Samaysar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 184-197 ; Kalash: 127-136 ; Nirjara Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 17 of 34

 

Page 290 of 642
PDF/HTML Page 321 of 673
single page version

एवमिदं भेदविज्ञानं यदा ज्ञानस्य वैपरीत्यकणिकामप्यनासादयदविचलितमवतिष्ठते, तदा शुद्धोपयोगमयात्मत्वेन ज्ञानं ज्ञानमेव केवलं सन्न किञ्चनापि रागद्वेषमोहरूपं भावमारचयति ततो भेदविज्ञानाच्छुद्धात्मोपलम्भः प्रभवति शुद्धात्मोपलम्भात् रागद्वेषमोहाभावलक्षणः संवरः प्रभवति

कथं भेदविज्ञानादेव शुद्धात्मोपलम्भ इति चेत्

जह कणयमग्गितवियं पि कणयभावं ण तं परिच्चयदि
तह कम्मोदयतविदो ण जहदि णाणी दु णाणित्तं ।।१८४।।
एवं जाणदि णाणी अण्णाणी मुणदि रागमेवादं
अण्णाणतमोच्छण्णो आदसहावं अयाणंतो ।।१८५।।
यथा कनकमग्नितप्तमपि कनकभावं न तं परित्यजति
तथा कर्मोदयतप्तो न जहाति ज्ञानी तु ज्ञानित्वम् ।।१८४।।

स्वाद आवे छे अर्थात् अनुभव थाय छे. ज्यारे आवुं भेदज्ञान थाय त्यारे आत्मा आनंदित थाय छे कारण के तेने जणाय छे के ‘‘पोते सदा ज्ञानस्वरूप ज रह्यो छे, रागादिरूप कदी थयो नथी’’. माटे आचार्यमहाराजे कह्युं छे के ‘‘हे सत्पुरुषो! हवे तमे मुदित थाओ’’. १२६.

टीकाःआ रीते आ भेदविज्ञान ज्यारे ज्ञानने अणुमात्र पण (रागादिविकाररूप) विपरीतता नहि पमाडतुं थकुं अविचळपणे रहे छे, त्यारे शुद्ध-उपयोगमयात्मकपणा वडे ज्ञान केवळ ज्ञानरूप ज रहेतुं थकुं जरा पण रागद्वेषमोहरूप भावने करतुं नथी; तेथी (एम सिद्ध थयुं के) भेदविज्ञानथी शुद्ध आत्मानी उपलब्धि (अनुभव) थाय छे अने शुद्ध आत्मानी उपलब्धिथी रागद्वेषमोहनो (अर्थात् आस्रवभावनो) अभाव जेनुं लक्षण छे एवो संवर थाय छे.

हवे पूछे छे के भेदविज्ञानथी ज शुद्ध आत्मानी उपलब्धि (अनुभव) कई रीते थाय छे? तेना उत्तररूप गाथा कहे छेः

ज्यम अग्नितप्त सुवर्ण पण निज स्वर्णभाव नहीं तजे,
त्यम कर्मउदये तप्त पण ज्ञानी न ज्ञानीपणुं तजे. १८४.
जीव ज्ञानी जाणे आम, पण अज्ञानी राग ज जीव गणे,
आत्मस्वभाव-अजाण जे अज्ञानतम-आच्छादने. १८५.

गाथार्थः[ यथा ] जेम [ कनकम् ] सुवर्ण [ अग्नितप्तम् अपि ] अग्निथी तप्त थयुं थकुं


Page 291 of 642
PDF/HTML Page 322 of 673
single page version

एवं जानाति ज्ञानी अज्ञानी मनुते रागमेवात्मानम्
अज्ञानतमोऽवच्छन्नः आत्मस्वभावमजानन् ।।१८५।।

यतो यस्यैव यथोदितं भेदविज्ञानमस्ति स एव तत्सद्भावात् ज्ञानी सन्नेवं जानाति यथा प्रचण्डपावकप्रतप्तमपि सुवर्णं न सुवर्णत्वमपोहति तथा प्रचण्डकर्मविपाकोपष्टब्धमपि ज्ञानं न ज्ञानत्वमपोहति, कारणसहस्रेणापि स्वभावस्यापोढुमशक्यत्वात्; तदपोहे तन्मात्रस्य वस्तुन एवोच्छेदात्; न चास्ति वस्तूच्छेदः, सतो नाशासम्भवात् एवं जानंश्च कर्माक्रान्तोऽपि न रज्यते, न द्वेष्टि, न मुह्यति, किन्तु शुद्धमात्मानमेवोपलभते यस्य तु यथोदितं भेदविज्ञानं नास्ति स तदभावादज्ञानी सन्नज्ञानतमसाच्छन्नतया चैतन्यचमत्कारमात्रमात्मस्वभावमजानन् रागमेवात्मानं मन्यमानो रज्यते द्वेष्टि मुह्यति च, न जातु शुद्धमात्मानमुपलभते ततो भेदविज्ञानादेव शुद्धात्मोपलम्भः पण [ तं ] तेना [ कनकभावं ] सुवर्णपणाने [ न परित्यजति ] छोडतुं नथी [ तथा ] तेम [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ कर्मोदयतप्तः तु ] कर्मना उदयथी तप्त थयो थको पण [ ज्ञानित्वम् ] ज्ञानीपणाने [ न जहाति ] छोडतो नथी.[ एवं ] आवुं [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ जानाति ] जाणे छे, अने [ अज्ञानी ] अज्ञानी [ अज्ञानतमोऽवच्छन्नः ] अज्ञान-अंधकारथी आच्छादित होवाथी [ आत्मस्वभावम् ] आत्माना स्वभावने [ अजानन् ] नहि जाणतो थको [ रागम् एव ] रागने ज [ आत्मानम् ] आत्मा [ मनुते ] माने छे.

टीकाःजेने उपर कह्युं तेवुं भेदविज्ञान छे ते ज तेना (भेदविज्ञानना) सद्भावथी ज्ञानी थयो थको आ प्रमाणे जाणे छेःजेम प्रचंड अग्नि वडे तप्त थयुं थकुं पण सुवर्ण सुवर्णत्व छोडतुं नथी तेम प्रचंड कर्मोदय वडे घेरायुं थकुं पण (अर्थात् विध्न करवामां आवतां छतां पण) ज्ञान ज्ञानत्व छोडतुं नथी, केम के हजार कारणो भेगां थवा छतां स्वभावने छोडवो अशक्य छे; कारण के तेने छोडतां स्वभावमात्र वस्तुनो ज उच्छेद थाय, अने वस्तुनो उच्छेद तो थतो नथी कारण के सत्ना नाशनो असंभव छे. आवुं जाणतो थको ज्ञानी कर्मथी आक्रांत (घेरायेलो, आक्रमण पामेलो) होवा छतां पण रागी थतो नथी, द्वेषी थतो नथी, मोही थतो नथी, परंतु शुद्ध आत्माने ज अनुभवे छे. अने जेने उपर कह्युं तेवुं भेदविज्ञान नथी ते तेना अभावथी अज्ञानी थयो थको, अज्ञान-अंधकार वडे आच्छादित होवाथी चैतन्यचमत्कारमात्र आत्मस्वभावने नहि जाणतो थको, रागने ज आत्मा मानतो थको, रागी थाय छे, द्वेषी थाय छे, मोही थाय छे, परंतु शुद्ध आत्माने बिलकुल अनुभवतो नथी. माटे एम सिद्ध थयुं के भेदविज्ञानथी ज शुद्ध आत्मानी उपलब्धि (अनुभव) थाय छे.


