Samaysar-Gujarati (Devanagari transliteration). Gatha: 210-227 ; Kalash: 146-153.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 19 of 34

 

Page 330 of 642
PDF/HTML Page 361 of 673
single page version

अपरिग्गहो अणिच्छो भणिदो णाणी य णेच्छदे धम्मं
अपरिग्गहो दु धम्मस्स जाणगो तेण सो होदि ।।२१०।।
अपरिग्रहोऽनिच्छो भणितो ज्ञानी च नेच्छति धर्मम्
अपरिग्रहस्तु धर्मस्य ज्ञायकस्तेन स भवति ।।२१०।।

इच्छा परिग्रहः तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य

*श्लोकार्थः[ इत्थं ] आ रीते [ समस्तम् एव परिग्रहम् ] समस्त परिग्रहने [ सामान्यतः ] सामान्यतः [ अपास्य ] छोडीने [ अधुना ] हवे [ स्वपरयोः अविवेकहेतुम् अज्ञानम् उज्झितुमनाः अयं ] स्व-परना अविवेकना कारणरूप अज्ञानने छोडवानुं जेनुं मन छे एवो आ [ भूयः ] फरीने [ तम् एव ] तेने ज (परिग्रहने ज) [ विशेषात् ] विशेषतः [ परिहर्तुम् ] छोडवाने [ प्रवृत्तः ] प्रवृत्त थयो छे.

भावार्थःस्वपरने एकरूप जाणवानुं कारण अज्ञान छे. ते अज्ञानने समस्तपणे छोडवा इच्छता जीवे प्रथम तो परिग्रहनो सामान्यतः त्याग कर्यो अने हवे (हवेनी गाथाओमां) ते परिग्रहने विशेषतः (जुदां जुदां नाम लईने) छोडे छे. १४५.

ज्ञानीने धर्मनो (पुण्यनो) परिग्रह नथी एम प्रथम कहे छेः

अनिच्छक कह्यो अपरिग्रही, ज्ञानी न इच्छे पुण्यने,
तेथी न परिग्रही पुण्यनो ते, पुण्यनो ज्ञायक रहे. २१०.

गाथार्थः[ अनिच्छः ] अनिच्छकने [ अपरिग्रहः ] अपरिग्रही [ भणितः ] कह्यो छे [ च ] अने [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ धर्मम् ] धर्मने (पुण्यने) [ न इच्छति ] इच्छतो नथी, [ तेन ] तेथी [ सः ] ते [ धर्मस्य ] धर्मनो [ अपरिग्रहः तु ] परिग्रही नथी, [ ज्ञायकः ] (धर्मनो) ज्ञायक ज [ भवति ] छे.

टीकाःइच्छा परिग्रह छे. तेने परिग्रह नथीजेने इच्छा नथी. इच्छा तो अज्ञानमय भाव छे अने अज्ञानमय भाव ज्ञानीने होतो नथी, ज्ञानीने ज्ञानमय ज भाव

* आ कळशनो अर्थ आ प्रमाणे पण थाय छेः[ इत्थं ] आ रीते [ स्वपरयोः अविवेकहेतुम् समस्तम् एव परिग्रहम् ] स्व-परना अविवेकना कारणरूप समस्त परिग्रहने [ सामान्यतः ] सामान्यतः [ अपास्य ] छोडीने [ अधुना ] हवे, [ अज्ञानम् उज्झितुमनाः अयं ] अज्ञानने छोडवानुं जेनुं मन छे एवो आ, [ भूयः ] फरीने [ तम् एव ] तेने ज [ विशेषात् ] विशेषतः [ परिहर्तुम् ] छोडवाने [ प्रवृत्तः ] प्रवृत्त थयो छे.


Page 331 of 642
PDF/HTML Page 362 of 673
single page version

भावस्य इच्छाया अभावाद्धर्मं नेच्छति तेन ज्ञानिनो धर्मपरिग्रहो नास्ति ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावाद्धर्मस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात्

अपरिग्गहो अणिच्छो भणिदो णाणी य णेच्छदि अधम्मं
अपरिग्गहो अधम्मस्स जाणगो तेण सो होदि ।।२११।।
अपरिग्रहोऽनिच्छो भणितो ज्ञानी च नेच्छत्यधर्मम्
अपरिग्रहोऽधर्मस्य ज्ञायकस्तेन स भवति ।।२११।।

इच्छा परिग्रहः तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावादधर्मं नेच्छति तेन ज्ञानिनोऽधर्मपरिग्रहो नास्ति ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावादधर्मस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात्


होय छे; तेथी अज्ञानमय भाव जे इच्छा तेना अभावने लीधे ज्ञानी धर्मने इच्छतो नथी; माटे ज्ञानीने धर्मनो परिग्रह नथी. ज्ञानमय एवा एक ज्ञायकभावना सद्भावने लीधे आ (ज्ञानी) धर्मनो केवळ ज्ञायक ज छे.

हवे, ज्ञानीने अधर्मनो (पापनो) परिग्रह नथी एम कहे छेः

अनिच्छक कह्यो अपरिग्रही, ज्ञानी न इच्छे पापने,
तेथी न परिग्रही पापनो ते, पापनो ज्ञायक रहे. २११.

गाथार्थः[ अनिच्छः ] अनिच्छकने [ अपरिग्रहः ] अपरिग्रही [ भणितः ] कह्यो छे [ च ] अने [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ अधर्मम् ] अधर्मने (पापने) [ न इच्छति ] इच्छतो नथी, [ तेन ] तेथी [ सः ] ते [ अधर्मस्य ] अधर्मनो [ अपरिग्रहः ] परिग्रही नथी, [ ज्ञायकः ] (अधर्मनो) ज्ञायक ज [ भवति ] छे.

टीकाःइच्छा परिग्रह छे. तेने परिग्रह नथीजेने इच्छा नथी. इच्छा तो अज्ञानमय भाव छे अने अज्ञानमय भाव ज्ञानीने होतो नथी, ज्ञानीने ज्ञानमय ज भाव होय छे; तेथी अज्ञानमय भाव जे इच्छा तेना अभावने लीधे ज्ञानी अधर्मने इच्छतो नथी; माटे ज्ञानीने अधर्मनो परिग्रह नथी. ज्ञानमय एवा एक ज्ञायकभावना सद्भावने लीधे आ (ज्ञानी) अधर्मनो केवळ ज्ञायक ज छे.


Page 332 of 642
PDF/HTML Page 363 of 673
single page version

एवमेव चाधर्मपदपरिवर्तनेन रागद्वेषक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्रचक्षु- र्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि अनया दिशाऽन्यान्यप्यूह्यानि

अपरिग्गहो अणिच्छो भणिदो णाणी य णेच्छदे असणं
अपरिग्गहो दु असणस्स जाणगो तेण सो होदि ।।२१२।।
अपरिग्रहोऽनिच्छो भणितो ज्ञानी च नेच्छत्यशनम्
अपरिग्रहस्त्वशनस्य ज्ञायकस्तेन स भवति ।।२१२।।

इच्छा परिग्रहः तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावादशनं नेच्छति तेन ज्ञानिनोऽशनपरिग्रहो नास्ति ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावादशनस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात्

ए ज प्रमाणे गाथामां ‘अधर्म’ शब्द पलटीने तेनी जग्याए राग, द्वेष, क्रोध, मान, माया, लोभ, कर्म, नोकर्म, मन, वचन, काय, श्रोत्र, चक्षु, घ्राण, रसन अने स्पर्शनए सोळ शब्दो मूकी, सोळ गाथासूत्रो व्याख्यानरूप करवां अने आ उपदेशथी बीजां पण विचारवां.

हवे, ज्ञानीने आहारनो पण परिग्रह नथी एम कहे छेः

अनिच्छक कह्यो अपरिग्रही, ज्ञानी न इच्छे अशनने,
तेथी न परिग्रही अशननो ते, अशननो ज्ञायक रहे. २१२.

गाथार्थः[ अनिच्छः ] अनिच्छकने [ अपरिग्रहः ] अपरिग्रही [ भणितः ] कह्यो छे [ च ] अने [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ अशनम् ] अशनने (भोजनने) [ न इच्छति ] इच्छतो नथी, [ तेन ] तेथी [ सः ] ते [ अशनस्य ] अशननो [ अपरिग्रहः तु ] परिग्रही नथी, [ ज्ञायकः ] (अशननो) ज्ञायक [ भवति ] छे.

