Page 510 of 642
PDF/HTML Page 541 of 673
single page version
तर्हि न कस्यापि दर्शकः, दर्शको दर्शक एवेति निश्चयः ।
अपि च सेटिकात्र तावच्छवेतगुणनिर्भरस्वभावं द्रव्यम् । तस्य तु व्यवहारेण
श्वैत्यं कुडयादिपरद्रव्यम् । अथात्र कुडयादेः परद्रव्यस्य श्वैत्यस्य श्वेतयित्री सेटिका किं भवति
किं न भवतीति तदुभयतत्त्वसम्बन्धो मीमांस्यते — यदि सेटिका कुडयादेर्भवति तदा
यस्य यद्भवति तत्तदेव भवति यथात्मनो ज्ञानं भवदात्मैव भवतीति तत्त्वसम्बन्धे जीवति सेटिका कुडयादेर्भवन्ती कुडयादिरेव भवेत्, एवं सति सेटिकायाः स्वद्रव्योच्छेदः । न च द्रव्यान्तरसङ्क्रमस्य पूर्वमेव प्रतिषिद्धत्वाद्द्रव्यस्यास्त्युच्छेदः । ततो न भवति सेटिका कुडयादेः ।
यदि न भवति सेटिका कुडयादेस्तर्हि कस्य सेटिका भवति ? सेटिकाया एव सेटिका भवति । ननु कतराऽन्या सेटिका सेटिकाया यस्याः सेटिका भवति ? न खल्वन्या
छे. अहीं स्व-स्वामीरूप अंशोना व्यवहारथी शुं साध्य छे? कांई साध्य नथी. तो पछी दर्शक कोईनो नथी, दर्शक दर्शक ज छे — ए निश्चय छे.
(आ रीते अहीं एम बताव्युं केः ‘आत्मा परद्रव्यने देखे छे अथवा श्रद्धे छे’ — ए व्यवहारकथन छे; ‘आत्मा पोताने देखे छे अथवा श्रद्धे छे’ — एम कहेवामां पण स्व -स्वामीअंशरूप व्यवहार छे; ‘दर्शक दर्शक ज छे’ — ए निश्चय छे.)
वळी (जेवी रीते ज्ञायक तथा दर्शक विषे द्रष्टांत-दार्ष्टांतथी कह्युं) एवी ज रीते अपोहक (त्याजक, त्याग करनार) विषे कहेवामां आवे छेः — आ जगतमां खडी छे ते श्वेतगुणथी भरेला स्वभाववाळुं द्रव्य छे. भींत-आदि परद्रव्य व्यवहारे ते खडीनुं श्वैत्य छे (अर्थात् खडी वडे श्वेत करावायोग्य पदार्थ छे). हवे, ‘श्वेत करनारी खडी, श्वेत करावायोग्य जे भींत-आदि परद्रव्य तेनी छे के नथी?’ — एम ते बन्नेनो तात्त्विक संबंध अहीं विचारवामां आवे छेः — जो खडी भींत-आदि परद्रव्यनी होय तो शुं थाय ते प्रथम विचारीएः ‘जेनुं जे होय ते ते ज होय, जेम आत्मानुं ज्ञान होवाथी ज्ञान ते आत्मा ज छे;’ — आवो तात्त्विक संबंध जीवंत होवाथी, खडी जो भींत-आदिनी होय तो खडी ते भींत-आदि ज होय (अर्थात् खडी भींत-आदिस्वरूप ज होवी जोईए); एम होतां, खडीना स्वद्रव्यनो उच्छेद थाय. परंतु द्रव्यनो उच्छेद तो थतो नथी, कारण के एक द्रव्यनुं अन्य द्रव्यरूपे संक्रमण थवानो तो पूर्वे ज निषेध कर्यो छे. माटे (ए सिद्ध थयुं के) खडी भींत-आदिनी नथी. (आगळ विचारीएः) जो खडी भींत-आदिनी नथी तो खडी कोनी छे? खडीनी ज खडी छे. (आ) खडीथी जुदी एवी बीजी कई खडी छे के जेनी (आ) खडी छे? (आ) खडीथी जुदी अन्य कोई खडी
Page 511 of 642
PDF/HTML Page 542 of 673
single page version
सेटिका सेटिकायाः, किन्तु स्वस्वाम्यंशावेवान्यौ । किमत्र साध्यं स्वस्वाम्यंशव्यवहारेण ? न
किमपि । तर्हि न कस्यापि सेटिका, सेटिका सेटिकैवेति निश्चयः । यथायं
द्रष्टान्तस्तथायं दार्ष्टान्तिक : — चेतयितात्र तावद् ज्ञानदर्शनगुणनिर्भरपरापोहनात्मक-
स्वभावं द्रव्यम् । तस्य तु व्यवहारेणापोह्यं पुद्गलादिपरद्रव्यम् । अथात्र पुद्गलादेः परद्रव्यस्या-
पोह्यस्यापोहकश्चेतयिता किं भवति किं न भवतीति तदुभयतत्त्वसम्बन्धो मीमांस्यते —
यदि चेतयिता पुद्गलादेर्भवति तदा यस्य यद्भवति तत्तदेव भवति यथात्मनो ज्ञानं भवदात्मैव भवतीति तत्त्वसम्बन्धे जीवति चेतयिता पुद्गलादेर्भवन् पुद्गलादिरेव भवेत्; एवं सति चेतयितुः स्वद्रव्योच्छेदः । न च द्रव्यान्तरसङ्क्रमस्य पूर्वमेव प्रतिषिद्धत्वाद्द्रव्यस्यास्त्युच्छेदः । ततो न भवति चेतयिता पुद्गलादेः । यदि न भवति चेतयिता पुद्गलादेस्तर्हि कस्य
चेतयिता भवति ? चेतयितुरेव चेतयिता भवति । ननु कतरोऽन्यश्चेतयिता चेतयितुर्यस्य
चेतयिता भवति ? न खल्वन्यश्चेतयिता चेतयितुः, किन्तु स्वस्वाम्यंशावेवान्यौ । किमत्र
नथी, परंतु तेओ बे स्व-स्वामीरूप अंशो ज छे. अहीं स्व-स्वामीरूप अंशोना व्यवहारथी शुं साध्य छे? कांई साध्य नथी. तो पछी खडी कोईनी नथी, खडी खडी ज छे — ए निश्चय छे. जेम आ द्रष्टांत छे, तेम आ (नीचे प्रमाणे) दार्ष्टांत छेः — आ जगतमां जे चेतयिता छे ते, जेनो ज्ञानदर्शनगुणथी भरेलो, परना अपोहनस्वरूप (त्यागस्वरूप) स्वभाव छे एवुं द्रव्य छे. पुद्गलादि परद्रव्य व्यवहारे ते चेतयितानुं अपोह्य (त्याज्य, त्यागवायोग्य पदार्थ) छे. हवे, ‘अपोहक (त्याजक) चेतयिता, अपोह्य (त्याज्य) जे पुद्गलादि परद्रव्य तेनो छे के नथी?’ — एम ते बन्नेनो तात्त्विक संबंध अहीं विचारवामां आवे छेः — जो चेतयिता पुद्गलादिनो होय तो शुं थाय ते प्रथम विचारीएः ‘जेनुं जे होय ते ते ज होय, जेम आत्मानुं ज्ञान होवाथी ज्ञान ते आत्मा ज छे;’ — आवो तात्त्विक संबंध जीवंत होवाथी, चेतयिता जो पुद्गलादिनो होय तो चेतयिता ते पुद्गलादि ज होय (अर्थात् चेतयिता पुद्गलादिस्वरूप ज होवो जोईए); एम होतां, चेतयिताना स्वद्रव्यनो उच्छेद थाय. परंतु द्रव्यनो उच्छेद तो थतो नथी, कारण के एक द्रव्यनुं अन्य द्रव्यरूपे संक्रमण थवानो तो पूर्वे ज निषेध कर्यो छे. माटे (ए सिद्ध थयुं के) चेतयिता पुद्गलादिनो नथी. (आगळ विचारीएः) जो चेतयिता पुद्गलादिनो नथी तो चेतयिता कोनो छे? चेतयितानो ज चेतयिता छे. (आ) चेतयिताथी जुदो एवो बीजो कयो चेतयिता छे के जेनो (आ) चेतयिता छे? (आ) चेतयिताथी जुदो अन्य कोई चेतयिता नथी, परंतु तेओ बे स्व -स्वामीरूप अंशो ज छे. अहीं स्व-स्वामीरूप अंशोना व्यवहारथी शुं साध्य छे? कांई साध्य
