यास्रवो [ ज्ञानदर्शन- गुणाभ्याम् ] ज्ञानदर्शनगुणो वडे [ समये समये ] समये समये [ अनेकभेदं ] अनेक प्रकारनुं कर्म [ बध्नन्ति ] बांधे छे [ तेन ] तेथी [ ज्ञानी तु ] ज्ञानी तो [ अबन्धः इति ] अबंध छे.

टीकाःप्रथम, ज्ञानी तो आस्रवभावनी भावनाना अभिप्रायना अभावने लीधे निरास्रव ज छे; परंतु जे तेने पण द्रव्यप्रत्ययो समय समय प्रति अनेक प्रकारनुं पुद्गलकर्म बांधे छे, त्यां ज्ञानगुणनुं परिणमन ज कारण छे.

हवे वळी पूछे छे के ज्ञानगुणनुं परिणमन बंधनुं कारण कई रीते छे? तेना उत्तरनी गाथा कहे छेः