टीकाःइच्छा परिग्रह छे. तेने परिग्रह नथीजेने इच्छा नथी. इच्छा तो अज्ञानमय भाव छे अने अज्ञानमय भाव ज्ञानीने होतो नथी, ज्ञानीने ज्ञानमय ज भाव होय छे; तेथी अज्ञानमय भाव जे इच्छा तेना अभावने लीधे ज्ञानी अशनने इच्छतो नथी; माटे ज्ञानीने अशननो परिग्रह नथी. ज्ञानमय एवा एक ज्ञायकभावना सद्भावने लीधे आ (ज्ञानी) अशननो केवळ ज्ञायक ज छे.


Page 333 of 642
PDF/HTML Page 364 of 673
single page version

अपरिग्गहो अणिच्छो भणिदो णाणी य णेच्छदे पाणं
अपरिग्गहो दु पाणस्स जाणगो तेण सो होदि ।।२१३।।
अपरिग्रहोऽनिच्छो भणितो ज्ञानी च नेच्छति पानम्
अपरिग्रहस्तु पानस्य ज्ञायकस्तेन स भवति ।।२१३।।

इच्छा परिग्रहः तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावात् पानं नेच्छति तेन ज्ञानिनः पानपरिग्रहो नास्ति ज्ञानमयस्यैकस्य

भावार्थःज्ञानीने आहारनी पण इच्छा नथी तेथी ज्ञानीने आहार करवो ते पण परिग्रह नथी. अहीं प्रश्न थाय छे केआहार तो मुनि पण करे छे, तेमने इच्छा छे के नहि? इच्छा विना आहार केम करे? तेनुं समाधानःअशातावेदनीय कर्मना उदयथी जठराग्निरूप क्षुधा ऊपजे छे, वीर्यांतरायना उदयथी तेनी वेदना सही शकाती नथी अने चारित्रमोहना उदयथी आहारग्रहणनी इच्छा उत्पन्न थाय छे. ते इच्छाने ज्ञानी कर्मना उदयनुं कार्य जाणे छे. रोग समान जाणी तेने मटाडवा चाहे छे. इच्छा प्रत्ये अनुरागरूप इच्छा ज्ञानीने नथी अर्थात् तेने एम इच्छा नथी के मारी आ इच्छा सदा रहो. माटे तेने अज्ञानमय इच्छानो अभाव छे. परजन्य इच्छानुं स्वामीपणुं ज्ञानीने नथी माटे ज्ञानी इच्छानो पण ज्ञायक ज छे. आ प्रमाणे शुद्धनयनी प्रधानताथी कथन जाणवुं.

हवे, ज्ञानीने पाननो (पाणी वगेरे पीवानो ) पण परिग्रह नथी एम कहे छेः

अनिच्छक कह्यो अपरिग्रही, ज्ञानी न इच्छे पानने,
तेथी न परिग्रही पाननो ते, पाननो ज्ञायक रहे. २१३.

गाथार्थः[ अनिच्छः ] अनिच्छकने [ अपरिग्रहः ] अपरिग्रही [ भणितः ] कह्यो छे [ च ] अने [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ पानम् ] पानने [ न इच्छति ] इच्छतो नथी, [ तेन ] तेथी [ सः ] ते [ पानस्य ] पाननो [ अपरिग्रहः तु ] परिग्रही नथी, [ ज्ञायकः ] (पाननो) ज्ञायक ज [ भवति ] छे.

टीकाःइच्छा परिग्रह छे. तेने परिग्रह नथीजेने इच्छा नथी. इच्छा तो अज्ञानमय भाव छे अने अज्ञानमय भाव ज्ञानीने होतो नथी, ज्ञानीने ज्ञानमय ज भाव होय छे; तेथी अज्ञानमय भाव जे इच्छा तेना अभावने लीधे ज्ञानी पानने इच्छतो नथी;


Page 334 of 642
PDF/HTML Page 365 of 673
single page version

ज्ञायकभावस्य भावात् केवलं पानकस्य ज्ञायक एवायं स्यात्

एमादिए दु विविहे सव्वे भावे य णेच्छदे णाणी
जाणगभावो णियदो णीरालंबो दु सव्वत्थ ।।२१४।।
एवमादिकांस्तु विविधान् सर्वान् भावांश्च नेच्छति ज्ञानी
ज्ञायकभावो नियतो निरालम्बस्तु सर्वत्र ।।२१४।।

एवमादयोऽन्येऽपि बहुप्रकाराः परद्रव्यस्य ये स्वभावास्तान् सर्वानेव नेच्छति ज्ञानी, तेन ज्ञानिनः सर्वेषामपि परद्रव्यभावानां परिग्रहो नास्ति इति सिद्धं ज्ञानिनोऽत्यन्तनिष्परिग्रहत्वम् अथैवमयमशेषभावान्तरपरिग्रहशून्यत्वादुद्वान्तसमस्ताज्ञानः सर्वत्राप्यत्यन्तनिरालम्बो भूत्वा प्रति-


माटे ज्ञानीने पाननो परिग्रह नथी. ज्ञानमय एवा एक ज्ञायकभावना सद्भावने लीधे आ (ज्ञानी) पाननो केवळ ज्ञायक ज छे.

भावार्थःआहारनी गाथाना भावार्थ प्रमाणे अहीं पण समजवुं.

ए रीते बीजा पण अनेक प्रकारना परजन्य भावोने ज्ञानी इच्छतो नथी एम हवे कहे छेः

ए आदि विधविध भाव बहु ज्ञानी न इच्छे सर्वने;
सर्वत्र आलंबन रहित बस नियत ज्ञायकभाव ते. २१४.

गाथार्थः[ एवमादिकान् तु ] इत्यादिक [ विविधान् ] अनेक प्रकारना [ सर्वान् भावान् च ] सर्व भावोने [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ न इच्छति ] इच्छतो नथी; [ सर्वत्र निरालम्बः तु ] सर्वत्र (बधामां) निरालंब एवो ते [ नियतः ज्ञायकभावः ] निश्चित ज्ञायकभाव ज छे.

टीकाःइत्यादिक बीजा पण घणा प्रकारना जे परद्रव्यना स्वभावो छे ते बधायने ज्ञानी इच्छतो नथी तेथी ज्ञानीने समस्त परद्रव्यना भावोनो परिग्रह नथी. ए रीते ज्ञानीने अत्यंत निष्परिग्रहपणुं सिद्ध थयुं.

हवे ए प्रमाणे आ, समस्त अन्यभावोना परिग्रहथी शून्यपणाने लीधे जेणे समस्त अज्ञान वमी नाख्युं छे एवो, सर्वत्र अत्यंत निरालंब थईने, नियत टंकोत्कीर्ण एक ज्ञायकभाव रहेतो, साक्षात् विज्ञानघन आत्माने अनुभवे छे.


Page 335 of 642
PDF/HTML Page 366 of 673
single page version

नियतटङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावः सन् साक्षाद्विज्ञानघनमात्मानमनुभवति

(स्वागता)
पूर्वबद्धनिजकर्मविपाकात्
ज्ञानिनो यदि भवत्युपभोगः
तद्भवत्वथ च रागवियोगात्
नूनमेति न परिग्रहभावम्
।।१४६।।
उप्पण्णोदयभोगो वियोगबुद्धीए तस्स सो णिच्चं
कंखामणागदस्स य उदयस्स ण कुव्वदे णाणी ।।२१५।।

भावार्थःपुण्य, पाप, अशन, पान वगेरे सर्व अन्यभावोनो ज्ञानीने परिग्रह नथी कारण के सर्व परभावोने हेय जाणे त्यारे तेनी प्राप्तिनी इच्छा थती नथी.*

हवे आगळनी गाथानी सूचनारूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ पूर्वबद्ध-निज-कर्म-विपाकात् ] पूर्वे बंधायेला पोताना कर्मना विपाकने लीधे [ ज्ञानिनः यदि उपभोगः भवति तत् भवतु ] ज्ञानीने जो उपभोग होय तो हो, [ अथ च ] परंतु [ रागवियोगात् ] रागना वियोगने लीधे (अभावने लीधे) [ नूनम् ] खरेखर [ परिग्रहभावम् न एति ] ते उपभोग परिग्रहभावने पामतो नथी.