Page 512 of 642
PDF/HTML Page 543 of 673
single page version
साध्यं स्वस्वाम्यंशव्यवहारेण ? न किमपि । तर्हि न कस्याप्यपोहकः, अपोहकोऽपोहक एवेति निश्चयः ।
अथ व्यवहारव्याख्यानम् — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादि- परद्रव्यनिमित्तकेनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिका- निमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि ज्ञानगुणनिर्भरस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादि- परद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो ज्ञानगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्य- मानमात्मनः स्वभावेन जानातीति व्यवह्रियते
नथी. तो पछी अपोहक (अर्थात् त्याग करनार) कोईनो नथी, अपोहक अपोहक ज छे — ए निश्चय छे.
(आ रीते अहीं एम बताव्युं केः ‘आत्मा परद्रव्यने अपोहे छे अर्थात् त्यागे छे’ — ए व्यवहारकथन छे; ‘आत्मा ज्ञानदर्शनमय एवा पोताने ग्रहे छे’ — एम कहेवामां पण स्व-स्वामीअंशरूप व्यवहार छे; ‘अपोहक अपोहक ज छे’ — ए निश्चय छे.)
हवे व्यवहारनुं व्याख्यान करवामां आवे छेः —
जेवी रीते श्वेतगुणथी भरेला स्वभाववाळी ते ज खडी, पोते भींत-आदि परद्रव्यना स्वभावे नहि परिणमती थकी अने भींत-आदि परद्रव्यने पोताना स्वभावे नहि परिणमावती थकी, भींत-आदि परद्रव्य जेने निमित्त छे एवा पोताना श्वेतगुणथी भरेला स्वभावना परिणाम वडे ऊपजती थकी, खडी जेने निमित्त छे एवा पोताना ( – भींत आदिना – ) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजता भींत-आदि परद्रव्यने, पोताना ( – खडीना – ) स्वभावथी श्वेत करे छे — एम व्यवहार करवामां आवे छे; तेवी रीते ज्ञानगुणथी भरेला स्वभाववाळो चेतयिता पण, पोते पुद्गलादि परद्रव्यना स्वभावे नहि परिणमतो थको अने पुद्गलादि परद्रव्यने पोताना स्वभावे नहि परिणमावतो थको, पुद्गलादि परद्रव्य जेने निमित्त छे एवा पोताना ज्ञानगुणथी भरेला स्वभावना परिणाम वडे ऊपजतो थको, चेतयिता जेने निमित्त छे एवा पोताना ( – पुद्गलादिना – ) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजता पुद्गलादि परद्रव्यने, पोताना ( – चेतयिताना – ) स्वभावथी जाणे छे — एम व्यवहार करवामां आवे छे.
Page 513 of 642
PDF/HTML Page 544 of 673
single page version
किञ्च — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्यस्वभावेना- परिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिकानिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि दर्शनगुण- निर्भरस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेना- परिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो दर्शनगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन पश्यतीति व्यवह्रियते
अपि च — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्य- स्वभावेनापरिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादिपरद्रव्यनिमित्त- केनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिकानिमित्तकेनात्मनः
वळी (जेवी रीते ज्ञानगुणनो व्यवहार कह्यो) एवी ज रीते दर्शनगुणनो व्यवहार कहेवामां आवे छेः — जेवी रीते श्वेतगुणथी भरेला स्वभाववाळी ते ज खडी, पोते भींत-आदि परद्रव्यना स्वभावे नहि परिणमती थकी अने भींत-आदि परद्रव्यने पोताना स्वभावे नहि परिणमावती थकी, भींत-आदि परद्रव्य जेने निमित्त छे एवा पोताना श्वेतगुणथी भरेला स्वभावना परिणाम वडे ऊपजती थकी, खडी जेने निमित्त छे एवा पोताना ( – भींत आदिना – ) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजता भींत-आदि परद्रव्यने पोताना ( – खडीना – ) स्वभावथी श्वेत करे छे — एम व्यवहार करवामां आवे छे; तेवी रीते दर्शनगुणथी भरेला स्वभाववाळो चेतयिता पण, पोते पुद्गलादि परद्रव्यना स्वभावे नहि परिणमतो थको अने पुद्गलादि परद्रव्यने पोताना स्वभावे नहि परिणमावतो थको, पुद्गलादि परद्रव्य जेने निमित्त छे एवा पोताना दर्शनगुणथी भरेला स्वभावना परिणाम वडे ऊपजतो थको, चेतयिता जेने निमित्त छे एवा पोताना ( – पुद्गलादिना – ) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजता पुद्गलादि परद्रव्यने पोताना ( – चेतयिताना – ) स्वभावथी देखे छे अथवा श्रद्धे छे — एम व्यवहार करवामां आवे छे.