Page 292 of 642
PDF/HTML Page 323 of 673
single page version

कथं शुद्धात्मोपलम्भादेव संवर इति चेत्

सुद्धं तु वियाणंतो सुद्धं चेवप्पयं लहदि जीवो
जाणंतो दु असुद्धं असुद्धमेवप्पयं लहदि ।।१८६।।
शुद्धं तु विजानन् शुद्धं चैवात्मानं लभते जीवः
जानंस्त्वशुद्धमशुद्धमेवात्मानं लभते ।।१८६।।

यो हि नित्यमेवाच्छिन्नधारावाहिना ज्ञानेन शुद्धमात्मानमुपलभमानोऽवतिष्ठते स ज्ञानमयात् भावात् ज्ञानमय एव भावो भवतीति कृत्वा प्रत्यग्रकर्मास्रवणनिमित्तस्य रागद्वेषमोहसन्तानस्य निरोधाच्छुद्धमेवात्मानं प्राप्नोति; यस्तु नित्यमेवाज्ञानेनाशुद्धमात्मानमुपलभमानोऽवतिष्ठते

भावार्थःजेने भेदविज्ञान थयुं छे ते आत्मा जाणे छे के ‘आत्मा कदी ज्ञानस्वभावथी छूटतो नथी’. आवुं जाणतो होवाथी ते, कर्मना उदय वडे तप्त थयो थको पण, रागी, द्वेषी, मोही थतो नथी परंतु निरंतर शुद्ध आत्माने अनुभवे छे. जेने भेदविज्ञान नथी ते आत्मा, आत्माना ज्ञानस्वभावने नहि जाणतो थको, रागने ज आत्मा माने छे तेथी ते रागी, द्वेषी, मोही थाय छे परंतु कदी शुद्ध आत्माने अनुभवतो नथी. माटे ए नक्की थयुं के भेदविज्ञानथी ज शुद्ध आत्मानी उपलब्धि थाय छे.

हवे पूछे छे के शुद्ध आत्मानी उपलब्धिथी ज संवर कई रीते थाय छे? तेनो उत्तर कहे छेः

जे शुद्ध जाणे आत्मने ते शुद्ध आत्म ज मेळवे;
अणशुद्ध जाणे आत्मने अणशुद्ध आत्म ज ते लहे. १८६.

गाथार्थः[ शुद्धं तु ] शुद्ध आत्माने [ विजानन् ] जाणतोअनुभवतो [ जीवः ] जीव [ शुद्धं च एव आत्मानं ] शुद्ध आत्माने ज [ लभते ] पामे छे [ तु ] अने [ अशुद्धम् ] अशुद्ध [ आत्मानं ] आत्माने [ जानन् ] जाणतोअनुभवतो जीव [ अशुद्धम् एव ] अशुद्ध आत्माने ज [ लभते ] पामे छे.

टीकाःजे सदाय अच्छिन्नधारावाही ज्ञानथी शुद्ध आत्माने अनुभव्या करे छे ते, ‘ज्ञानमय भावमांथी ज्ञानमय भाव ज थाय छे’ ए न्याये नवां कर्मना आस्रवणनुं निमित्त जे रागद्वेषमोहनी संतति (परंपरा) तेनो निरोध थवाथी, शुद्ध आत्माने ज पामे छे; अने जे सदाय अज्ञानथी अशुद्ध आत्माने अनुभव्या करे छे ते, ‘अज्ञानमय भावमांथी अज्ञानमय


Page 293 of 642
PDF/HTML Page 324 of 673
single page version

सोऽज्ञानमयाद्भावादज्ञानमय एव भावो भवतीति कृत्वा प्रत्यग्रकर्मास्रवणनिमित्तस्य रागद्वेष- मोहसन्तानस्यानिरोधादशुद्धमेवात्मानं प्राप्नोति अतः शुद्धात्मोपलम्भादेव संवरः

(मालिनी)
यदि कथमपि धारावाहिना बोधनेन
ध्रुवमुपलभमानः शुद्धमात्मानमास्ते
तदयमुदयदात्माराममात्मानमात्मा
परपरिणतिरोधाच्छुद्धमेवाभ्युपैति
।।१२७।।

भाव ज थाय छे’ ए न्याये नवां कर्मना आस्रवणनुं निमित्त जे रागद्वेषमोहनी संतति तेनो निरोध नहि थवाथी, अशुद्ध आत्माने ज पामे छे. माटे शुद्ध आत्मानी उपलब्धिथी (अनुभवथी) ज संवर थाय छे.

भावार्थःजे जीव अखंडधारावाही ज्ञानथी आत्माने निरंतर शुद्ध अनुभव्या करे छे तेने रागद्वेषमोहरूपी भावास्रवो रोकाय छे तेथी ते शुद्ध आत्माने पामे छे; अने जे जीव अज्ञानथी आत्माने अशुद्ध अनुभवे छे तेने रागद्वेषमोहरूपी भावास्रवो रोकाता नथी तेथी ते अशुद्ध आत्माने ज पामे छे. आ रीते सिद्ध थयुं के शुद्ध आत्मानी उपलब्धिथी (अनुभवथी) ज संवर थाय छे.

हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ यदि ] जो [ कथम् अपि ] कोई पण रीते (तीव्र पुरुषार्थ करीने) [ धारावाहिना बोधनेन ] धारावाही ज्ञानथी [ शुद्धम् आत्मानम् ] शुद्ध आत्माने [ ध्रुवम् उपलभमानः आस्ते ] निश्चळपणे अनुभव्या करे [ तत् ] तो [ अयम् आत्मा ] आ आत्मा, [ उदयत्-आत्म- आरामम् आत्मानम् ] जेनो आत्मानंद प्रगट थतो जाय छे (अर्थात् जेनी आत्मस्थिरता वधती जाय छे) एवा आत्माने [ पर-परिणति-रोधात् ] परपरिणतिना निरोधथी [ शुद्धम् एव अभ्युपैति ] शुद्ध ज प्राप्त करे छे.

भावार्थःधारावाही ज्ञान वडे शुद्ध आत्माने अनुभववाथी रागद्वेषमोहरूप पर- परिणतिनो (भावास्रवोनो) निरोध थाय छे अने तेथी शुद्ध आत्मानी प्राप्ति थाय छे.

धारावाही ज्ञान एटले प्रवाहरूप ज्ञानअतूटक ज्ञान. ते बे रीते कहेवाय छेःएक तो, जेमां वच्चे मिथ्याज्ञान न आवे एवुं सम्यग्ज्ञान धारावाही ज्ञान छे. बीजुं, एक ज ज्ञेयमां उपयोगना उपयुक्त रहेवानी अपेक्षाए ज्ञाननुं धारावाहीपणुं कहेवामां आवे छे, अर्थात् ज्यां


Page 294 of 642
PDF/HTML Page 325 of 673
single page version

केन प्रकारेण संवरो भवतीति चेत्
अप्पाणमप्पणा रुंधिऊण दोपुण्णपावजोगेसु
दंसणणाणम्हि ठिदो इच्छाविरदो य अण्णम्हि ।।१८७।।
जो सव्वसंगमुक्को झायदि अप्पाणमप्पणो अप्पा
ण वि कम्मं णोकम्मं चेदा चिंतेदि एयत्तं ।।१८८।।
अप्पाणं झायंतो दंसणणाणमओ अणण्णमओ
लहदि अचिरेण अप्पाणमेव सो कम्मपविमुक्कं ।।१८९।।
आत्मानमात्मना रुन्ध्वा द्विपुण्यपापयोगयोः
दर्शनज्ञाने स्थितः इच्छाविरतश्चान्यस्मिन् ।।१८७।।

सुधी उपयोग एक ज्ञेयमां उपयुक्त रहे छे त्यां सुधी धारावाही ज्ञान कहेवाय छे; आनी स्थिति (छद्मस्थने) अंतर्मुहूर्त ज छे, पछी ते खंडित थाय छे. आ बे अर्थमांथी ज्यां जेवी विवक्षा होय तेवो अर्थ समजवो. अविरतसम्यग्द्रष्टि वगेरे नीचेनां गुणस्थानवाळा जीवोने मुख्यत्वे पहेली अपेक्षा लागु पडे. श्रेणी चडनार जीवने मुख्यत्वे बीजी अपेक्षा लागु पडे कारण के तेनो उपयोग शुद्ध आत्मामां ज उपयुक्त छे. १२७.

हवे पूछे छे के संवर कया प्रकारे थाय छे? तेनो उत्तर कहे छेः

पुण्यपापयोगथी रोकीने निज आत्मने आत्मा थकी,
दर्शन अने ज्ञाने ठरी, परद्रव्यइच्छा परिहरी, १८७.
जे सर्वसंगविमुक्त, ध्यावे आत्मने आत्मा वडे,
नहि कर्म के नोकर्म, चेतक चेततो एकत्वने, १८८.
ते आत्म ध्यातो, ज्ञानदर्शनमय, अनन्यमयी खरे,
बस अल्प काळे कर्मथी प्रविमुक्त आत्माने वरे. १८९.