भावार्थःपूर्वे बंधायेला कर्मनो उदय आवतां उपभोगसामग्री प्राप्त थाय तेने जो अज्ञानमय रागभावे भोगववामां आवे तो ते उपभोग परिग्रहपणाने पामे. परंतु ज्ञानीने अज्ञानमय रागभाव नथी. ते जाणे छे के जे पूर्वे बांध्युं हतुं ते उदयमां आवी गयुं अने छूटी गयुं; हवे हुं तेने भविष्यमां वांछतो नथी. आ रीते ज्ञानीने रागरूप इच्छा नथी तेथी तेनो उपभोग परिग्रहपणाने पामतो नथी. १४६.

हवे, ज्ञानीने त्रणे काळ संबंधी परिग्रह नथी एम कहे छेः

उत्पन्न उदयनो भोग नित्य वियोगभावे ज्ञानीने,
ने भावी कर्मोदय तणी कांक्षा नहीं ज्ञानी करे. २१५.

* प्रथम, मोक्षाभिलाषी सर्व परिग्रहने छोडवा प्रवृत्त थयो हतो; तेणे आ गाथा सुधीमां समस्त परिग्रहभावने छोड्यो, ए रीते समस्त अज्ञानने दूर कर्युं अने ज्ञानस्वरूप आत्माने अनुभव्यो.


Page 336 of 642
PDF/HTML Page 367 of 673
single page version

उत्पन्नोदयभोगो वियोगबुद्धया तस्य स नित्यम्
कांक्षामनागतस्य च उदयस्य न करोति ज्ञानी ।।२१५।।

कर्मोदयोपभोगस्तावत् अतीतः प्रत्युत्पन्नोऽनागतो वा स्यात् तत्रातीतस्तावत् अतीतत्वादेव स न परिग्रहभावं बिभर्ति अनागतस्तु आकांक्ष्यमाण एव परिग्रहभावं बिभृयात् प्रत्युत्पन्नस्तु स किल रागबुद्धया प्रवर्तमान एव तथा स्यात् न च प्रत्युत्पन्नः कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनो रागबुद्धया प्रवर्तमानो दृष्टः, ज्ञानिनोऽज्ञानमयभावस्य रागबुद्धेरभावात् वियोगबुद्धयैव केवलं प्रवर्तमानस्तु स किल न परिग्रहः स्यात् ततः प्रत्युत्पन्नः कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनः परिग्रहो न भवेत् अनागतस्तु स किल ज्ञानिनो नाकांक्षित एव, ज्ञानिनोऽज्ञानमय- भावस्याकांक्षाया अभावात् ततोऽनागतोऽपि कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनः परिग्रहो न भवेत्

गाथार्थः[ उत्पन्नोदयभोगः ] जे उत्पन्न (अर्थात् वर्तमान काळना) उदयनो भोग [ सः ] ते, [ तस्य ] ज्ञानीने [ नित्यम् ] सदा [ वियोगबुद्धया ] वियोगबुद्धिए होय छे [ च ] अने [ अनागतस्य उदयस्य ] आगामी (अर्थात् भविष्य काळना) उदयनी [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ कांक्षाम् ] वांछा [ न करोति ] करतो नथी.

टीकाःकर्मना उदयनो उपभोग त्रण प्रकारनो होयअतीत (गया काळनो), प्रत्युत्पन्न (वर्तमान काळनो) अने अनागत (भविष्य काळनो). तेमां प्रथम, जे अतीत उपभोग ते अतीतपणाने लीधे ज (अर्थात् वीती गयो होवाने लीधे ज) परिग्रहभावने धारतो नथी. अनागत उपभोग जो वांछवामां आवतो होय तो ज परिग्रहभावने (परिग्रहपणाने) धारे; अने जे प्रत्युत्पन्न उपभोग ते रागबुद्धिए प्रवर्ततो होय तो ज परिग्रहभावने धारे.

प्रत्युत्पन्न कर्मोदय-उपभोग ज्ञानीने रागबुद्धिए प्रवर्ततो जोवामां आवतो नथी कारण के ज्ञानीने अज्ञानमय भाव जे रागबुद्धि तेनो अभाव छे; अने केवळ वियोगबुद्धिए ज (हेयबुद्धिए ज) प्रवर्ततो ते खरेखर परिग्रह नथी. माटे प्रत्युत्पन्न कर्मोदय-उपभोग ज्ञानीने परिग्रह नथी (परिग्रहरूप नथी).

जे अनागत उपभोग ते तो खरेखर ज्ञानीने वांछित ज नथी (अर्थात् ज्ञानीने तेनी वांछा ज नथी) कारण के ज्ञानीने अज्ञानमय भाव जे वांछा तेनो अभाव छे. माटे अनागत कर्मोदय-उपभोग ज्ञानीने परिग्रह नथी (परिग्रहरूप नथी).

भावार्थःअतीत कर्मोदय-उपभोग तो वीती ज गयो छे. अनागत उपभोगनी वांछा नथी; कारण के जे कर्मने ज्ञानी अहितरूप जाणे छे तेना आगामी उदयना भोगनी


Page 337 of 642
PDF/HTML Page 368 of 673
single page version

कुतोऽनागतमुदयं ज्ञानी नाकांक्षतीति चेत्
जो वेददि वेदिज्जदि समए समए विणस्सदे उभयं
तं जाणगो दु णाणी उभयं पि ण कंखदि कयावि ।।२१६।।
यो वेदयते वेद्यते समये समये विनश्यत्युभयम्
तद्ज्ञायकस्तु ज्ञानी उभयमपि न कांक्षति कदापि ।।२१६।।

ज्ञानी हि तावद् ध्रुवत्वात् स्वभावभावस्य टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावो नित्यो भवति, यौ तु वेद्यवेदकभावौ तौ तूत्पन्नप्रध्वंसित्वाद्विभावभावानां क्षणिकौ भवतः तत्र यो भावः कांक्षमाणं वेद्यभावं वेदयते स यावद्भवति तावत्कांक्षमाणो वेद्यो भावो विनश्यति; तस्मिन् विनष्टे वेदको भावः


वांछा ते केम करे? वर्तमान उपभोग प्रत्ये राग नथी; कारण के जेने हेय जाणे छे तेना प्रत्ये राग केम होय? आ रीते ज्ञानीने जे त्रण काळ संबंधी कर्मोदयनो उपभोग ते परिग्रह नथी. ज्ञानी जे वर्तमानमां उपभोगनां साधनो भेळां करे छे ते तो पीडा सही शकाती नथी तेनो इलाज करे छेरोगी जेम रोगनो इलाज करे तेम. आ, नबळाईनो दोष छे.

हवे पूछे छे के अनागत कर्मोदय-उपभोगने ज्ञानी केम वांछतो नथी? तेनो उत्तर कहे छेः

रे! वेद्य वेदक भाव बन्ने समय समये विणसे,
ए जाणतो ज्ञानी कदापि न उभयनी कांक्षा करे. २१६.

गाथार्थः[ यः वेदयते ] जे भाव वेदे छे (अर्थात् वेदकभाव) अने [ वेद्यते ] जे भाव वेदाय छे (अर्थात् वेद्यभाव) [ उभयम् ] ते बन्ने भावो [ समये समये ] समये समये [ विनश्यति ] विनाश पामे छे[ तद्ज्ञायकः तु ] एवुं जाणनार [ ज्ञानी ] ज्ञानी [ उभयम् अपि ] ते बन्ने भावोने [ कदापि ] कदापि [ न कांक्षति ] वांछतो नथी.