वळी (जेवी रीते ज्ञान-दर्शन गुणोनो व्यवहार कह्यो) एवी ज रीते चारित्रगुणनो व्यवहार कहेवामां आवे छेः — जेवी रीते श्वेतगुणथी भरेला स्वभाववाळी ते ज खडी, पोते भींत-आदि परद्रव्यना स्वभावे नहि परिणमती थकी अने भींत-आदि परद्रव्यने पोताना स्वभावे नहि परिणमावती थकी, भींत-आदि परद्रव्य जेने निमित्त छे एवा पोताना श्वेतगुणथी भरेला
Page 514 of 642
PDF/HTML Page 545 of 673
single page version
स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि ज्ञानदर्शनगुणनिर्भरपरापोहनात्मकस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादि- परद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो ज्ञानदर्शनगुणनिर्भर- परापोहनात्मकस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेनापोहतीति व्यवह्रियते
एवमयमात्मनो ज्ञानदर्शनचारित्रपर्यायाणां निश्चयव्यवहारप्रकारः । एवमेवान्येषां सर्वेषामपि
पर्यायाणां द्रष्टव्यः ।
स्वभावना परिणाम वडे ऊपजती थकी, खडी जेने निमित्त छे एवा पोताना ( – भींत आदिना – ) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजता भींत-आदि परद्रव्यने, पोताना ( – खडीना – ) स्वभावथी श्वेत करे छे — एम व्यवहार करवामां आवे छे; तेवी रीते जेनो ज्ञानदर्शनगुणथी भरेलो, परना अपोहनस्वरूप स्वभाव छे एवो चेतयिता पण, पोते पुद्गलादि परद्रव्यना स्वभावे नहि परिणमतो थको अने पुद्गलादि परद्रव्यने पोताना स्वभावे नहि परिणमावतो थको, पुद्गलादि परद्रव्य जेने निमित्त छे एवा पोताना ज्ञानदर्शनगुणथी भरेला पर-अपोहनात्मक ( – परना त्यागस्वरूप) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजतो थको, चेतयिता जेने निमित्त छे एवा पोताना ( – पुद्गलादिना – ) स्वभावना परिणाम वडे ऊपजता पुद्गलादि परद्रव्यने, पोताना ( – चेतयिताना – ) स्वभावथी अपोहे छे अर्थात् त्यागे छे — एम व्यवहार करवामां आवे छे.
ए रीते आ, आत्माना ज्ञान-दर्शन-चारित्र पर्यायोनो निश्चय-व्यवहार प्रकार छे. ए ज प्रमाणे बीजा पण समस्त पर्यायोनो निश्चय-व्यवहार प्रकार समजवो.
भावार्थः — शुद्धनयथी आत्मानो एक चेतनामात्र स्वभाव छे. तेना परिणाम जाणवुं, देखवुं, श्रद्धवुं, निवृत्त थवुं इत्यादि छे. त्यां निश्चयनयथी विचारवामां आवे तो आत्माने परद्रव्यनो ज्ञायक नथी कही शकातो, दर्शक नथी कही शकातो, श्रद्धान करनारो नथी कही शकातो, त्याग करनारो नथी कही शकातो; कारण के परद्रव्यने अने आत्माने निश्चयथी कांई पण संबंध नथी. जे ज्ञान, दर्शन, श्रद्धान, त्याग इत्यादि भावो छे, ते पोते ज छे; भाव- भावकनो भेद कहेवो ते पण व्यवहार छे. निश्चयथी भाव अने भाव करनारनो भेद नथी.
हवे व्यवहारनय विषे. व्यवहारनयथी आत्माने परद्रव्यनो ज्ञाता, द्रष्टा, श्रद्धा करनार, त्याग करनार कहेवामां आवे छे; कारण के परद्रव्यने अने आत्माने निमित्तनैमित्तिकभाव छे. ज्ञानादि भावोने परद्रव्य निमित्त थतुं होवाथी व्यवहारी जनो कहे छे के — आत्मा परद्रव्यने
Page 515 of 642
PDF/HTML Page 546 of 673
single page version
नैकद्रव्यगतं चकास्ति किमपि द्रव्यान्तरं जातुचित् ।
किं द्रव्यान्तरचुम्बनाकुलधियस्तत्त्वाच्च्यवन्ते जनाः ।।२१५।।
मन्यद्द्रव्यं भवति यदि वा तस्य किं स्यात्स्वभावः ।
र्ज्ञानं ज्ञेयं कलयति सदा ज्ञेयमस्यास्ति नैव ।।२१६।।
जाणे छे, परद्रव्यने देखे छे, परद्रव्यनुं श्रद्धान करे छे, परद्रव्यने त्यागे छे.
हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [शुद्ध-द्रव्य-निरूपण-अर्पित-मतेः तत्त्वं समुत्पश्यतः] जेणे शुद्ध द्रव्यना निरूपणमां बुद्धिने स्थापी – लगाडी छे अने जे तत्त्वने अनुभवे छे, ते पुरुषने [एक-द्रव्य-गतं किम्-अपि द्रव्य-अन्तरं जातुचित् न चकास्ति] एक द्रव्यनी अंदर कोई पण अन्य द्रव्य रहेलुं बिलकुल (कदापि) भासतुं नथी. [यत् तु ज्ञानं ज्ञेयम् अवैति तत् अयं शुद्ध-स्वभाव-उदयः] ज्ञान ज्ञेयने जाणे छे ते तो आ ज्ञानना शुद्ध स्वभावनो उदय छे. [जनाः] आम छे तो पछी लोको [द्रव्य-अन्तर-चुम्बन-आकुल-धियः] ज्ञानने अन्य द्रव्य साथे स्पर्श होवानी मान्यताथी आकुळ बुद्धिवाळा थया थका [तत्त्वात्] तत्त्वथी (शुद्ध स्वरूपथी) [किं च्यवन्ते] शा माटे च्युत थाय छे?