गाथार्थः[ आत्मानम् ] आत्माने [ आत्मना ] आत्मा वडे [ द्विपुण्यपापयोगयोः ] बे पुण्य- पापरूप शुभाशुभयोगोथी [ रुन्ध्वा ] रोकीने [ दर्शनज्ञाने ] दर्शनज्ञानमां [ स्थितः ] स्थित थयो थको [ च ] अने [ अन्यस्मिन् ] अन्य (वस्तु)नी [ इच्छाविरतः ] इच्छाथी विरम्यो थको, [ यः आत्मा ] जे


Page 295 of 642
PDF/HTML Page 326 of 673
single page version

यः सर्वसङ्गमुक्तो ध्यायत्यात्मानमात्मनात्मा
नापि कर्म नोकर्म चेतयिता चिन्तयत्येकत्वम् ।।१८८।।
आत्मानं ध्यायन् दर्शनज्ञानमयोऽनन्यमयः
लभतेऽचिरेणात्मानमेव स कर्मप्रविमुक्तम् ।।१८९।।

यो हि नाम रागद्वेषमोहमूले शुभाशुभयोगे वर्तमानं दृढतरभेदविज्ञानावष्टम्भेन आत्मानं आत्मनैवात्यन्तं रुन्ध्वा शुद्धदर्शनज्ञानात्मन्यात्मद्रव्ये सुष्ठु प्रतिष्ठितं कृत्वा समस्तपरद्रव्येच्छापरिहारेण समस्तसङ्गविमुक्तो भूत्वा नित्यमेवातिनिष्प्रकम्पः सन् मनागपि कर्मनोकर्मणोरसंस्पर्शेन आत्मीयमात्मानमेवात्मना ध्यायन् स्वयं सहजचेतयितृत्वादेकत्वमेव चेतयते, स खल्वेकत्व- चेतनेनात्यन्तविविक्तं चैतन्यचमत्कारमात्रमात्मानं ध्यायन्, शुद्धदर्शनज्ञानमयमात्मद्रव्यमवाप्तः, शुद्धात्मोपलम्भे सति समस्तपरद्रव्यमयत्वमतिक्रान्तः सन्, अचिरेणैव सकलकर्म-


आत्मा, [ सर्वसङ्गमुक्तः ] (इच्छारहित थवाथी) सर्व संगथी रहित थयो थको, [ आत्मानम् ] (पोताना) आत्माने [ आत्मना ] आत्मा वडे [ ध्यायति ] ध्यावे छे[ कर्म नोकर्म ] कर्म अने नोकर्मने [ न अपि ] ध्यातो नथी, [ चेतयिता ] (पोते) चेतयिता (होवाथी) [ एकत्वम् ] एकत्वने ज [ चिन्तयति ] चिंतवे छेचेते छेअनुभवे छे, [ सः ] ते (आत्मा), [ आत्मानं ध्यायन् ] आत्माने ध्यातो, [ दर्शनज्ञानमयः ] दर्शनज्ञानमय अने [ अनन्यमयः ] अनन्यमय थयो थको [ अचिरेण एव ] अल्प काळमां ज [ कर्मप्रविमुक्तम् ] कर्मथी रहित [ आत्मानम् ] आत्माने [ लभते ] पामे छे.

टीकाःजे जीव रागद्वेषमोह जेनुं मूळ छे एवा शुभाशुभ योगमां वर्तता आत्माने द्रढतर (अति द्रढ) भेदविज्ञानना अवलंबनथी आत्मा वडे ज अत्यंत रोकीने, शुद्धदर्शनज्ञानरूप आत्मद्रव्यमां सारी रीते प्रतिष्ठित (स्थिर) करीने, समस्त परद्रव्यनी इच्छाना त्याग वडे सर्व संगथी रहित थईने, निरंतर अति निष्कंप वर्ततो थको, कर्म-नोकर्मनो जरा पण स्पर्श कर्या विना पोताना आत्माने ज आत्मा वडे ध्यातो थको, पोताने सहज चेतयितापणुं होवाथी एकत्वने ज चेते छे (ज्ञानचेतनारूप रहे छे), ते जीव खरेखर, एकत्व-चेतन वडे अर्थात् एकत्वना अनुभवन वडे (परद्रव्यथी) अत्यंत भिन्न चैतन्यचमत्कारमात्र आत्माने ध्यातो, शुद्धदर्शनज्ञानमय आत्मद्रव्यने प्राप्त थयो थको, शुद्ध आत्मानी उपलब्धि (प्राप्ति) थतां समस्त

१. चेतयिता = चेतनार; देखनार-जाणनार.
२. अनन्यमय = अन्यमय नहि एवो
३. चेतवुं = अनुभववुं; देखवुं-जाणवुं.


Page 296 of 642
PDF/HTML Page 327 of 673
single page version

विमुक्तमात्मानमवाप्नोति एष संवरप्रकारः

(मालिनी)
निजमहिमरतानां भेदविज्ञानशक्त्या
भवति नियतमेषां शुद्धतत्त्वोपलम्भः
अचलितमखिलान्यद्रव्यदूरेस्थितानां
भवति सति च तस्मिन्नक्षयः कर्ममोक्षः
।।१२८।।

केन क्रमेण संवरो भवतीति चेत्

तेसिं हेदू भणिदा अज्झवसाणाणि सव्वदरिसीहिं
मिच्छत्तं अण्णाणं अविरयभावो य जोगो य ।।१९०।।

परद्रव्यमयपणाथी अतिक्रांत थयो थको, अल्प काळमां ज सर्व कर्मथी रहित आत्माने पामे छे. आ संवरनो प्रकार (रीत) छे.

भावार्थःजे जीव प्रथम तो रागद्वेषमोह साथे मळेला मनवचनकायाना शुभाशुभ योगोथी पोताना आत्माने भेदज्ञानना बळ वडे चळवा न दे, पछी तेने शुद्धदर्शनज्ञानमय आत्मस्वरूपमां निश्चळ करे अने समस्त बाह्य-अभ्यंतर परिग्रहथी रहित थईने कर्म-नोकर्मथी भिन्न पोताना स्वरूपमां एकाग्र थई तेने ज अनुभव्या करे अर्थात् तेना ज ध्यानमां रहे, ते जीव आत्माने ध्यावाथी दर्शनज्ञानमय थयो थको अने परद्रव्यमयपणाने ओळंगी गयो थको अल्प काळमां समस्त कर्मथी मुक्त थाय छे. आ संवर थवानी रीत छे.

हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ भेदविज्ञानशक्त्या निजमहिमरतानां एषां ] जेओ भेदविज्ञाननी शक्ति वडे निज (स्वरूपना) महिमामां लीन रहे छे तेमने [ नियतम् ] नियमथी (चोक्कस) [ शुद्धतत्त्वोपलम्भः ] शुद्ध तत्त्वनी उपलब्धि [ भवति ] थाय छे; [ तस्मिन् सति च ] शुद्ध तत्त्वनी उपलब्धि थतां, [ अचलितम् अखिल-अन्यद्रव्य-दूरे-स्थितानां ] अचलितपणे समस्त अन्यद्रव्योथी दूर वर्तता एवा तेमने, [ अक्षयः कर्ममोक्षः भवति ] अक्षय कर्ममोक्ष थाय छे (अर्थात् फरीने कदी कर्मबंध न थाय एवो कर्मथी छुटकारो थाय छे). १२८.

हवे पूछे छे के संवर कया क्रमे थाय छे? तेनो उत्तर कहे छेः

रागादिना हेतु कहे सर्वज्ञ अध्यवसानने,
मिथ्यात्व ने अज्ञान, अविरतभाव तेम ज योगने. १९०.