टीकाःज्ञानी तो, स्वभावभावनुं ध्रुवपणुं होवाथी, टंकोत्कीर्ण एक ज्ञायकभावस्वरूप नित्य छे; अने जे *वेद्य-वेदक (बे) भावो छे तेओ, विभावभावोनुं उत्पन्न थवापणुं अने विनाश थवापणुं होवाथी, क्षणिक छे. त्यां, जे भाव कांक्षमाण (अर्थात् वांछा करनारा) एवा वेद्यभावने वेदे छे अर्थात् वेद्यभावने अनुभवनार छे ते (वेदकभाव) ज्यां सुधीमां उत्पन्न थाय त्यां सुधीमां कांक्षमाण (अर्थात् वांछा करनारो) वेद्यभाव विनाश पामी जाय छे; ते

43

* वेद्य = वेदावायोग्य. वेदक = वेदनार, अनुभवनार.


Page 338 of 642
PDF/HTML Page 369 of 673
single page version

किं वेदयते ? यदि कांक्षमाणवेद्यभावपृष्ठभाविनमन्यं भावं वेदयते, तदा तद्भवनात्पूर्वं स विनश्यति; कस्तं वेदयते ? यदि वेदकभावपृष्ठभावी भावोऽन्यस्तं वेदयते, तदा तद्भवनात्पूर्वं स विनश्यति; किं स वेदयते ? इति कांक्षमाणभाववेदनानवस्था तां च विजानन् ज्ञानी न किञ्चिदेव कांक्षति

(स्वागता)
वेद्यवेदकविभावचलत्वाद्
वेद्यते न खलु कांक्षितमेव
तेन कांक्षति न किञ्चन विद्वान्
सर्वतोऽप्यतिविरक्तिमुपैति
।।१४७।।

विनाश पामी जतां, वेदकभाव शुं वेदे? जो एम कहेवामां आवे के कांक्षमाण वेद्यभावनी पछी उत्पन्न थता बीजा वेद्यभावने वेदे छे, तो (त्यां एम छे के) ते बीजो वेद्यभाव उत्पन्न थया पहेलां ज ते वेदकभाव नाश पामी जाय छे; पछी ते बीजा वेद्यभावने कोण वेदे? जो एम कहेवामां आवे के वेदकभावनी पछी उत्पन्न थतो बीजो वेदकभाव तेने वेदे छे, तो (त्यां एम छे के) ते बीजो वेदकभाव उत्पन्न थया पहेलां ज ते वेद्यभाव विणसी जाय छे; पछी ते बीजो वेदकभाव शुं वेदे? आ रीते कांक्षमाण भावना वेदननी अनवस्था छे. ते अनवस्थाने जाणतो ज्ञानी कांई पण वांछतो नथी.

भावार्थःवेदकभाव अने वेद्यभावने काळभेद छे. ज्यारे वेदकभाव होय छे त्यारे वेद्यभाव होतो नथी अने ज्यारे वेद्यभाव होय छे त्यारे वेदकभाव होतो नथी. ज्यारे वेदकभाव आवे छे त्यारे वेद्यभाव विणसी गयो होय छे; पछी वेदकभाव कोने वेदे? अने ज्यारे वेद्यभाव आवे छे त्यारे वेदकभाव विणसी गयो होय छे; पछी वेदकभाव विना वेद्यने कोण वेदे? आवी अव्यवस्था जाणीने ज्ञानी पोते जाणनार ज रहे छे, वांछा करतो नथी. अहीं प्रश्न थाय छे केआत्मा तो नित्य छे तेथी ते बन्ने भावोने वेदी शके छे; तो पछी ज्ञानी वांछा केम न करे? तेनुं समाधानःवेद्य-वेदक भावो विभावभावो छे, स्वभावभाव नथी, तेथी तेओ विनाशिक छे; माटे वांछा करनारो एवो वेद्यभाव ज्यां आवे त्यां सुधीमां वेदकभाव (भोगवनारो भाव) नाश पामी जाय छे, अने बीजो वेदकभाव आवे त्यां सुधीमां वेद्यभाव नाश पामी जाय छे; ए रीते वांछित भोग तो थतो नथी. तेथी ज्ञानी निष्फळ वांछा केम करे? ज्यां मनोवांछित वेदातुं नथी त्यां वांछा करवी ते अज्ञान छे.

हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ वेद्य-वेदक-विभाव-चलत्वात् ] वेद्य-वेदकरूप विभावभावोनुं चळपणुं


Page 339 of 642
PDF/HTML Page 370 of 673
single page version

तथाहि
बंधुवभोगणिमित्ते अज्झवसाणोदएसु णाणिस्स
संसारदेहविसएसु णेव उप्पज्जदे रागो ।।२१७।।
बन्धोपभोगनिमित्तेषु अध्यवसानोदयेषु ज्ञानिनः
संसारदेहविषयेषु नैवोत्पद्यते रागः ।।२१७।।

इह खल्वध्यवसानोदयाः कतरेऽपि संसारविषयाः, कतेरऽपि शरीरविषयाः तत्र यतरे संसारविषयाः ततरे बन्धनिमित्ताः, यतरे शरीरविषयास्ततरे तूपभोगनिमित्ताः यतरे बन्ध- निमित्तास्ततरे रागद्वेषमोहाद्याः, यतरे तूपभोगनिमित्तास्ततरे सुखदुःखाद्याः अथामीषु सर्वेष्वपि ज्ञानिनो नास्ति रागः, नानाद्रव्यस्वभावत्वेन टङ्कोत्कीर्णैक ज्ञायकभावस्वभावस्य तस्य तत्प्रतिषेधात् (अस्थिरपणुं) होवाथी [ खलु ] खरेखर [ कांक्षितम् एव वेद्यते न ] वांछित वेदातुं नथी; [ तेन ]


माटे [ विद्वान् किञ्चन कांक्षति न ] ज्ञानी कांई पण वांछतो नथी; [ सर्वतः अपि अतिविरक्तिम् उपैति ] सर्व प्रत्ये अति विरक्तपणाने (वैराग्यभावने) पामे छे.

भावार्थःअनुभवगोचर जे वेद्य-वेदक विभावो तेमने काळभेद छे, तेमनो मेळाप नथी (कारण के तेओ कर्मना निमित्ते थता होवाथी अस्थिर छे); माटे ज्ञानी आगामी काळ संबंधी वांछा शा माटे करे? १४७.

ए रीते ज्ञानीने सर्व उपभोगो प्रत्ये वैराग्य छे एम हवे कहे छेः

संसारदेहसंबंधी ने बंधोपभोगनिमित्त जे,
ते सर्व अध्यवसानउदये राग थाय न ज्ञानीने. २१७.

गाथार्थः[ बन्धोपभोगनिमित्तेषु ] बंध अने उपभोगनां निमित्त एवा [ संसारदेह- विषयेषु ] संसारसंबंधी अने देहसंबंधी [ अध्यवसानोदयेषु ] अध्यवसानना उदयोमां [ ज्ञानिनः ] ज्ञानीने [ रागः ] राग [ न एव उत्पद्यते ] ऊपजतो ज नथी.

टीकाःआ लोकमां जे अध्यवसानना उदयो छे तेओ केटलाक तो संसारसंबंधी छे अने केटलाक शरीरसंबंधी छे. तेमां, जेटला संसारसंबंधी छे तेटला बंधननां निमित्त छे अने जेटला शरीरसंबंधी छे तेटला उपभोगनां निमित्त छे. जेटला बंधननां निमित्त छे तेटला तो रागद्वेषमोहादिक छे अने जेटला उपभोगनां निमित्त छे तेटला सुखदुःखादिक छे. आ बधायमां


Page 340 of 642
PDF/HTML Page 371 of 673
single page version

(स्वागता)
ज्ञानिनो न हि परिग्रहभावं
कर्म रागरसरिक्त तयैति
रङ्गयुक्ति रकषायितवस्त्रे-
ऽस्वीकृतैव हि बहिर्लुठतीह
।।१४८।।
(स्वागता)
ज्ञानवान् स्वरसतोऽपि यतः स्यात्
सर्वरागरसवर्जनशीलः
लिप्यते सकलकर्मभिरेषः
कर्ममध्यपतितोऽपि ततो न
।।१४९।।

ज्ञानीने राग नथी; कारण के तेओ बधाय नाना द्रव्योना स्वभाव होवाथी, टंकोत्कीर्ण एक ज्ञायकभाव जेनो स्वभाव छे एवा ज्ञानीने तेमनो निषेध छे.