भावार्थः — शुद्धनयनी द्रष्टिथी तत्त्वनुं स्वरूप विचारतां अन्य द्रव्यनो अन्य द्रव्यमां प्रवेश देखातो नथी. ज्ञानमां अन्य द्रव्यो प्रतिभासे छे ते तो आ ज्ञाननी स्वच्छतानो स्वभाव छे; कांई ज्ञान तेमने स्पर्शतुं नथी के तेओ ज्ञानने स्पर्शतां नथी. आम होवा छतां, ज्ञानमां अन्य द्रव्योनो प्रतिभास देखीने आ लोको ‘ज्ञानने परज्ञेयो साथे परमार्थ संबंध छे’ एवुं मानता थका ज्ञानस्वरूपथी च्युत थाय छे, ते तेमनुं अज्ञान छे. तेमना पर करुणा करीने आचार्यदेव कहे छे के — आ लोको तत्त्वथी कां च्युत थाय छे? २१५.
Page 516 of 642
PDF/HTML Page 547 of 673
single page version
ज्ञानं ज्ञानं भवति न पुनर्बोध्यतां याति बोध्यम् ।
भावाभावौ भवति तिरयन् येन पूर्णस्वभावः ।।२१७।।
फरी आ ज अर्थने द्रढ करे छेः —
श्लोकार्थः — [शुद्ध-द्रव्य-स्वरस-भवनात्] शुद्ध द्रव्यनुं (आत्मा आदि द्रव्यनुं) निजरसरूपे (अर्थात् ज्ञान आदि स्वभावे) परिणमन थतुं होवाथी, [शेषम् अन्यत्-द्रव्यं किं स्वभावस्य भवति] बाकीनुं कोई अन्यद्रव्य शुं ते (ज्ञानादि) स्वभावनुं थई शके? (न ज थई शके.) [यदि वा स्वभावः किं तस्य स्यात्] अथवा शुं ते (ज्ञानादि) स्वभाव कोई अन्यद्रव्यनो थई शके? (न ज थई शके. परमार्थे एक द्रव्यने अन्य द्रव्य साथे संबंध नथी.) [ज्योत्स्नारूपं भुवं स्नपयति] चांदनीनुं रूप पृथ्वीने उज्ज्वळ करे छे [भूमिः तस्य न एव अस्ति] तोपण पृथ्वी चांदनीनी थती ज नथी; [ज्ञानं ज्ञेयं सदा कलयति] तेवी रीते ज्ञान ज्ञेयने सदा जाणे छे [ज्ञेयम् अस्य अस्ति न एव] तोपण ज्ञेय ज्ञाननुं थतुं ज नथी.
भावार्थः — शुद्धनयनी द्रष्टिथी जोवामां आवे तो कोई द्रव्यनो स्वभाव कोई अन्य द्रव्यरूपे थतो नथी. जेम चांदनी पृथ्वीने उज्ज्वळ करे छे परंतु पृथ्वी चांदनीनी जरा पण थती नथी, तेम ज्ञान ज्ञेयने जाणे छे परंतु ज्ञेय ज्ञाननुं जरा पण थतुं नथी. आत्मानो ज्ञानस्वभाव होवाथी तेनी स्वच्छतामां ज्ञेय स्वयमेव झळके छे, परंतु ज्ञानमां ते ज्ञेयोनो प्रवेश नथी. २१६.
हवे आगळनी गाथाओनी सूचनारूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [तावत् राग-द्वेष-द्वयम् उदयते] त्यां सुधी राग-द्वेषनुं द्वंद्व उदय पामे छे ( – उत्पन्न थाय छे) [यावत् एतत् ज्ञानं ज्ञानं न भवति] के ज्यां सुधी आ ज्ञान ज्ञानरूप न थाय [पुनः बोध्यम् बोध्यतां न याति] अने ज्ञेय ज्ञेयपणाने न पामे. [तत् इदं ज्ञानं न्यक्कृत-अज्ञानभावं ज्ञानं भवतु] माटे आ ज्ञान, अज्ञानभावने दूर करीने, ज्ञानरूप थाओ — [येन भाव-अभावौ तिरयन् पूर्णस्वभावः भवति] के जेथी भाव-अभावने (राग-द्वेषने) अटकावी देतो पूर्णस्वभाव (प्रगट) थाय.
भावार्थः — ज्यां सुधी ज्ञान ज्ञानरूप न थाय, ज्ञेय ज्ञेयरूप न थाय, त्यां सुधी रागद्वेष ऊपजे छे; माटे आ ज्ञान, अज्ञानभावने दूर करीने, ज्ञानरूप थाओ, के जेथी ज्ञानमां जे भाव अने अभावरूप बे अवस्थाओ थाय छे ते मटी जाय अने ज्ञान पूर्णस्वभावने पामी जाय. ए प्रार्थना छे. २१७.
Page 517 of 642
PDF/HTML Page 548 of 673
single page version
‘ज्ञान अने ज्ञेय तद्दन भिन्न छे, आत्माना दर्शनज्ञानचारित्रादि कोई गुणो परद्रव्योमां नथी’ एम जाणतो होवाथी सम्यग्द्रष्टिने विषयो प्रत्ये राग थतो नथी; वळी रागद्वेषादि जड विषयोमां पण नथी; तेओ मात्र अज्ञानदशामां वर्तता जीवना परिणाम छे. — आवा अर्थनी गाथाओ हवे कहे छेः —
Page 518 of 642
PDF/HTML Page 549 of 673
single page version
गाथार्थः — [दर्शनज्ञानचारित्रम्] दर्शन-ज्ञान-चारित्र [अचेतने विषये तु] अचेतन विषयमां [किञ्चित् अपि] जरा पण [न अस्ति] नथी, [तस्मात्] तेथी [चेतयिता] आत्मा [तेषु विषयेषु] ते विषयोमां [किं हन्ति] शुं हणे (अर्थात् शानो घात करी शके)?
[दर्शनज्ञानचारित्रम्] दर्शन-ज्ञान-चारित्र [अचेतने कर्मणि तु] अचेतन कर्ममां [किञ्चित् अपि] जरा पण [न अस्ति] नथी, [तस्मात्] तेथी [चेतयिता] आत्मा [तत्र कर्मणि] ते कर्ममां [किं हन्ति] शुं हणे? (कांई हणी शकतो नथी.)