Page 297 of 642
PDF/HTML Page 328 of 673
single page version

हेदुअभावे णियमा जायदि णाणिस्स आसवणिरोहो
आसवभावेण विणा जायदि कम्मस्स वि णिरोहो ।।१९१।।
कम्मस्साभावेण य णोकम्माणं पि जायदि णिरोहो
णोकम्मणिरोहेण य संसारणिरोहणं होदि ।।१९२।।
तेषां हेतवो भणिता अध्यवसानानि सर्वदर्शिभिः
मिथ्यात्वमज्ञानमविरतभावश्च योगश्च ।।१९०।।
हेत्वभावे नियमाज्जायते ज्ञानिन आस्रवनिरोधः
आस्रवभावेन विना जायते कर्मणोऽपि निरोधः ।।१९१।।
कर्मणोऽभावेन च नोकर्मणामपि जायते निरोधः
नोकर्मनिरोधेन च संसारनिरोधनं भवति ।।१९२।।
हेतुअभावे जरूर आस्रवरोध ज्ञानीने बने,
आस्रवभाव विना वळी निरोध कर्म तणो बने; १९१.
कर्मो तणा य अभावथी नोकर्मनुं रोधन अने
नोकर्मना रोधन थकी संसारसंरोधन बने. १९२.

गाथार्थः[ तेषां ] तेमना (पूर्वे कहेला रागद्वेषमोहरूप आस्रवोना) [ हेतवः ] हेतुओ [ सर्वदर्शिभिः ] सर्वदर्शीओए [ मिथ्यात्वम् ] मिथ्यात्व, [ अज्ञानम् ] अज्ञान, [ अविरतभावः च ] अविरतभाव [ योगः च ] अने योग[ अध्यवसानानि ] ए (चार) अध्यवसान [ भणिताः ] कह्या छे. [ ज्ञानिनः ] ज्ञानीने [ हेत्वभावे ] हेतुओना अभावे [ नियमात् ] नियमथी [ आस्रवनिरोधः ] आस्रवनो निरोध [ जायते ] थाय छे, [ आस्रवभावेन विना ] आस्रवभाव विना [ कर्मणः अपि ] कर्मनो पण [ निरोधः ] निरोध [ जायते ] थाय छे, [ च ] वळी [ कर्मणः अभावेन ] कर्मना अभावथी [ नोकर्मणाम् अपि ] नोकर्मोनो पण [ निरोधः ] निरोध [ जायते ] थाय छे, [ च ] अने [ नोकर्मनिरोधेन ] नोकर्मना निरोधथी [ संसारनिरोधनं ] संसारनो निरोध [ भवति ] थाय छे.

38

Page 298 of 642
PDF/HTML Page 329 of 673
single page version

सन्ति तावज्जीवस्य आत्मकर्मैकत्वाध्यासमूलानि मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगलक्षणानि अध्यवसानानि तानि रागद्वेषमोहलक्षणस्यास्रवभावस्य हेतवः आस्रवभावः कर्महेतुः कर्म नोकर्महेतुः नोकर्म संसारहेतुः इति ततो नित्यमेवायमात्मा आत्मकर्मणोरेकत्वाध्यासेन मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगमयमात्मानमध्यवस्यति ततो रागद्वेषमोहरूपमास्रवभावं भावयति ततः कर्म आस्रवति ततो नोकर्म भवति ततः संसारः प्रभवति यदा तु आत्मकर्मणोर्भेदविज्ञानेन शुद्धचैतन्यचमत्कारमात्रमात्मानं उपलभते तदा मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगलक्षणानां अध्यवसानानां आस्रवभावहेतूनां भवत्यभावः तदभावे रागद्वेषमोहरूपास्रवभावस्य भवत्यभावः तदभावे भवति कर्माभावः तदभावेऽपि भवति नोकर्माभावः तदभावेऽपि भवति संसाराभावः इत्येष संवरक्रमः

टीकाःप्रथम तो जीवने, आत्मा अने कर्मना एकपणानो अध्यास (अभिप्राय) जेमनुं मूळ छे एवां मिथ्यात्व-अज्ञान-अविरति-योगस्वरूप अध्यवसानो विद्यमान छे, तेओ रागद्वेषमोहस्वरूप आस्रवभावनां कारण छे; आस्रवभाव कर्मनुं कारण छे; कर्म नोकर्मनुं कारण छे; अने नोकर्म संसारनुं कारण छे. माटेसदाय आ आत्मा, आत्मा ने कर्मना एकपणाना अध्यासथी मिथ्यात्व-अज्ञान-अविरति-योगमय आत्माने माने छे (अर्थात् मिथ्यात्वादि अध्यवसान करे छे); तेथी रागद्वेषमोहरूप आस्रवभावने भावे छे, तेथी कर्म आस्रवे छे; तेथी नोकर्म थाय छे; अने तेथी संसार उत्पन्न थाय छे. परंतु ज्यारे (ते आत्मा), आत्मा ने कर्मना भेदविज्ञान वडे शुद्ध चैतन्यचमत्कारमात्र आत्माने उपलब्ध करे छेअनुभवे छे त्यारे मिथ्यात्व, अज्ञान, अविरति अने योगस्वरूप अध्यवसानो के जे आस्रवभावनां कारणो छे तेमनो अभाव थाय छे; अध्यवसानोनो अभाव थतां रागद्वेषमोहरूप आस्रवभावनो अभाव थाय छे; आस्रवभावनो अभाव थतां कर्मनो अभाव थाय छे; कर्मनो अभाव थतां नोकर्मनो अभाव थाय छे; अने नोकर्मनो अभाव थतां संसारनो अभाव थाय छे. आ प्रमाणे आ संवरनो क्रम छे.

भावार्थःजीवने ज्यां सुधी आत्मा ने कर्मना एकपणानो आशय छेभेदविज्ञान नथी त्यां सुधी मिथ्यात्व, अज्ञान, अविरति अने योगस्वरूप अध्यवसानो वर्ते छे, अध्यवसानथी रागद्वेषमोहरूप आस्रवभाव थाय छे, आस्रवभावथी कर्म बंधाय छे, कर्मथी शरीरादि नोकर्म उत्पन्न थाय छे अने नोकर्मथी संसार छे. परंतु ज्यारे तेने आत्मा ने कर्मनुं भेदविज्ञान थाय छे त्यारे शुद्ध आत्मानी उपलब्धि थवाथी मिथ्यात्वादि अध्यवसानोनो अभाव थाय छे, अध्यवसानना अभावथी रागद्वेषमोहरूप आस्रवनो अभाव थाय छे, आस्रवना अभावथी कर्म बंधातां नथी, कर्मना अभावथी शरीरादि नोकर्म उत्पन्न थतां नथी अने नोकर्मना अभावथी संसारनो अभाव थाय छे.आ प्रमाणे संवरनो अनुक्रम जाणवो.


Page 299 of 642
PDF/HTML Page 330 of 673
single page version

(उपजाति)
सम्पद्यते संवर एष साक्षा-
च्छुद्धात्मतत्त्वस्य किलोपलम्भात्
स भेदविज्ञानत एव तस्मात्
तद्भेदविज्ञानमतीव भाव्यम्
।।१२९।।
(अनुष्टुभ्)
भावयेद्भेदविज्ञानमिदमच्छिन्नधारया
तावद्यावत्पराच्च्युत्वा ज्ञानं ज्ञाने प्रतिष्ठते ।।१३०।।

संवर थवाना क्रममां संवरनुं पहेलुं ज कारण भेदविज्ञान कह्युं छे तेनी भावनाना उपदेशनुं काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ एषः साक्षात् संवरः ] आ साक्षात् (सर्व प्रकारे) संवर [ किल ] खरेखर [ शुद्ध-आत्म-तत्त्वस्य उपलम्भात् ] शुद्ध आत्मतत्त्वनी उपलब्धिथी [ सम्पद्यते ] थाय छे; अने [ सः ] ते शुद्ध आत्मतत्त्वनी उपलब्धि [ भेदविज्ञानतः एव ] भेदविज्ञानथी ज थाय छे. [ तस्मात् ] माटे [ तत् भेदविज्ञानम् ] ते भेदविज्ञान [ अतीव ] अत्यंत [ भाव्यम् ] भाववायोग्य छे.

भावार्थःजीवने ज्यारे भेदविज्ञान थाय छे अर्थात् जीव ज्यारे आत्माने अने कर्मने यथार्थपणे भिन्न जाणे छे त्यारे ते शुद्ध आत्माने अनुभवे छे, शुद्ध आत्माना अनुभवथी आस्रवभाव रोकाय छे अने अनुक्रमे सर्व प्रकारे संवर थाय छे. माटे भेदविज्ञानने अत्यंत भाववानो उपदेश कर्यो छे. १२९.