भावार्थःजे अध्यवसानना उदयो संसार संबंधी छे अने बंधननां निमित्त छे तेओ तो राग, द्वेष, मोह इत्यादि छे तथा जे अध्यवसानना उदयो देह संबंधी छे अने उपभोगनां निमित्त छे तेओ सुख, दुःख इत्यादि छे. ते बधाय (अध्यवसानना उदयो), नाना द्रव्योना (अर्थात् पुद्गलद्रव्य अने जीवद्रव्य के जेओ संयोगरूपे छे तेमना) स्वभाव छे; ज्ञानीनो तो एक ज्ञायकस्वभाव छे. माटे ज्ञानीने तेमनो निषेध छे; तेथी ज्ञानीने तेमना प्रत्ये रागप्रीति नथी. परद्रव्य, परभाव संसारमां भ्रमणनां कारण छे; तेमना प्रत्ये प्रीति करे तो ज्ञानी शानो?

हवे आ अर्थना कळशरूपे तथा आगळना कथननी सूचनारूपे श्लोक कहे छेः

श्लोकार्थः[ इह अकषायितवस्त्रे ] जेम लोधर, फटकडी वगेरेथी जे कषायित करवामां न आव्युं होय एवा वस्त्रमां [ रङ्गयुक्तिः ] रंगनो संयोग, [ अस्वीकृता ] वस्त्र वडे अंगीकार नहि करायो थको, [ बहिः एव हि लुठति ] बहार ज लोटे छेअंदर प्रवेश करतो नथी, [ ज्ञानिनः रागरसरिक्ततया कर्म परिग्रहभावं न हि एति ] तेम ज्ञानी रागरूपी रसथी रहित होवाथी तेने कर्म परिग्रहपणाने धारतुं नथी.

भावार्थःजेम लोधर, फटकडी वगेरे लगाड्या विना वस्त्र पर रंग चडतो नथी तेम रागभाव विना ज्ञानीने कर्मना उदयनो भोग परिग्रहपणाने पामतो नथी. १४८.

फरी कहे छे केः

श्लोकार्थः[ यतः ] कारण के [ ज्ञानवान् ] ज्ञानी [ स्वरसतः अपि ] निज रसथी ज


Page 341 of 642
PDF/HTML Page 372 of 673
single page version

णाणी रागप्पजहो सव्वदव्वेसु कम्ममज्झगदो
णो लिप्पदि रजएण दु कद्दममज्झे जहा कणयं ।।२१८।।
अण्णाणी पुण रत्तो सव्वदव्वेसु कम्ममज्झगदो
लिप्पदि कम्मरएण दु कद्दममज्झे जहा लोहं ।।२१९।।
ज्ञानी रागप्रहायकः सर्वद्रव्येषु कर्ममध्यगतः
नो लिप्यते रजसा तु कर्दममध्ये यथा कनकम् ।।२१८।।
अज्ञानी पुना रक्त : सर्वद्रव्येषु कर्ममध्यगतः
लिप्यते कर्मरजसा तु कर्दममध्ये यथा लोहम् ।।२१९।।

यथा खलु कनकं कर्दममध्यगतमपि कर्दमेन न लिप्यते, तदलेपस्वभावत्वात्; तथा किल [ सर्वरागरसवर्जनशीलः ] सर्व रागरसना त्यागरूप स्वभाववाळो [ स्यात् ] छे [ ततः ] तेथी [ एषः ] ते [ कर्ममध्यपतितः अपि ] कर्म मध्ये पड्यो होवा छतां पण [ सकलकर्मभिः ] सर्व कर्मोथी [ न लिप्यते ] लेपातो नथी. १४९.

हवे आ ज अर्थनुं व्याख्यान गाथामां करे छेः

छो सर्व द्रव्ये रागवर्जक ज्ञानी कर्मनी मध्यमां,
पण रज थकी लेपाय नहि, ज्यम कनक कर्दममध्यमां. २१८.
पण सर्व द्रव्ये रागशील अज्ञानी कर्मनी मध्यमां,
ते कर्मरज लेपाय छे, ज्यम लोह कर्दममध्यमां. २१९.

गाथार्थः[ ज्ञानी ] ज्ञानी [ सर्वद्रव्येषु ] के जे सर्व द्रव्यो प्रत्ये [ रागप्रहायकः ] राग छोडनारो छे ते [ कर्ममध्यगतः ] कर्म मध्ये रहेलो होय [ तु ] तोपण [ रजसा ] कर्मरूपी रजथी [ नो लिप्यते ] लेपातो नथी[ यथा ] जेम [ कनकम् ] सोनुं [ कर्दममध्ये ] कादव मध्ये रहेलुं होय तोपण लेपातुं नथी तेम. [ पुनः ] अने [ अज्ञानी ] अज्ञानी [ सर्वद्रव्येषु ] के जे सर्व द्रव्यो प्रत्ये [ रक्तः ] रागी छे ते [ कर्ममध्यगतः ] कर्म मध्ये रह्यो थको [ कर्मरजसा ] कर्मरजथी [ लिप्यते तु ] लेपाय छे[ यथा ] जेम [ लोहम् ] लोखंड [ कर्दममध्ये ] कादव मध्ये रह्युं थकुं लेपाय छे (अर्थात् तेने काट लागे छे) तेम.

टीकाःजेम खरेखर सुवर्ण कादव मध्ये पड्युं होय तोपण कादवथी लेपातुं नथी


Page 342 of 642
PDF/HTML Page 373 of 673
single page version

ज्ञानी कर्ममध्यगतोऽपि कर्मणा न लिप्यते, सर्वपरद्रव्यकृतरागत्यागशीलत्वे सति तदलेप- स्वभावत्वात् यथा लोहं कर्दममध्यगतं सत्कर्दमेन लिप्यते, तल्लेपस्वभावत्वात्; तथा किलाज्ञानी कर्ममध्यगतः सन् कर्मणा लिप्यते, सर्वपरद्रव्यकृतरागोपादानशीलत्वे सति तल्लेपस्वभावत्वात्

(शार्दूलविक्रीडित)
याद्रक् ताद्रगिहास्ति तस्य वशतो यस्य स्वभावो हि यः
कर्तुं नैष कथञ्चनापि हि परैरन्याद्रशः शक्यते
अज्ञानं न कदाचनापि हि भवेज्ज्ञानं भवत्सन्ततं
ज्ञानिन् भुंक्ष्व परापराधजनितो नास्तीह बन्धस्तव
।।१५०।।

(अर्थात् तेने काट लागतो नथी) कारण के ते कादवथी अलिप्त रहेवाना स्वभाववाळुं छे, तेवी रीते खरेखर ज्ञानी कर्म मध्ये रह्यो होय तोपण कर्मथी लेपातो नथी कारण के सर्व परद्रव्य प्रत्ये करवामां आवतो जे राग तेना त्यागरूप स्वभावपणुं होवाथी ज्ञानी कर्मथी अलिप्त रहेवाना स्वभाववाळो छे. जेम लोखंड कादव मध्ये पड्यु थकुं कादवथी लेपाय छे (अर्थात् तेने काट लागे छे) कारण के ते कादवथी लेपावाना स्वभाववाळुं छे, तेवी रीते खरेखर अज्ञानी कर्म मध्ये रह्यो थको कर्मथी लेपाय छे कारण के सर्व परद्रव्य प्रत्ये करवामां आवतो जे राग तेना ग्रहणरूप स्वभावपणुं होवाथी अज्ञानी कर्मथी लेपावाना स्वभाववाळो छे.

भावार्थःजेम कादवमां पडेला सुवर्णने काट लागतो नथी अने लोखंडने काट लागे छे, तेम कर्म मध्ये रहेलो ज्ञानी कर्मथी बंधातो नथी अने अज्ञानी कर्मथी बंधाय छे. आ ज्ञान-अज्ञाननो महिमा छे.