[दर्शनज्ञानचारित्रम्] दर्शन-ज्ञान-चारित्र [अचेतने काये तु] अचेतन कायामां [किञ्चित् अपि] जरा पण [न अस्ति] नथी, [तस्मात्] तेथी [चेतयिता] आत्मा [तेषु कायेषु] ते कायाओमां [किं हन्ति] शुं हणे? (कांई हणी शकतो नथी.)
[ज्ञानस्य] ज्ञाननो, [दर्शनस्य च] दर्शननो [तथा चारित्रस्य] तथा चारित्रनो [घातः भणितः] घात कह्यो छे, [तत्र] त्यां [पुद्गलद्रव्यस्य] पुद्गलद्रव्यनो [घातः तु] घात [कः अपि] जरा पण [न अपि निर्दिष्टः] कह्यो नथी. (दर्शन-ज्ञान-चारित्र हणातां पुद्गलद्रव्य हणातुं नथी.)
Page 519 of 642
PDF/HTML Page 550 of 673
single page version
यद्धि यत्र भवति तत्तद्घाते हन्यत एव, यथा प्रदीपघाते प्रकाशो हन्यते; यत्र च यद्भवति तत्तद्घाते हन्यत एव, यथा प्रकाशघाते प्रदीपो हन्यते । यत्तु यत्र न भवति तत्तद्घाते न हन्यते, यथा घटघाते घटप्रदीपो न हन्यते; यत्र च यन्न भवति तत्तद्घाते न हन्यते, यथा घटप्रदीपघाते घटो न हन्यते । अथात्मनो धर्मा दर्शनज्ञानचारित्राणि पुद्गलद्रव्यघातेऽपि न हन्यन्ते, न च दर्शनज्ञानचारित्राणां घातेऽपि पुद्गलद्रव्यं हन्यते; एवं दर्शनज्ञानचारित्राणि पुद्गलद्रव्ये न भवन्तीत्यायाति; अन्यथा तद्घाते पुद्गलद्रव्य-
(आ रीते) [ये केचित्] जे कोई [जीवस्य गुणाः] जीवना गुणो छे, [ते खलु] ते खरेखर [परेषु द्रव्येषु] पर द्रव्योमां [न सन्ति] नथी; [तस्मात्] तेथी [सम्यग्द्रष्टेः] सम्यग्द्रष्टिने [विषयेषु] विषयो प्रत्ये [रागः तु] राग [न अस्ति] नथी.
[च] वळी [रागः द्वेषः मोहः] राग, द्वेष अने मोह [जीवस्य एव] जीवना ज [अनन्यपरिणामाः] अनन्य (एकरूप) परिणाम छे, [एतेन कारणेन तु] ते कारणे [रागादयः] रागादिक [शब्दादिषु] शब्दादि विषयोमां (पण) [न सन्ति] नथी.
(रागद्वेषादि सम्यग्द्रष्टि आत्मामां नथी तेम ज जड विषयोमां नथी, मात्र अज्ञान- दशामां रहेला जीवना परिणाम छे.)
टीकाः — खरेखर जे जेमां होय ते तेनो घात थतां हणाय ज छे (अर्थात् आधारनो घात थतां आधेयनो घात थाय ज छे), जेम दीवानो घात थतां (दीवामां रहेलो) प्रकाश हणाय छे; तथा जेमां जे होय ते तेनो घात थतां हणाय ज छे (अर्थात् आधेयनो घात थतां आधारनो घात थाय ज छे), जेम प्रकाशनो घात थतां दीवो हणाय छे. वळी जे जेमां न होय ते तेनो घात थतां हणातुं नथी, जेम घटनो घात थतां *घट-प्रदीप हणातो नथी; तथा जेमां जे न होय ते तेनो घात थतां हणातुं नथी, जेम घट-प्रदीपनो घात थतां घट हणातो नथी. (ए प्रमाणे न्याय कह्यो.) हवे, आत्माना धर्मो — दर्शन, ज्ञान अने चारित्र — पुद्गलद्रव्यनो घात थवा छतां हणाता नथी अने दर्शन-ज्ञान-चारित्रनो घात थवा छतां पुद्गलद्रव्य हणातुं नथी
* घट-प्रदीप = घडामां मूकेलो दीवो. (परमार्थे दीवो घडामां नथी, घडामां तो घडाना ज गुणो छे.)
Page 520 of 642
PDF/HTML Page 551 of 673
single page version
घातस्य, पुद्गलद्रव्यघाते तद्घातस्य दुर्निवारत्वात् । यत एवं ततो ये यावन्तः
केचनापि जीवगुणास्ते सर्वेऽपि परद्रव्येषु न सन्तीति सम्यक् पश्यामः, अन्यथा अत्रापि जीवगुणघाते पुद्गलद्रव्यघातस्य, पुद्गलद्रव्यघाते जीवगुणघातस्य च दुर्निवारत्वात् । यद्येवं तर्हि कुतः सम्यग्द्रष्टेर्भवति रागो विषयेषु ? न कुतोऽपि । तर्हि रागस्य कतरा
खानिः ? रागद्वेषमोहा हि जीवस्यैवाज्ञानमयाः परिणामाः, ततः परद्रव्यत्वाद्विषयेषु न सन्ति, अज्ञानाभावात्सम्यग्द्रष्टौ तु न भवन्ति । एवं ते विषयेष्वसन्तः सम्यग्द्रष्टेर्न भवन्तो, न भवन्त्येव ।
(ए तो स्पष्ट छे); माटे ए रीते ‘दर्शन-ज्ञान-चारित्र पुद्गलद्रव्यमां नथी’ एम फलित (सिद्ध) थाय छे; कारण के, जो एम न होय तो दर्शन-ज्ञान-चारित्रनो घात थतां पुद्गलद्रव्यनो घात, अने पुद्गलद्रव्यनो घात थतां दर्शन-ज्ञान-चारित्रनो घात अनिवार्य थाय (अर्थात् अवश्य थवो
जोईए). आम छे तेथी जे कोई जेटला जीवना गुणो छे ते बधाय परद्रव्योमां नथी एम अमे सम्यक् प्रकारे देखीए छीए ( – मानीए छीए); कारण के, जो एम न होय तो, अहीं पण जीवना गुणोनो घात थतां पुद्गलद्रव्यनो घात, अने पुद्गलद्रव्यनो घात थतां जीवना गुणोनो घात अनिवार्य थाय. (आ रीते सिद्ध थयुं के जीवना कोई गुणो पुद्गलद्रव्यमां नथी.)