हवे, भेदविज्ञान क्यां सुधी भाववुं ते काव्य द्वारा कहे छेः

श्लोकार्थः[ इदम् भेदविज्ञानम् ] आ भेदविज्ञान [ अच्छिन्न-धारया ] अच्छिन्नधाराथी (अर्थात् जेमां विच्छेद न पडे एवा अखंड प्रवाहरूपे) [ तावत् ] त्यां सुधी [ भावयेत् ] भाववुं [ यावत् ] के ज्यां सुधी [ परात् च्युत्वा ] परभावोथी छूटी [ ज्ञानं ] ज्ञान [ ज्ञाने ] ज्ञानमां ज (पोताना स्वरूपमां ज) [ प्रतिष्ठते ] ठरी जाय.

भावार्थःअहीं ज्ञाननुं ज्ञानमां ठरवुं बे प्रकारे जाणवुं. एक तो मिथ्यात्वनो अभाव थई सम्यग्ज्ञान थाय अने फरी मिथ्यात्व न आवे त्यारे ज्ञान ज्ञानमां ठर्युं कहेवाय; बीजुं, ज्यारे ज्ञान शुद्धोपयोगरूपे स्थिर थई जाय अने फरी अन्यविकाररूपे न परिणमे त्यारे ते ज्ञानमां ठरी गयुं कहेवाय. ज्यां सुधी बन्ने प्रकारे ज्ञान ज्ञानमां न ठरी जाय त्यां सुधी भेदविज्ञान भाव्या करवुं. १३०.


Page 300 of 642
PDF/HTML Page 331 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
भेदविज्ञानतः सिद्धाः सिद्धा ये किल केचन
अस्यैवाभावतो बद्धा बद्धा ये किल केचन ।।१३१।।
(मन्दाक्रान्ता)
भेदज्ञानोच्छलनकलनाच्छुद्धतत्त्वोपलम्भा
द्रागग्रामप्रलयकरणात्कर्मणां संवरेण
बिभ्रत्तोषं परमममलालोकमम्लानमेकं
ज्ञानं ज्ञाने नियतमुदितं शाश्वतोद्योतमेतत्
।।१३२।।

फरीने भेदविज्ञाननो महिमा कहे छेः

श्लोकार्थः[ ये केचन किल सिद्धाः ] जे कोई सिद्ध थया छे [ भेदविज्ञानतः सिद्धाः ] ते भेदविज्ञानथी सिद्ध थया छे; [ ये केचन किल बद्धाः ] जे कोई बंधाया छे [ अस्य एव अभावतः बद्धाः ] ते तेना ज (भेदविज्ञानना ज) अभावथी बंधाया छे.

भावार्थःअनादि काळथी मांडीने ज्यां सुधी जीवने भेदविज्ञान नथी त्यां सुधी ते कर्मथी बंधाया ज करे छेसंसारमां रझळ्या ज करे छे; जे जीवने भेदविज्ञान थाय छे ते कर्मथी छूटे ज छेमोक्ष पामे ज छे. माटे कर्मबंधनुंसंसारनुंमूळ भेदविज्ञाननो अभाव ज छे अने मोक्षनुं प्रथम कारण भेदविज्ञान ज छे. भेदविज्ञान विना कोई सिद्धि पामी शकतुं नथी.

अहीं आम पण जाणवुं केविज्ञानाद्वैतवादी बौद्धो अने वेदान्तीओ के जेओ वस्तुने अद्वैत कहे छे अने अद्वैतना अनुभवथी ज सिद्धि कहे छे तेमनो, भेदविज्ञानथी ज सिद्धि कहेवाथी, निषेध थयो; कारण के सर्वथा अद्वैत वस्तुनुं स्वरूप नहि होवा छतां जेओ सर्वथा अद्वैत माने छे तेमने भेदविज्ञान कोई रीते कही शकातुं ज नथी; ज्यां द्वैत जबे वस्तुओ मानता नथी त्यां भेदविज्ञान शानुं? जो जीव अने अजीवबे वस्तुओ मानवामां आवे अने तेमनो संयोग मानवामां आवे तो ज भेदविज्ञान बनी शके अने सिद्धि थई शके. माटे स्याद्वादीओने ज बधुंय निर्बाधपणे सिद्ध थाय छे. १३१.

हवे, संवर अधिकार पूर्ण करतां, संवर थवाथी जे ज्ञान थयुं ते ज्ञानना महिमानुं काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ भेदज्ञान-उच्छलन-कलनात् ] भेदज्ञान प्रगट करवाना अभ्यासथी [ शुद्धतत्त्व- उपलम्भात् ] शुद्ध तत्त्वनी उपलब्धि थई, शुद्ध तत्त्वनी उपलब्धिथी [ रागग्रामप्रलयकरणात् ] रागना


Page 301 of 642
PDF/HTML Page 332 of 673
single page version

इति संवरो निष्क्रान्तः

इति श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां समयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ संवरप्ररूपकः पञ्चमोऽङ्कः ।। समूहनो विलय थयो, रागना समूहनो विलय करवाथी [ कर्मणां संवरेण ] कर्मनो संवर थयो अने कर्मनो संवर थवाथी, [ ज्ञाने नियतम् एतत् ज्ञानं उदितं ] ज्ञानमां ज निश्चळ थयेलुं एवुं आ ज्ञान उदय पाम्युं[ बिभ्रत् परमम् तोषं ] के जे ज्ञान परम संतोषने (अर्थात् परम अतींद्रिय आनंदने) धारण करे छे, [ अमल-आलोकम् ] जेनो प्रकाश निर्मळ छे (अर्थात् रागादिकने लीधे मलिनता हती ते हवे नथी), [ अम्लानम् ] जे अम्लान छे (अर्थात् क्षायोपशमिक ज्ञाननी माफक करमायेलुंनिर्बळ नथी, सर्व लोकालोकने जाणनारुं छे), [ एकं ] जे एक छे (अर्थात् क्षयोपशमथी भेद हता ते हवे नथी) अने [ शाश्वत-उद्योतम् ] जेनो उद्योत शाश्वत छे (अर्थात् जेनो प्रकाश अविनश्वर छे). १३२.

टीकाःआ रीते संवर (रंगभूमिमांथी) बहार नीकळी गयो.

भावार्थःरंगभूमिमां संवरनो स्वांग आव्यो हतो तेने ज्ञाने जाणी लीधो तेथी ते नृत्य करी बहार नीकळी गयो.

भेदविज्ञानकला प्रगटै तब शुद्धस्वभाव लहै अपनाही,
राग-द्वेष-विमोह सबही गलि जाय इमै दुठ कर्म रुकाही;
उज्ज्वल ज्ञान प्रकाश करै बहु तोष धरै परमातममाही,
यों मुनिराज भली विधि धारत केवल पाय सुखी शिव जाहीं.

आम श्री समयसारनी (श्रीमद्भगवत्कुंदकुंदाचार्यदेवप्रणीत श्री समयसार परमागमनी) श्रीमद् अमृतचंद्राचार्यदेवविरचित आत्मख्याति नामनी टीकामां संवरनो प्ररूपक पांचमो अंक समाप्त थयो.


Page 302 of 642
PDF/HTML Page 333 of 673
single page version

-६-
निर्जरा अधिकार

अथ प्रविशति निर्जरा।

(शार्दूलविक्रीडित)
रागाद्यास्रवरोधतो निजधुरां धृत्वा परः संवरः
कर्मागामि समस्तमेव भरतो दूरान्निरुन्धन् स्थितः
प्राग्बद्धं तु तदेव दग्धुमधुना व्याजृम्भते निर्जरा
ज्ञानज्योतिरपावृतं न हि यतो रागादिभिर्मूर्छति
।।१३३।।
रागादिकना रोधथी, नवो बंध हणी संत;
पूर्व उदयमां सम रहे, नमुं निर्जरावंत.