हवे आ अर्थनुं अने आगळना कथननी सूचनानुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ इह ] आ लोकमां [ यस्य याद्रक् यः हि स्वभावः ताद्रक् तस्य वशतः अस्ति ] जे वस्तुनो जेवो स्वभाव होय छे तेनो तेवो स्वभाव ते वस्तुना पोताना वशथी ज (अर्थात् पोताने आधीन ज) होय छे. [ एषः ] एवो वस्तुनो जे स्वभाव ते, [ परैः ] परवस्तुओ वडे [ कथञ्चन अपि हि ] कोई पण रीते [ अन्याद्रशः ] बीजा जेवो [ कर्तुं न शक्यते ] करी शकातो नथी. [ हि ] माटे [ सन्ततं ज्ञानं भवत् ] जे निरंतर ज्ञानपणे परिणमे छे ते [ कदाचन अपि अज्ञानं न भवेत् ] कदी पण अज्ञान थतुं नथी; [ ज्ञानिन् ] तेथी हे ज्ञानी! [ भुंक्ष्व ] तुं (कर्मोदयजनित) उपभोगने भोगव, [ इह ] आ जगतमां [ पर-अपराध-जनितः बन्धः तव नास्ति ] परना अपराधथी ऊपजतो बंध तने नथी (अर्थात् परना अपराधथी तने बंध थतो नथी).

भावार्थःवस्तुनो स्वभाव वस्तुने पोताने आधीन ज छे. माटे जे आत्मा पोते


Page 343 of 642
PDF/HTML Page 374 of 673
single page version

भुंजंतस्स वि विविहे सच्चित्ताचित्तमिस्सिए दव्वे
संखस्स सेदभावो ण वि सक्कदि किण्हगो कादुं ।।२२०।।
तह णाणिस्स वि विविहे सच्चित्ताचित्तमिस्सिए दव्वे
भुंजंतस्स वि णाणं ण सक्कमण्णाणदं णेदुं ।।२२१।।
जइया स एव संखो सेदसहावं तयं पजहिदूण
गच्छेज्ज किण्हभावं तइया सुक्कत्तणं पजहे ।।२२२।।
तह णाणी वि हु जइया णाणसहावं तयं पजहिदूण
अण्णाणेण परिणदो तइया अण्णाणदं गच्छे ।।२२३।।

ज्ञानरूपे परिणमे छे तेने परद्रव्य अज्ञानरूपे कदी परिणमावी शके नहि. आम होवाथी अहीं ज्ञानीने कह्युं छे केतने परना अपराधथी बंध थतो नथी तेथी तुं उपभोगने भोगव. उपभोग भोगववाथी मने बंध थशे एवी शंका न कर. जो एवी शंका करीश तो ‘परद्रव्य वडे आत्मानुं बूरुं थाय छे’ एवुं मानवानो प्रसंग आवे छे. आ रीते अहीं जीवने परद्रव्यथी पोतानुं बूरुं थतुं मानवानी शंका मटाडी छे; भोग भोगववानी प्रेरणा करी स्वच्छंदी कर्यो छे एम न समजवुं. स्वेच्छाचारी थवुं ते तो अज्ञानभाव छे एम आगळ कहेशे. १५०.

हवे आ ज अर्थने द्रष्टांतथी द्रढ करे छेः

ज्यम शंख विविध सचित्त, मिश्र, अचित्त द्रव्यो भोगवे,
पण शंखना शुक्लत्वने नहि कृष्ण कोई करी शके; २२०.
त्यम ज्ञानी विविध सचित्त, मिश्र, अचित्त द्रव्यो भोगवे,
पण ज्ञान ज्ञानी तणुं नहीं अज्ञान कोई करी शके. २२१.
ज्यारे स्वयं ते शंख श्वेतस्वभाव निजनो छोडीने
पामे स्वयं कृष्णत्व, त्यारे छोडतो शुक्लत्वने; २२२.
त्यम ज्ञानी पण ज्यारे स्वयं निज छोडी ज्ञानस्वभावने
अज्ञानभावे परिणमे, अज्ञानता त्यारे लहे. २२३.

Page 344 of 642
PDF/HTML Page 375 of 673
single page version

भुञ्जानस्यापि विविधानि सचित्ताचित्तमिश्रितानि द्रव्याणि
शंखस्य श्वेतभावो नापि शक्यते कृष्णकः कर्तुम् ।।२२०।।
तथा ज्ञानिनोऽपि विविधानि सचित्ताचित्तमिश्रितानि द्रव्याणि
भुञ्जानस्यापि ज्ञानं न शक्यमज्ञानतां नेतुम् ।।२२१।।
यदा स एव शंखः श्वेतस्वभावं तकं प्रहाय
गच्छेत् कृष्णभावं तदा शुक्लत्वं प्रजह्यात् ।।२२२।।
तथा ज्ञान्यपि खलु यदा ज्ञानस्वभावं तकं प्रहाय
अज्ञानेन परिणतस्तदा अज्ञानतां गच्छेत् ।।२२३।।

यथा खलु शंखस्य परद्रव्यमुपभुञ्जानस्यापि न परेण श्वेतभावः कृष्णः कर्तुं शक्येत, परस्य परभावत्वनिमित्तत्वानुपपत्तेः, तथा किल ज्ञानिनः परद्रव्यमुपभुञ्जानस्यापि न परेण ज्ञानमज्ञानं कर्तुं शक्येत, परस्य परभावत्वनिमित्तत्वानुपपत्तेः ततो ज्ञानिनः परापराधनिमित्तो

गाथार्थः[ शंखस्य ] जेम शंख [ विविधानि ] अनेक प्रकारनां [ सचित्ताचित्तमिश्रितानि ] सचित्त, अचित्त अने मिश्र [ द्रव्याणि ] द्रव्योने [ भुञ्जानस्य अपि ] भोगवे छेखाय छे तोपण [ श्वेतभावः ] तेनुं श्वेतपणुं [ कृष्णकः कर्तुं न अपि शक्यते ] (कोईथी) कृष्ण करी शकातुं नथी, [ तथा ] तेम [ ज्ञानिनः अपि ] ज्ञानी पण [ विविधानि ] अनेक प्रकारनां [ सचित्ताचित्तमिश्रितानि ] सचित्त, अचित्त अने मिश्र [ द्रव्याणि ] द्रव्योने [ भुञ्जानस्य अपि ] भोगवे तोपण [ ज्ञानं ] तेनुं ज्ञान [ अज्ञानतां नेतुम् न शक्यम् ] (कोईथी) अज्ञान करी शकातुं नथी.

[ यदा ] ज्यारे [ सः एव शंखः ] ते ज शंख (पोते) [ तकं श्वेतस्वभावं ] ते श्वेत स्वभावने [ प्रहाय ] छोडीने [ कृष्णभावं गच्छेत् ] कृष्णभावने पामे (अर्थात् कृष्णभावे परिणमे) [ तदा ] त्यारे [ शुक्लत्वं प्रजह्यात् ] श्वेतपणाने छोडे (अर्थात् काळो बने), [ तथा ] तेवी रीते [ खलु ] खरेखर [ ज्ञानी अपि ] ज्ञानी पण (पोते) [ यदा ] ज्यारे [ तकं ज्ञानस्वभावं ] ते ज्ञानस्वभावने [ प्रहाय ] छोडीने [ अज्ञानेन ] अज्ञानरूपे [ परिणतः ] परिणमे [ तदा ] त्यारे [ अज्ञानतां ] अज्ञानपणाने [ गच्छेत् ] पामे.

टीकाःजेम शंख परद्रव्यने भोगवेखाय तोपण तेनुं श्वेतपणुं पर वडे कृष्ण करी शकातुं नथी कारण के पर अर्थात् परद्रव्य कोई द्रव्यने परभावस्वरूप करवानुं निमित्त (अर्थात् कारण) बनी शकतुं नथी, तेवी रीते ज्ञानी परद्रव्यने भोगवे तोपण तेनुं ज्ञान पर वडे अज्ञान करी शकातुं नथी कारण के पर अर्थात् परद्रव्य कोई द्रव्यने परभावस्वरूप करवानुं निमित्त


Page 345 of 642
PDF/HTML Page 376 of 673
single page version

नास्ति बन्धः यथा च यदा स एव शंखः परद्रव्यमुपभुञ्जानोऽनुपभुञ्जानो वा श्वेतभावं प्रहाय स्वयमेव कृष्णभावेन परिणमते तदास्य श्वेतभावः स्वयंकृतः कृष्णभावः स्यात्, तथा यदा स एव ज्ञानी परद्रव्यमुपभुञ्जानोऽनुपभुञ्जानो वा ज्ञानं प्रहाय स्वयमेवाज्ञानेन परिणमते तदास्य ज्ञानं स्वयंकृतमज्ञानं स्यात् ततो ज्ञानिनो यदि (बन्धः) स्वापराधनिमित्तो बन्धः

(शार्दूलविक्रीडित)
ज्ञानिन् कर्म न जातु कर्तुमुचितं किञ्चित्तथाप्युच्यते
भुंक्षे हन्त न जातु मे यदि परं दुर्भुक्त एवासि भोः
बन्धः स्यादुपभोगतो यदि न तत्किं कामचारोऽस्ति ते
ज्ञानं सन्वस बन्धमेष्यपरथा स्वस्यापराधाद्ध्रुवम्
।।१५१।।

बनी शकतुं नथी. माटे ज्ञानीने परना अपराधना निमित्ते बंध थतो नथी.