(प्रश्नः-) जो आम छे तो सम्यग्द्रष्टिने विषयोमां राग कया कारणे थाय छे? (उत्तरः-) कोई पण कारणे थतो नथी. (प्रश्नः – ) तो पछी रागनी कई खाण छे? (उत्तरः-) राग-द्वेष-मोह, जीवना ज अज्ञानमय परिणाम छे (अर्थात् जीवनुं अज्ञान ज रागादिक ऊपजवानी खाण छे); माटे ते रागद्वेषमोह, विषयोमां नथी कारण के विषयो परद्रव्य छे, अने सम्यग्द्रष्टिमां (पण) नथी कारण के तेने अज्ञाननो अभाव छे; आ रीते रागद्वेषमोह, विषयोमां नहि होवाथी अने सम्यग्द्रष्टिने (पण) नहि होवाथी, (तेओ) छे ज नहि.
भावार्थः — आत्माने अज्ञानमय परिणामरूप रागद्वेषमोह उत्पन्न थतां आत्माना दर्शन-ज्ञान-चारित्रादि गुणो हणाय छे, परंतु ते गुणो हणातां छतां अचेतन पुद्गलद्रव्य हणातुं नथी; वळी पुद्गलद्रव्य हणातां दर्शन-ज्ञान-चारित्रादि हणातां नथी; माटे जीवना कोई गुणो पुद्गलद्रव्यमां नथी. आवुं जाणता सम्यग्द्रष्टिने अचेतन विषयोमां रागादि थता नथी. राग- द्वेषमोह पुद्गलद्रव्यमां नथी, जीवना ज अस्तित्वमां अज्ञानथी ऊपजे छे; ज्यारे अज्ञाननो अभाव थाय अर्थात
पुद्गलमां नथी तेम ज सम्यग्द्रष्टिमां पण नथी, तेथी शुद्धद्रव्यद्रष्टिथी जोतां तेओ छे ज नहि. पर्यायद्रष्टिथी जोतां जीवने अज्ञान-अवस्थामां तेओ छे. ए प्रमाणे जाणवुं.
Page 521 of 642
PDF/HTML Page 552 of 673
single page version
तौ वस्तुत्वप्रणिहितद्रशा द्रश्यमानौ न किञ्चित् ।
व्यक्तात्यन्तं स्वस्वभावेन यस्मात् ।।२१९।।
हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [इह ज्ञानम् हि अज्ञानभावात् राग-द्वेषौ भवति] आ जगतमां ज्ञान ज अज्ञानभावथी रागद्वेषरूपे परिणमे छे; [वस्तुत्व-प्रणिहित-द्रशा द्रश्यमानौ तौ किञ्चित् न] वस्तुत्वमां मूकेली ( – स्थापेली, एकाग्र करेली) द्रष्टि वडे जोतां (अर्थात् द्रव्यद्रष्टिथी जोतां), ते रागद्वेष कांई ज नथी ( – द्रव्यरूप जुदी वस्तु नथी). [ततः सम्यग्द्रष्टिः तत्त्वद्रष्टया तौ स्फु टं क्षपयतु] माटे (आचार्यदेव प्रेरणा करे छे के) सम्यग्द्रष्टि पुरुष तत्त्वद्रष्टि वडे तेमने (रागद्वेषने) प्रगट रीते क्षय करो, [येन पूर्ण-अचल-अर्चिः सहजं ज्ञानज्योतिः ज्वलति] के जेथी, पूर्ण अने अचळ जेनो प्रकाश छे एवी (देदीप्यमान) सहज ज्ञानज्योति प्रकाशे.
भावार्थः — रागद्वेष कोई जुदुं द्रव्य नथी, जीवने अज्ञानभावथी (रागद्वेषरूप परिणाम) थाय छे; माटे सम्यग्द्रष्टि थईने तत्त्वद्रष्टिथी जोवामां आवे तो तेओ (रागद्वेष) कांई पण वस्तु नथी एम देखाय छे, अने घातिकर्मनो नाश थइ केवळज्ञान ऊपजे छे. २१८.
‘अन्य द्रव्य अन्य द्रव्यने गुण उपजावी शकतुं नथी’ एम हवेनी गाथामां कहेशे; तेनी सूचनारूप काव्य प्रथम कहे छेः —
श्लोकार्थः — [तत्त्वद्रष्टया] तत्त्वद्रष्टिथी जोतां, [राग-द्वेष-उत्पादकं अन्यत् द्रव्यं किञ्चन अपि न वीक्ष्यते] रागद्वेषने उपजावनारुं अन्य द्रव्य जराय देखातुं नथी, [यस्मात् सर्व-द्रव्य-उत्पत्तिः स्वस्वभावेन अन्तः अत्यन्तं व्यक्ता चकास्ति] कारण के सर्व द्रव्योनी उत्पत्ति पोताना स्वभावथी ज थती अंतरंगमां अत्यंत प्रगट प्रकाशे छे.
Page 522 of 642
PDF/HTML Page 553 of 673
single page version
न च जीवस्य परद्रव्यं रागादीनुत्पादयतीति शङ्कयम्; अन्यद्रव्येणान्यद्रव्यगुणोत्पाद- करणस्यायोगात्; सर्वद्रव्याणां स्वभावेनैवोत्पादात् । तथाहि — मृत्तिका कुम्भभावेनोत्पद्यमाना किं कुम्भकारस्वभावेनोत्पद्यते, किं मृत्तिकास्वभावेन ? यदि कुम्भकारस्वभावेनोत्पद्यते तदा कुम्भकरणाहङ्कारनिर्भरपुरुषाधिष्ठितव्यापृतकरपुरुषशरीराकारः कुम्भः स्यात् । न च तथास्ति, --
भावार्थः — रागद्वेष चेतनना ज परिणाम छे. अन्य द्रव्य आत्माने रागद्वेष उपजावी शकतुं नथी; कारण के सर्व द्रव्योनी उत्पत्ति पोतपोताना स्वभावथी ज थाय छे, अन्य द्रव्यमां अन्य द्रव्यना गुणपर्यायोनी उत्पत्ति थती नथी. २१९.