प्रथम टीकाकार आचार्यमहाराज कहे छे के ‘‘हवे निर्जरा प्रवेश करे छे’’. अहीं तत्त्वोनुं नृत्य छे; तेथी जेम नृत्यना अखाडामां नृत्य करनार स्वांग धारण करीने प्रवेश करे छे तेम अहीं रंगभूमिमां निर्जरानो स्वांग प्रवेश करे छे.

हवे, सर्व स्वांगने यथार्थ जाणनारुं जे सम्यग्ज्ञान छे तेने मंगळरूप जाणीने आचार्यदेव मंगळ अर्थे प्रथम तेने जनिर्मळ ज्ञानज्योतिने जप्रगट करे छेः

श्लोकार्थः[ परः संवरः ] परम संवर, [ रागादि-आस्रव-रोधतः ] रागादि आस्रवोने रोकवाथी [ निज-धुरां धृत्वा ] पोतानी कार्य-धुराने धारण करीने (पोताना कार्यने बराबर संभाळीने), [ समस्तम् आगामि कर्म ] समस्त आगामी कर्मने [ भरतः दूरात् एव ] अत्यंतपणे दूरथी ज [ निरुन्धन् स्थितः ] रोकतो ऊभो छे; [ तु ] अने [ प्राग्बद्धं ] जे पूर्वे (संवर थया पहेलां) बंधायेलुं कर्म छे [ तत् एव दग्धुम् ] तेने बाळवाने [ अधुना ] हवे [ निर्जरा व्याजृम्भते ] निर्जरा (निर्जरारूपी अग्नि) फेलाय छे [ यतः ] के जेथी [ ज्ञानज्योतिः ] ज्ञानज्योति [ अपावृतं ] निरावरण थई थकी (फरीने) [ रागादिभिः न हि मूर्छति ] रागादिभावो वडे मूर्छित थती नथी सदा अमूर्छित रहे छे.


Page 303 of 642
PDF/HTML Page 334 of 673
single page version

उवभोगमिंदियेहिं दव्वाणमचेदणाणमिदराणं
जं कुणदि सम्मदिट्ठी तं सव्वं णिज्जरणिमित्तं ।।१९३।।
उपभोगमिन्द्रियैः द्रव्याणामचेतनानामितरेषाम्
यत्करोति सम्यग्दृष्टिः तत्सर्वं निर्जरानिमित्तम् ।।१९३।।

विरागस्योपभोगो निर्जरायै एव रागादिभावानां सद्भावेन मिथ्यादृष्टेरचेतनान्यद्रव्योपभोगो बन्धनिमित्तमेव स्यात् स एव रागादिभावानामभावेन सम्यग्दृष्टेर्निर्जरानिमित्तमेव स्यात् एतेन द्रव्यनिर्जरास्वरूपमावेदितम्

भावार्थःसंवर थया पछी नवां कर्म तो बंधातां नथी. जे पूर्वे बंधायां हतां ते कर्मो ज्यारे निर्जरे छे त्यारे ज्ञाननुं आवरण दूर थवाथी ज्ञान एवुं थाय छे के फरीने रागादिरूपे परिणमतुं नथीसदा प्रकाशरूप ज रहे छे. १३३.

हवे द्रव्यनिर्जरानुं स्वरूप कहे छेः

चेतन अचेतन द्रव्यनो उपभोग इंद्रियो वडे
जे जे करे सुद्रष्टि ते सौ निर्जराकारण बने. १९३.

गाथार्थः[ सम्यग्दृष्टिः ] सम्यग्द्रष्टि जीव [ यत् ] जे [ इन्द्रियैः ] इन्द्रियो वडे [ अचेतनानाम् ] अचेतन तथा [ इतरेषाम् ] चेतन [ द्रव्याणाम् ] द्रव्योनो [ उपभोगम् ] उपभोग [ करोति ] करे छे [ तत् सर्वं ] ते सर्व [ निर्जरानिमित्तम् ] निर्जरानुं निमित्त छे.

टीकाःविरागीनो उपभोग निर्जरा माटे ज छे (अर्थात् निर्जरानुं कारण थाय छे). रागादिभावोना सद्भावथी मिथ्याद्रष्टिने अचेतन तथा चेतन द्रव्योनो उपभोग बंधनुं निमित्त ज थाय छे; ते ज (उपभोग), रागादिभावोना अभावथी सम्यग्द्रष्टिने निर्जरानुं निमित्त ज थाय छे. आथी (आ कथनथी) द्रव्यनिर्जरानुं स्वरूप कह्युं.

भावार्थःसम्यग्द्रष्टिने ज्ञानी कह्यो छे अने ज्ञानीने रागद्वेषमोहनो अभाव कह्यो छे; माटे सम्यग्द्रष्टि विरागी छे. तेने इन्द्रियो वडे भोग होय तोपण तेने भोगनी सामग्री प्रत्ये राग नथी. ते जाणे छे के ‘‘आ (भोगनी सामग्री) परद्रव्य छे, मारे अने तेने कांई नातो नथी; कर्मना उदयना निमित्तथी तेनो अने मारो संयोग-वियोग छे’’. ज्यां सुधी तेने चारित्रमोहनो उदय आवीने पीडा करे छे अने पोते बळहीन होवाथी पीडा सही शकतो नथी


Page 304 of 642
PDF/HTML Page 335 of 673
single page version

अथ भावनिर्जरास्वरूपमावेदयति
दव्वे उवभुंजंते णियमा जायदि सुहं व दुक्खं वा
तं सुहदुक्खमुदिण्णं वेददि अध णिज्जरं जादि ।।१९४।।
द्रव्ये उपभुज्यमाने नियमाज्जायते सुखं वा दुःखं वा
तत्सुखदुःखमुदीर्णं वेदयते अथ निर्जरां याति ।।१९४।।

उपभुज्यमाने सति हि परद्रव्ये, तन्निमित्तः सातासातविकल्पानतिक्रमणेन त्यां सुधीजेम रोगी रोगनी पीडा सही शके नहि त्यारे तेनो औषधि आदि वडे इलाज करे छे तेमभोगोपभोगसामग्री वडे विषयरूप इलाज करे छे; परंतु जेम रोगी रोगने के औषधिने भली जाणतो नथी तेम सम्यग्द्रष्टि चारित्रमोहना उदयने के भोगोपभोगसामग्रीने भली जाणतो नथी. वळी निश्चयथी तो, ज्ञातापणाने लीधे सम्यग्द्रष्टि विरागी उदयमां आवेला कर्मने मात्र जाणी ज ले छे, तेना प्रत्ये तेने रागद्वेषमोह नथी. आ रीते रागद्वेषमोह विना ज तेना फळने भोगवतो होवाथी तेने कर्म आस्रवतुं नथी, आस्रव विना आगामी बंध थतो नथी अने उदयमां आवेलुं कर्म तो पोतानो रस दईने खरी ज जाय छे कारण के उदयमां आव्या पछी कर्मनी सत्ता रही शके ज नहि. आ रीते तेने नवो बंध थतो नथी अने उदयमां आवेलुं कर्म निर्जरी गयुं तेथी तेने केवळ निर्जरा ज थई. माटे सम्यग्द्रष्टि विरागीना भोगोपभोगने निर्जरानुं ज निमित्त कहेवामां आव्यो छे. पूर्व कर्म उदयमां आवीने तेनुं द्रव्य खरी गयुं ते द्रव्यनिर्जरा छे.

हवे भावनिर्जरानुं स्वरूप कहे छेः

वस्तु तणे उपभोग निश्चय सुख वा दुख थाय छे,
ए उदित सुखदुख भोगवे पछी निर्जरा थई जाय छे. १९४.

गाथार्थः[ द्रव्ये उपभुज्यमाने ] वस्तु भोगववामां आवतां, [ सुखं वा दुःखं वा ] सुख अथवा दुःख [ नियमात् ] नियमथी [ जायते ] उत्पन्न थाय छे; [ उदीर्णं ] उदय थयेला अर्थात् उत्पन्न थयेला [ तत् सुखदुःखम् ] ते सुखदुःखने [ वेदयते ] वेदे छेअनुभवे छे, [ अथ ] पछी [ निर्जरां याति ] ते (सुखदुःखरूप भाव) निर्जरी जाय छे.