वळी ज्यारे ते ज शंख, परद्रव्यने भोगवतो अथवा नहि भोगवतो थको, श्वेतभावने छोडीने स्वयमेव कृष्णभावे परिणमे त्यारे तेनो श्वेतभाव स्वयंकृत कृष्णभाव थाय (अर्थात् पोताथी ज करवामां आवेला कृष्णभावरूप थाय), तेवी रीते ज्यारे ते ज ज्ञानी, परद्रव्यने भोगवतो अथवा नहि भोगवतो थको, ज्ञानने छोडीने स्वयमेव अज्ञानरूपे परिणमे त्यारे तेनुं ज्ञान स्वयंकृत अज्ञान थाय. माटे ज्ञानीने जो (बंध) थाय तो पोताना ज अपराधना निमित्ते (अर्थात् पोते ज अज्ञानपणे परिणमे त्यारे) बंध थाय छे.

भावार्थःजेम शंख के जे श्वेत छे ते परना भक्षणथी काळो थतो नथी परंतु ज्यारे पोते ज कालिमारूपे परिणमे त्यारे काळो थाय छे, तेवी रीते ज्ञानी परना उपभोगथी अज्ञानी थतो नथी परंतु ज्यारे पोते ज अज्ञानरूपे परिणमे त्यारे अज्ञानी थाय छे अने त्यारे बंध करे छे.

हवे आनुं कळशरूप काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ ज्ञानिन् ] हे ज्ञानी, [ जातु किञ्चित् कर्म कर्तुम् उचितं न ] तारे कदी कांई पण कर्म करवुं योग्य नथी [ तथापि ] तोपण [ यदि उच्यते ] जो तुं एम कहे छे के ‘[ परं मे जातु न, भुंक्षे ] परद्रव्य मारुं तो कदी नथी अने हुं तेने भोगवुं छुं’, [ भोः दुर्भुक्तः एव असि ] तो तने कहेवामां आवे छे (अर्थात् अमे कहीए छीए) के हे भाई, तुं खोटी (खराब) रीते ज भोगवनार छे; [ हन्त ] जे तारुं नथी तेने तुं भोगवे छे ए महा खेद छे! [ यदि उपभोगतः बन्धः न स्यात् ] जो तुं कहे के ‘परद्रव्यना उपभोगथी बंध थतो नथी एम सिद्धांतमां

44

Page 346 of 642
PDF/HTML Page 377 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
कर्तारं स्वफलेन यत्किल बलात्कर्मैव नो योजयेत्
कुर्वाणः फललिप्सुरेव हि फलं प्राप्नोति यत्कर्मणः
ज्ञानं संस्तदपास्तरागरचनो नो बध्यते कर्मणा
कुर्वाणोऽपि हि कर्म तत्फलपरित्यागैकशीलो मुनिः
।।१५२।।

कह्युं छे माटे भोगवुं छुं’, [ तत् किं ते कामचारः अस्ति ] तो शुं तने भोगववानी इच्छा छे? [ ज्ञानं सन् वस ] ज्ञानरूप थईने वस (शुद्ध स्वरूपमां निवास कर), [ अपरथा ] नहि तो (अर्थात् जो भोगववानी इच्छा करीशअज्ञानरूपे परिणमीश तो) [ ध्रुवम् स्वस्य अपराधात् बन्धम् एषि ] तुं चोक्कस पोताना अपराधथी बंधने पामीश.

भावार्थःज्ञानीने कर्म तो करवुं ज उचित नथी. जो परद्रव्य जाणीने पण तेने भोगवे तो ए योग्य नथी. परद्रव्यना भोगवनारने तो जगतमां चोर कहेवामां आवे छे, अन्यायी कहेवामां आवे छे. वळी उपभोगथी बंध कह्यो नथी ते तो, ज्ञानी इच्छा विना परनी बळजोरीथी उदयमां आवेलाने भोगवे त्यां तेने बंध कह्यो नथी. जो पोते इच्छाथी भोगवे तो तो पोते अपराधी थयो, त्यां बंध केम न थाय? १५१.

हवे आगळनी गाथानी सूचनारूपे काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ यत् किल कर्म एव कर्तारं स्वफलेन बलात् नो योजयेत् ] कर्म ज तेना कर्ताने पोताना फळ साथे बळजोरीथी जोडतुं नथी (के तुं मारा फळने भोगव), [ फललिप्सुः एव हि कुर्वाणः कर्मणः यत् फलं प्राप्नोति ] *फळनी इच्छावाळो ज कर्म करतो थको कर्मना फळने पामे छे; [ ज्ञानं सन् ] माटे ज्ञानरूपे रहेतो अने [ तद्-अपास्त-रागरचनः ] जेणे कर्म प्रत्ये रागनी रचना दूर करी छे एवो [ मुनिः ] मुनि, [ तत्-फल-परित्याग-एक-शीलः ] कर्मना फळना परित्यागरूप ज जेनो एक स्वभाव छे एवो होवाथी, [ कर्म कुर्वाणः अपि हि ] कर्म करतो छतो पण [ कर्मणा नो बध्यते ] कर्मथी बंधातो नथी.

भावार्थःकर्म तो कर्ताने जबरदस्तीथी पोताना फळ साथे जोडतुं नथी परंतु जे कर्मने करतो थको तेना फळनी इच्छा करे ते ज तेनुं फळ पामे छे. माटे जे ज्ञानरूपे वर्ते छे अने राग विना कर्म करे छे एवो मुनि कर्मथी बंधातो नथी कारण के तेने कर्मना फळनी इच्छा नथी. १५२.

* कर्मनुं फळ एटले (१) रंजित परिणाम, अथवा तो (२) सुख (रंजित परिणाम) उत्पन्न करनारा आगामी भोगो.


Page 347 of 642
PDF/HTML Page 378 of 673
single page version

पुरिसो जह को वि इहं वित्तिणिमित्तं तु सेवदे रायं
तो सो वि देदि राया विविहे भोगे सुहुप्पाए ।।२२४।।
एमेव जीवपुरिसो कम्मरयं सेवदे सुहणिमित्तं
तो सो वि देदि कम्मो विविहे भोगे सुहुप्पाए ।।२२५।।
जह पुण सो च्चिय पुरिसो वित्तिणिमित्तं ण सेवदे रायं
तो सो ण देदि राया विविहे भोगे सुहुप्पाए ।।२२६।।
एमेव सम्मदिट्ठी विसयत्थं सेवदे ण कम्मरयं
तो सो ण देदि कम्मो विविहे भोगे सुहुप्पाए ।।२२७।।
पुरुषो यथा कोऽपीह वृत्तिनिमित्तं तु सेवते राजानम्
तत्सोऽपि ददाति राजा विविधान् भोगान् सुखोत्पादकान् ।।२२४।।
एवमेव जीवपुरुषः कर्मरजः सेवते सुखनिमित्तम्
तत्तदपि ददाति कर्म विविधान् भोगान् सुखोत्पादकान् ।।२२५।।

हवे आ अर्थने द्रष्टांतथी द्रढ करे छेः

ज्यम जगतमां को पुरुष वृत्तिनिमित्त सेवे भूपने,
तो भूप पण सुखजनक विधविध भोग आपे पुरुषने; २२४.
त्यम जीवपुरुष पण कर्मरजनुं सुखअरथ सेवन करे,
तो कर्म पण सुखजनक विधविध भोग आपे जीवने. २२५.
वळी ते ज नर ज्यम वृत्ति अर्थे भूपने सेवे नहीं,
तो भूप पण सुखजनक विधविध भोगने आपे नहीं; २२६.
सुद्रष्टिने त्यम विषय अर्थे कर्मरजसेवन नथी,
तो कर्म पण सुखजनक विधविध भोगने देतां नथी. २२७.