हवे आ अर्थने गाथामां कहे छेः —
गाथार्थः — [अन्यद्रव्येण] अन्य द्रव्यथी [अन्यद्रव्यस्य] अन्य द्रव्यने [गुणोत्पादः] गुणनी उत्पत्ति [न क्रियते] करी शकाती नथी; [तस्मात् तु] तेथी (ए सिद्धांत छे के) [सर्वद्रव्याणि] सर्व द्रव्यो [स्वभावेन] पोतपोताना स्वभावथी [उत्पद्यन्ते] ऊपजे छे.
टीकाः — वळी जीवने परद्रव्य रागादिक उपजावे छे एम शंका न करवी; कारण के अन्य द्रव्य वडे अन्य द्रव्यना गुणनो उत्पाद करावानी अयोग्यता छे; केम के सर्व द्रव्योनो स्वभावथी ज उत्पाद थाय छे. आ वात द्रष्टांतथी समजाववामां आवे छेः —
माटी कुंभभावे (घडा-भावे) ऊपजती थकी शुं कुंभारना स्वभावथी ऊपजे छे के माटीना स्वभावथी ऊपजे छे? जो कुंभारना स्वभावथी ऊपजती होय तो जेमां घडो करवाना अहंकारथी भरेलो पुरुष रहेलो छे अने जेनो हाथ (घडो करवानो) व्यापार करे छे एवुं जे पुरुषनुं शरीर तेना आकारे घडो थवो जोईए. परंतु एम तो थतुं नथी, कारण के अन्यद्रव्यना स्वभावे कोई द्रव्यना परिणामनो उत्पाद जोवामां आवतो नथी. जो आम छे
Page 523 of 642
PDF/HTML Page 554 of 673
single page version
द्रव्यान्तरस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्यादर्शनात् । यद्येवं तर्हि मृत्तिका कुम्भकारस्वभावेन
नोत्पद्यते, किन्तु मृत्तिकास्वभावेनैव, स्वस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्य दर्शनात् । एवं च
सति मृत्तिकायाः स्वस्वभावानतिक्रमान्न कुम्भकारः कुम्भस्योत्पादक एव; मृत्तिकैव कुम्भकारस्वभावमस्पृशन्ती स्वस्वभावेन कुम्भभावेनोत्पद्यते । एवं सर्वाण्यपि द्रव्याणि स्वपरिणामपर्यायेणोत्पद्यमानानि किं निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावेनोत्पद्यन्ते, किं स्वस्वभावेन ? यदि निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावेनोत्पद्यन्ते तदा निमित्तभूतपरद्रव्याकारस्तत्परिणामः स्यात् । न च तथास्ति, द्रव्यान्तरस्वभावेन द्रव्यपरिणमोत्पादस्यादर्शनात् । यद्येवं तर्हि न सर्वद्रव्याणि
निमित्तभूतपरद्रव्यस्वभावेनोत्पद्यन्ते, किन्तु स्वस्वभावेनैव, स्वस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्य दर्शनात् । एवं च सति सर्वद्रव्याणां स्वस्वभावानतिक्रमान्न निमित्तभूतद्रव्यान्तराणि स्वपरिणामस्योत्पादकान्येव; सर्वद्रव्याण्येव निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावमस्पृशन्ति स्वस्वभावेन स्वपरिणामभावेनोत्पद्यन्ते । अतो न परद्रव्यं जीवस्य रागादीनामुत्पादकमुत्पश्यामो यस्मै कुप्यामः ।
तो पछी माटी कुंभारना स्वभावथी ऊपजती नथी, परंतु माटीना स्वभावथी ज ऊपजे छे कारण के (द्रव्यना) पोताना स्वभावे द्रव्यना परिणामनो उत्पाद जोवामां आवे छे. आम होवाथी, माटी पोताना स्वभावने नहि उल्लंघती होवाने लीधे, कुंभार घडानो उत्पादक छे ज नहि; माटी ज, कुंभारना स्वभावने नहि स्पर्शती थकी, पोताना स्वभावथी कुंभभावे ऊपजे छे.
एवी रीते — बधांय द्रव्यो स्वपरिणामपर्याये (अर्थात् पोताना परिणामभावरूपे) ऊपजतां थकां, निमित्तभूत अन्यद्रव्योना स्वभावथी ऊपजे छे के पोताना स्वभावथी ऊपजे छे? जो निमित्तभूत अन्यद्रव्योना स्वभावथी ऊपजतां होय तो निमित्तभूत अन्यद्रव्योना आकारे तेमना परिणाम थवा जोईए. परंतु एम तो थतुं नथी, कारण के अन्यद्रव्यना स्वभावे कोई द्रव्यना परिणामनो उत्पाद जोवामां आवतो नथी. जो आम छे तो सर्व द्रव्यो निमित्तभूत अन्यद्रव्योना स्वभावथी ऊपजतां नथी, परंतु पोताना स्वभावथी ज ऊपजे छे कारण के (द्रव्यना) पोताना स्वभावे द्रव्यना परिणामनो उत्पाद जोवामां आवे छे. आम होवाथी, सर्व द्रव्यो पोताना स्वभावने नहि उल्लंघतां होवाने लीधे, निमित्तभूत अन्यद्रव्यो पोताना (अर्थात
अन्यद्रव्योना स्वभावने नहि स्पर्शतां थकां, पोताना स्वभावथी पोताना परिणामभावे ऊपजे छे.
Page 524 of 642
PDF/HTML Page 555 of 673
single page version
कतरदपि परेषां दूषणं नास्ति तत्र ।
भवतु विदितमस्तं यात्वबोधोऽस्मि बोधः ।।२२०।।
माटे (आचार्यदेव कहे छे के) जीवने रागादिनुं उत्पादक अमे परद्रव्यने देखता ( – मानता, समजता) नथी के जेना पर कोप करीए.
भावार्थः — आत्माने रागादिक ऊपजे छे ते पोताना ज अशुद्ध परिणाम छे. निश्चयनयथी विचारवामां आवे तो अन्यद्रव्य रागादिकनुं उपजावनार नथी, अन्यद्रव्य तेमनुं निमित्तमात्र छे; कारण के अन्यद्रव्यने अन्यद्रव्य गुणपर्याय उपजावतुं नथी ए नियम छे. जेओ एम माने छे — एवो एकांत करे छे — के ‘परद्रव्य ज मने रागादिक उपजावे छे’, तेओ नयविभागने समज्या नथी, मिथ्याद्रष्टि छे. ए रागादिक जीवना सत्त्वमां ऊपजे छे, परद्रव्य तो निमित्तमात्र छे — एम मानवुं ते सम्यग्ज्ञान छे. माटे आचार्यमहाराज कहे छे के — अमे रागद्वेषनी उत्पत्तिमां अन्य द्रव्य पर शा माटे कोप करीए? रागद्वेषनुं ऊपजवुं ते पोतानो ज अपराध छे.