टीकाःपरद्रव्य भोगववामां आवतां, तेना निमित्ते सुखरूप अथवा दुःखरूप जीवनो भाव नियमथी ज उदय थाय छे अर्थात् उत्पन्न थाय छे, कारण के वेदन शाता


Page 305 of 642
PDF/HTML Page 336 of 673
single page version

वेदनायाः सुखरूपो वा दुःखरूपो वा नियमादेव जीवस्य भाव उदेति स तु यदा वेद्यते तदा मिथ्यादृष्टेः रागादिभावानां सद्भावेन बन्धनिमित्तं भूत्वा निर्जीर्यमाणोऽप्यनिर्जीर्णः सन् बन्ध एव स्यात्; सम्यग्दृष्टेस्तु रागादिभावानामभावेन बन्धनिमित्तमभूत्वा केवलमेव निर्जीर्यमाणो निर्जीर्णः सन्निर्जर्रैव स्यात्

(अनुष्टुभ्)
तज्ज्ञानस्यैव सामर्थ्यं विरागस्यैव वा किल
यत्कोऽपि कर्मभिः कर्म भूञ्जानोऽपि न बध्यते ।।१३४।।

अथ ज्ञानसामर्थ्यं दर्शयति अने अशाताए बे प्रकारोने अतिक्रमतुं नथी (अर्थात् वेदन बे प्रकारनुं ज छेशातारूप अने अशातारूप). ज्यारे ते (सुखरूप अथवा दुःखरूप) भाव वेदाय छे त्यारे मिथ्याद्रष्टिने, रागादिभावोना सद्भावथी बंधनुं निमित्त थईने (ते भाव) निर्जरतां छतां (खरेखर) नहि निर्जर्यो थको, बंध ज थाय छे; परंतु सम्यग्द्रष्टिने, रागादिभावोना अभावथी बंधनुं निमित्त थया विना केवळ ज निर्जरतो होवाथी (खरेखर) निर्जर्यो थको, निर्जरा ज थाय छे.

भावार्थःपरद्रव्य भोगवतां, कर्मना उदयना निमित्ते जीवने सुखरूप अथवा दुःखरूप भाव नियमथी उत्पन्न थाय छे. मिथ्याद्रष्टिने रागादिकने लीधे ते भाव आगामी बंध करीने निर्जरे छे तेथी तेने निर्जर्यो कही शकातो नथी; माटे मिथ्याद्रष्टिने परद्रव्य भोगवतां बंध ज थाय छे. सम्यग्द्रष्टिने रागादिक नहि होवाथी आगामी बंध कर्या विना ज ते भाव निर्जरी जाय छे तेथी तेने निर्जर्यो कही शकाय छे; माटे सम्यग्द्रष्टिने परद्रव्य भोगवतां निर्जरा ज थाय छे. आ रीते सम्यग्द्रष्टिने भावनिर्जरा थाय छे.

हवे आगळनी गाथाओनी सूचनारूप श्लोक कहे छेः

श्लोकार्थः[ किल ] खरेखर [ तत् सामर्थ्यं ] ते (आश्चर्यकारक) सामर्थ्य [ ज्ञानस्य एव ] ज्ञाननुं ज छे [ वा ] अथवा [ विरागस्य एव ] विरागनुं ज छे [ यत् ] के [ कः अपि ] कोई (सम्यग्द्रष्टि जीव) [ कर्म भुञ्जानः अपि ] कर्मने भोगवतो छतो [ कर्मभिः न बध्यते ] कर्मोथी बंधातो नथी! (अज्ञानीने ते आश्चर्य उपजावे छे अने ज्ञानी तेने यथार्थ जाणे छे.) १३४.

हवे ज्ञाननुं सामर्थ्य बतावे छेः

39

Page 306 of 642
PDF/HTML Page 337 of 673
single page version

जह विसमुवभुंजंतो वेज्जो पुरिसो ण मरणमुवयादि
पोग्गलकम्मस्सुदयं तह भुंजदि णेव बज्झदे णाणी ।।१९५।।
यथा विषमुपभुञ्जानो वैद्यः पुरुषो न मरणमुपयाति
पुद्गलकर्मण उदयं तथा भुंक्ते नैव बध्यते ज्ञानी ।।१९५।।

यथा कश्चिद्विषवैद्यः परेषां मरणकारणं विषमुपभुञ्जानोऽपि अमोघविद्यासामर्थ्येन निरुद्धतच्छक्तित्वान्न म्रियते, तथा अज्ञानिनां रागादिभावसद्भावेन बन्धकारणं पुद्गलकर्मोदयमुप- भुञ्जानोऽपि अमोघज्ञानसामर्थ्यात् रागादिभावानामभावे सति निरुद्धतच्छक्तित्वान्न बध्यते ज्ञानी

अथ वैराग्यसामर्थ्यं दर्शयति
ज्यम झेरना उपभोगथी पण वैद्य जन मरतो नथी,
त्यम कर्मउदयो भोगवे पण ज्ञानी बंधातो नथी. १९५.

गाथार्थः[ यथा ] जेम [ वैद्यः पुरुषः ] वैद्य पुरुष [ विषम् उपभुञ्जानः ] विषने भोगवतो अर्थात् खातो छतो [ मरणम् न उपयाति ] मरण पामतो नथी, [ तथा ] तेम [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ पुद्गलकर्मणः ] पुद्गलकर्मना [ उदयं ] उदयने [ भुंक्ते ] भोगवे छे तोपण [ न एव बध्यते ] बंधातो नथी.

टीकाःजेम कोई विषवैद्य, बीजाओना मरणनुं कारण जे विष तेने भोगवतो छतो पण, अमोघ (रामबाण) विद्याना सामर्थ्य वडे विषनी शक्ति रोकाई गई होवाथी, मरतो नथी, तेम अज्ञानीओने रागादिभावोना सद्भावथी बंधनुं कारण जे पुद्गलकर्मनो उदय तेने ज्ञानी भोगवतो छतो पण, अमोघ ज्ञानना सामर्थ्य द्वारा रागादिभावोनो अभाव होतां (होईने) कर्मोदयनी शक्ति रोकाई गई होवाथी, बंधातो नथी.

भावार्थःजेम वैद्य मंत्र, तंत्र, औषध आदि पोतानी विद्याना सामर्थ्यथी विषनी मरण करवानी शक्तिनो अभाव करे छे तेथी विष खावा छतां तेनुं मरण थतुं नथी, तेम ज्ञानीने ज्ञाननुं सामर्थ्य एवुं छे के कर्मोदयनी बंध करवानी शक्तिनो अभाव करे छे अने तेथी कर्मना उदयने भोगववा छतां ज्ञानीने आगामी कर्मबंध थतो नथी. आ प्रमाणे सम्यग्ज्ञाननुं सामर्थ्य कह्युं.

हवे वैराग्यनुं सामर्थ्य बतावे छेः


Page 307 of 642
PDF/HTML Page 338 of 673
single page version

जह मज्जं पिबमाणो अरदीभावेण मज्जदि ण पुरिसो
दव्वुवभोगे अरदो णाणी वि ण बज्झदि तहेव ।।१९६।।
यथा मद्यं पिबन् अरतिभावेन माद्यति न पुरुषः
द्रव्योपभोगेऽरतो ज्ञान्यपि न बध्यते तथैव ।।१९६।।

यथा कश्चित्पुरुषो मैरेयं प्रति प्रवृत्ततीव्रारतिभावः सन् मैरेयं पिबन्नपि तीव्रारति- भावसामर्थ्यान्न माद्यति, तथा रागादिभावानामभावेन सर्वद्रव्योपभोगं प्रति प्रवृत्ततीव्रविरागभावः सन् विषयानुपभुञ्जानोऽपि तीव्रविरागभावसामर्थ्यान्न बध्यते ज्ञानी

(रथोद्धता)
नाश्नुते विषयसेवनेऽपि यत्
स्वं फलं विषयसेवनस्य ना
ज्ञानवैभवविरागताबलात्
सेवकोऽपि तदसावसेवकः
।।१३५।।
ज्यम अरतिभावे मद्य पीतां मत्त जन बनतो नथी,
द्रव्योपभोग विषे अरत ज्ञानीय बंधातो नथी. १९६.