गाथार्थः[ यथा ] जेम [ इह ] आ जगतमां [ कः अपि पुरुषः ] कोई पुरुष [ वृत्तिनिमित्तं तु ] आजीविका अर्थे [ राजानम् ] राजाने [ सेवते ] सेवे छे [ तद् ] तो [ सः राजा अपि ] ते राजा पण तेने [ सुखोत्पादकान् ] सुख उत्पन्न करनारा [ विविधान् ] अनेक प्रकारना


Page 348 of 642
PDF/HTML Page 379 of 673
single page version

यथा पुनः स एव पुरुषो वृत्तिनिमित्तं न सेवते राजानम्
तत्सोऽपि न ददाति राजा विविधान् भोगान् सुखोत्पादकान् ।।२२६।।
एवमेव सम्यग्द्रष्टिः विषयार्थं सेवते न कर्मरजः
तत्तन्न ददाति कर्म विविधान् भोगान् सुखोत्पादकान् ।।२२७।।

यथा कश्चित्पुरुषो फलार्थं राजानं सेवते ततः स राजा तस्य फलं ददाति, तथा जीवः फलार्थं कर्म सेवते ततस्तत्कर्म तस्य फलं ददाति यथा च स एव पुरुष फलार्थं राजानं न सेवते ततः स राजा तस्य फलं न ददाति, तथा सम्यग्द्रष्टिः फलार्थं कर्म न सेवते ततस्तत्कर्म तस्य फलं न ददातीति तात्पर्यम् [ भोगान् ] भोगो [ ददाति ] आपे छे, [ एवम् एव ] तेवी ज रीते [ जीवपुरुषः ] जीवपुरुष [ सुखनिमित्तम् ] सुख अर्थे [ कर्मरजः ] कर्मरजने [ सेवते ] सेवे छे [ तद् ] तो [ तत् कर्म अपि ]


ते कर्म पण तेने [ सुखोत्पादकान् ] सुख उत्पन्न करनारा [ विविधान् ] अनेक प्रकारना [ भोगान् ] भोगो [ ददाति ] आपे छे.

[ पुनः ] वळी [ यथा ] जेम [ सः एव पुरुषः ] ते ज पुरुष [ वृत्तिनिमित्तं ] आजीविका अर्थे [ राजानम् ] राजाने [ न सेवते ] नथी सेवतो [ तद् ] तो [ सः राजा अपि ] ते राजा पण तेने [ सुखोत्पादकान् ] सुख उत्पन्न करनारा [ विविधान् ] अनेक प्रकारना [ भोगान् ] भोगो [ न ददाति ] नथी आपतो, [ एवम् एव ] तेवी ज रीते [ सम्यग्द्रष्टिः ] सम्यग्द्रष्टि [ विषयार्थं ] विषय अर्थे [ कर्मरजः ] कर्मरजने [ न सेवते ] नथी सेवतो [ तद् ] तो (अर्थात् तेथी) [ तत् कर्म ] ते कर्म पण तेने [ सुखोत्पादकान् ] सुख उत्पन्न करनारा [ विविधान् ] अनेक प्रकारना [ भोगान् ] भोगो [ न ददाति ] नथी आपतुं.

टीकाःजेम कोई पुरुष फळ अर्थे राजाने सेवे छे तो ते राजा तेने फळ आपे छे, तेम जीव फळ अर्थे कर्मने सेवे छे तो ते कर्म तेने फळ आपे छे. वळी जेम ते ज पुरुष फळ अर्थे राजाने नथी सेवतो तो ते राजा तेने फळ नथी आपतो, तेम सम्यग्द्रष्टि फळ अर्थे कर्मने नथी सेवतो तो (अर्थात् तेथी) ते कर्म तेने फळ नथी आपतुं. एम तात्पर्य (अर्थात् कहेवानो आशय) छे.

भावार्थःअहीं एक आशय तो आ प्रमाणे छेःअज्ञानी विषयसुख अर्थे अर्थात् रंजित परिणाम अर्थे उदयागत कर्मने सेवे छे तेथी ते कर्म तेने (वर्तमानमां) रंजित परिणाम आपे छे. ज्ञानी विषयसुख अर्थे अर्थात् रंजित परिणाम अर्थे उदयागत कर्मने सेवतो नथी तेथी ते कर्म तेने रंजित परिणाम उत्पन्न करतुं नथी.


Page 349 of 642
PDF/HTML Page 380 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
त्यक्तं येन फलं स कर्म कुरुते नेति प्रतीमो वयं
किंत्वस्यापि कुतोऽपि किञ्चिदपि तत्कर्मावशेनापतेत्
तस्मिन्नापतिते त्वकम्पपरमज्ञानस्वभावे स्थितो
ज्ञानी किं कुरुतेऽथ किं न कुरुते कर्मेति जानाति कः
।।१५३।।

बीजो आशय आ प्रमाणे छेःअज्ञानी सुख (रागादिपरिणाम) उत्पन्न करनारा आगामी भोगोनी अभिलाषाथी व्रत, तप वगेरे शुभ कर्म करे छे तेथी ते कर्म तेने रागादि- परिणाम उत्पन्न करनारा आगामी भोगो आपे छे. ज्ञानीनी बाबतमां आथी विपरीत समजवुं.

आ रीते अज्ञानी फळनी वांछाथी कर्म करे छे तेथी ते फळने पामे छे अने ज्ञानी फळनी वांछा विना कर्म करे छे तेथी ते फळने पामतो नथी.

हवे, ‘‘जेने फळनी वांछा नथी ते कर्म शा माटे करे?’’ एवी आशंका दूर करवाने काव्य कहे छेः

श्लोकार्थः[ येन फलं त्यक्तं सः कर्म कुरुते इति वयं न प्रतीमः ] जेणे कर्मनुं फळ छोड्युं छे ते कर्म करे एम तो अमे प्रतीति करी शकता नथी. [ किन्तु ] परंतु त्यां एटलुं विशेष छे के[ अस्य अपि कुतः अपि किंचित् अपि तत् कर्म अवशेन आपतेत् ] तेने (ज्ञानीने) पण कोई कारणे कांईक एवुं कर्म अवशपणे (तेना वश विना) आवी पडे छे. [ तस्मिन् आपतिते तु ] ते आवी पडतां पण, [ अकम्प-परम-ज्ञानस्वभावे स्थितः ज्ञानी ] जे अकंप परमज्ञानस्वभावमां स्थित छे एवो ज्ञानी [ कर्म ] कर्म [ किं कुरुते अथ किं न कुरुते ] करे छे के नथी करतो [ इति कः जानाति ] ते कोण जाणे?

भावार्थःज्ञानीने परवशे कर्म आवी पडे छे तोपण ज्ञानी ज्ञानथी चलायमान थतो नथी. माटे ज्ञानथी अचलायमान ते ज्ञानी कर्म करे छे के नथी करतो ते कोण जाणे? ज्ञानीनी वात ज्ञानी ज जाणे. ज्ञानीना परिणाम जाणवानुं सामर्थ्य अज्ञानीनुं नथी.

अविरत सम्यग्द्रष्टिथी मांडीने उपरना बधाय ज्ञानी ज समजवा. तेमां, अविरत सम्यग्द्रष्टि, देशविरत सम्यग्द्रष्टि अने आहारविहार करता मुनिओने बाह्यक्रियाकर्म प्रवर्ते छे, तोपण ज्ञानस्वभावथी अचलित होवाने लीधे निश्चयथी तेओ बाह्यक्रियाकर्मना कर्ता नथी, ज्ञानना ज कर्ता छे. अंतरंग मिथ्यात्वना अभावथी तथा यथासंभव कषायना अभावथी तेमना परिणाम उज्ज्वळ छे. ते उज्ज्वळताने तेओ ज (ज्ञानीओ ज) जाणे छे, मिथ्याद्रष्टिओ ते