गाथार्थः[ यथा ] जेम [ पुरुषः ] कोई पुरुष [ मद्यं ] मदिराने [ अरतिभावेन ] अरतिभावे (अप्रीतिथी) [ पिबन् ] पीतो थको [ न माद्यति ] मत्त थतो नथी, [ तथा एव ] तेवी ज रीते [ ज्ञानी अपि ] ज्ञानी पण [ द्रव्योपभोगे ] द्रव्यना उपभोग प्रत्ये [ अरतः ] अरत (अर्थात् वैराग्यभावे) वर्ततो थको [ न बध्यते ] (कर्मोथी) बंधातो नथी.

टीकाःजेम कोई पुरुष, मदिरा प्रत्ये जेने तीव्र अरतिभाव प्रवर्त्यो छे एवो वर्ततो थको, मदिराने पीतां छतां पण, तीव्र अरतिभावना सामर्थ्यने लीधे मत्त थतो नथी, तेम ज्ञानी पण, रागादिभावोना अभावथी सर्व द्रव्योना उपभोग प्रत्ये जेने तीव्र वैराग्यभाव प्रवर्त्यो छे एवो वर्ततो थको, विषयोने भोगवतां छतां पण, तीव्र वैराग्यभावना सामर्थ्यने लीधे (कर्मोथी) बंधातो नथी.

भावार्थःए वैराग्यनुं सामर्थ्य छे के ज्ञानी विषयोने सेवतो छतो पण कर्मोथी बंधातो नथी.

हवे आ अर्थनुं अने आगळनी गाथाना अर्थनी सूचनानुं काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ यत् ] कारण के [ ना ] आ (ज्ञानी) पुरुष [ विषयसेवने अपि ] विषयोने

Page 308 of 642
PDF/HTML Page 339 of 673
single page version

अथैतदेव दर्शयति
सेवंतो वि ण सेवदि असेवमाणो वि सेवगो कोई
पगरणचेट्ठा कस्स वि ण य पायरणो त्ति सो होदि ।।१९७।।
सेवमानोऽपि न सेवते असेवमानोऽपि सेवकः कश्चित्
प्रकरणचेष्टा कस्यापि न च प्राकरण इति स भवति ।।१९७।।

यथा कश्चित् प्रकरणे व्याप्रियमाणोऽपि प्रकरणस्वामित्वाभावात् न प्राकरणिकः, अपरस्तु तत्राव्याप्रियमाणोऽपि तत्स्वामित्वात्प्राकरणिकः, तथा सम्यग्दृष्टिः पूर्वसञ्चितकर्मोदय-


सेवतो छतो पण [ ज्ञानवैभव-विरागता-बलात् ] ज्ञानवैभवना अने विरागताना बळथी [ विषयसेवनस्य स्वं फलं ] विषयसेवनना निजफळने (रंजित परिणामने) [ न अश्नुते ] भोगवतो नथीपामतो नथी, [ तत् ] तेथी [ असौ ] आ (पुरुष) [ सेवकः अपि असेवकः ] सेवक छतां असेवक छे (अर्थात् विषयोने सेवतां छतां नथी सेवतो).

भावार्थःज्ञान अने विरागतानुं एवुं कोई अचिंत्य सामर्थ्य छे के ज्ञानी इंद्रियोना विषयोने सेवतो होवा छतां तेने सेवनारो कही शकातो नथी, कारण के विषयसेवननुं फळ जे रंजित परिणाम तेने ज्ञानी भोगवतो नथीपामतो नथी. १३५.

हवे आ ज वातने प्रगट द्रष्टांतथी बतावे छेः

सेवे छतां नहि सेवतो, अणसेवतो सेवक बने,
प्रकरण तणी चेष्टा करे पण प्राकरण ज्यम नहि ठरे. १९७.

गाथार्थः[ कश्चित् ] कोई तो [ सेवमानः अपि ] विषयोने सेवतो छतां [ न सेवते ] नथी सेवतो अने [ असेवमानः अपि ] कोई नहि सेवतो छतां [ सेवकः ] सेवनारो छे[ कस्य अपि ] जेम कोई पुरुषने [ प्रकरणचेष्टा ] प्रकरणनी चेष्टा (कोई कार्य संबंधी क्रिया) वर्ते छे [ न च सः प्राकरणः इति भवति ] तोपण ते प्राकरणिक नथी.

टीकाःजेम कोई पुरुष कोई प्रकरणनी क्रियामां प्रवर्ततो होवा छतां प्रकरणनुं स्वामीपणुं नहि होवाथी प्राकरणिक नथी अने बीजो पुरुष प्रकरणनी क्रियामां नहि प्रवर्ततो होवा छतां प्रकरणनुं स्वामीपणुं होवाथी प्राकरणिक छे, तेवी रीते सम्यग्द्रष्टि पूर्वसंचित कर्मना

१. प्रकरण = कार्य २. प्राकरणिक = कार्य करनारो


Page 309 of 642
PDF/HTML Page 340 of 673
single page version

सम्पन्नान् विषयान् सेवमानोऽपि रागादिभावानामभावेन विषयसेवनफलस्वामित्वाभावाद- सेवक एव, मिथ्यादृष्टिस्तु विषयानसेवमानोऽपि रागादिभावानां सद्भावेन विषयसेवनफलस्वामि- त्वात्सेवक एव

(मन्दाक्रान्ता)
सम्यग्दृष्टेर्भवति नियतं ज्ञानवैराग्यशक्तिः
स्वं वस्तुत्वं कलयितुमयं स्वान्यरूपाप्तिमुक्त्या
यस्माज्ज्ञात्वा व्यतिकरमिदं तत्त्वतः स्वं परं च
स्वस्मिन्नास्ते विरमति परात्सर्वतो रागयोगात्
।।१३६।।

उदयथी प्राप्त थयेला विषयोने सेवतो होवा छतां रागादिभावोना अभावने लीधे विषयसेवनना फळनुं स्वामीपणुं नहि होवाथी असेवक ज छे (अर्थात् सेवनारो नथी) अने मिथ्याद्रष्टि विषयोने नहि सेवतो होवा छतां रागादिभावोना सद्भावने लीधे विषयसेवनना फळनुं स्वामीपणुं होवाथी सेवक ज छे.

भावार्थःकोई शेठे पोतानी दुकान पर कोईने नोकर राख्यो. दुकाननो बधो वेपार- वणजखरीदवुं, वेचवुं वगेरे सर्व कामकाजनोकर करे छे तोपण ते वेपारी नथी कारण के ते वेपारनो अने वेपारना लाभ-नुकसाननो स्वामी नथी; ते तो मात्र नोकर छे, शेठनो कराव्यो बधुं कामकाज करे छे. जे शेठ छे ते वेपार संबंधी कांई कामकाज करतो नथी, घेर बेसी रहे छे तोपण ते वेपारनो अने वेपारना लाभ-नुकसाननो धणी होवाथी ते ज वेपारी छे. आ द्रष्टांत सम्यग्द्रष्टि अने मिथ्याद्रष्टि पर घटावी लेवुं. जेम नोकर वेपार करनारो नथी तेम सम्यग्द्रष्टि विषय सेवनारो नथी, अने जेम शेठ वेपार करनारो छे तेम मिथ्याद्रष्टि विषय सेवनारो छे.

हवे आगळनी गाथाओनी सूचनानुं काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ सम्यग्दृष्टेः नियतं ज्ञान-वैराग्य-शक्तिः भवति ] सम्यग्द्रष्टिने नियमथी ज्ञान अने वैराग्यनी शक्ति होय छे; [ यस्मात् ] कारण के [ अयं ] ते (सम्यग्द्रष्टि जीव) [ स्व-अन्य- रूप-आप्ति-मुक्त्या ] स्वरूपनुं ग्रहण अने परनो त्याग करवानी विधि वडे [ स्वं वस्तुत्वं कलयितुम् ] पोताना वस्तुत्वनो (यथार्थ स्वरूपनो) अभ्यास करवा माटे, [ इदं स्वं च परं ] आ स्व छे (अर्थात् आत्मस्वरूप छे) अने आ पर छे [ व्यतिकरम् ] एवो भेद [ तत्त्वतः ] परमार्थे [ ज्ञात्वा ] जाणीने [ स्वस्मिन् आस्ते ] स्वमां रहे छे (टके छे) अने [ परात् रागयोगात् ]