हवे आ अर्थनुं कळशरूप काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [इह] आ आत्मामां [यत् राग-द्वेष-दोष-प्रसूतिः भवति] जे रागद्वेषरूप दोषोनी उत्पत्ति थाय छे [तत्र परेषां कतरत् अपि दूषणं नास्ति] त्यां परद्रव्यनो कांई पण दोष नथी, [तत्र स्वयम् अपराधी अयम् अबोधः सर्पति] त्यां तो स्वयं अपराधी एवुं आ अज्ञान ज फेलाय छे; — [विदितम् भवतु] ए प्रमाणे विदित थाओ अने [अबोधः अस्तं यातु] अज्ञान अस्त थई जाओ; [बोधः अस्मि] हुं तो ज्ञान छुं.
भावार्थः — अज्ञानी जीव रागद्वेषनी उत्पत्ति परद्रव्यथी थती मानीने परद्रव्य उपर कोप करे छे के ‘आ परद्रव्य मने रागद्वेष उपजावे छे, तेने दूर करुं’. एवा अज्ञानी जीवने समजाववाने आचार्यदेव उपदेश करे छे के — रागद्वेषनी उत्पत्ति अज्ञानथी आत्मामां ज थाय छे अने ते आत्माना ज अशुद्ध परिणाम छे. माटे ए अज्ञानने नाश करो, सम्यग्ज्ञान प्रगट करो, आत्मा ज्ञानस्वरूप छे एम अनुभव करो; परद्रव्यने रागद्वेषनुं उपजावनारुं मानीने तेना पर कोप न करो. २२०.
Page 525 of 642
PDF/HTML Page 556 of 673
single page version
द्रव्यमेव कलयन्ति ये तु ते ।
शुद्धबोधविधुरान्धबुद्धयः ।।२२१।।
हवे आ ज अर्थ द्रढ करवाने अने आगळना कथननी सूचना करवाने काव्य कहे छेः —
श्लोकार्थः — [ये तु राग-जन्मनि परद्रव्यम् एव निमित्ततां कलयन्ति] जेओ रागनी उत्पत्तिमां परद्रव्यनुं ज निमित्तपणुं (कारणपणुं) माने छे, (पोतानुं कांई कारणपणुं मानता नथी,) [ते शुद्ध-बोध-विधुर-अन्ध-बुद्धयः] तेओ — जेमनी बुद्धि शुद्धज्ञानरहित अंध छे एवा (अर्थात् जेमनी बुद्धि शुद्धनयना विषयभूत शुद्ध आत्मस्वरूपना ज्ञानथी रहित अंध छे एवा) — [मोह-वाहिनीं न हि उत्तरन्ति] मोहनदीने ऊतरी शकता नथी.
भावार्थः — शुद्धनयनो विषय आत्मा अनंत शक्तिवाळो, चैतन्यचमत्कारमात्र, नित्य, अभेद, एक छे. ते पोताना ज अपराधथी रागद्वेषरूपे परिणमे छे. एवुं नथी के जेम निमित्तभूत परद्रव्य परिणमावे तेम आत्मा परिणमे छे अने तेमां आत्मानो कांई पुरुषार्थ ज नथी. आवुं आत्माना स्वरूपनुं ज्ञान जेमने नथी तेओ एम माने छे के परद्रव्य आत्माने जेम परिणमावे तेम आत्मा परिणमे छे. आवुं माननारा मोहरूपी नदीने ऊतरी शकता नथी (अथवा मोहनी सेनाने हरावी शकता नथी), तेमने रागद्वेष मटता नथी; कारण के रागद्वेष करवामां जो पोतानो पुरुषार्थ होय तो ज तेमने मटाडवामां पण होय, परंतु जो परना कराव्या ज रागद्वेष थता होय तो पर तो रागद्वेष कराव्या ज करे, त्यां आत्मा तेमने क्यांथी मटाडी शके? माटे, रागद्वेष पोताना कर्या थाय छे अने पोताना मटाड्या मटे छे — एम कथंचित
मानवुं ते सम्यग्ज्ञान छे. २२१.
स्पर्श, रस, गंध, वर्ण अने शब्दादिरूपे परिणमतां पुद्गलो आत्माने कांई कहेतां नथी के ‘तु अमने जाण’, अने आत्मा पण पोताना स्थानथी छूटीने तेमने जाणवा जतो नथी. बन्ने तद्दन स्वतंत्रपणे पोतपोताना स्वभावथी ज परिणमे छे. आम आत्मा पर प्रत्ये उदासीन ( – संबंध विनानो, तटस्थ) छे, तोपण अज्ञानी जीव स्पर्शादिकने सारां-नरसां मानीने रागीद्वेषी थाय छे ते तेनुं अज्ञान छे. — आवा अर्थनी गाथाओ हवे कहे छेः —
Page 526 of 642
PDF/HTML Page 557 of 673
single page version
Page 527 of 642
PDF/HTML Page 558 of 673
single page version
गाथार्थः — [बहुकानि] बहु प्रकारनां [निन्दितसंस्तुतवचनानि] निंदानां अने स्तुतिनां वचनोरूपे [पुद्गलाः] पुद्गलो [परिणमन्ति] परिणमे छे; [तानि श्रुत्वा पुनः] तेमने सांभळीने अज्ञानी जीव [अहं भणितः] ‘मने कह्युं’ एम मानीने [रुष्यति तुष्यति च] रोष तथा तोष करे छे (अर्थात् गुस्से थाय छे तथा खुशी थाय छे).
Page 528 of 642
PDF/HTML Page 559 of 673
single page version
[पुद्गलद्रव्यं] पुद्गलद्रव्य [शब्दत्वपरिणतं] शब्दपणे परिणम्युं छे; [तस्य गुणः] तेनो गुण [यदि अन्यः] जो (ताराथी) अन्य छे, [तस्मात्] तो हे अज्ञानी जीव! [त्वं न किञ्चित् अपि भणितः] तने कांई पण कह्युं नथी; [अबुद्धः] तुं अज्ञानी थयो थको [किं रुष्यसि] रोष शा माटे करे छे?
[अशुभः वा शुभः शब्दः] अशुभ अथवा शुभ शब्द [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेतो के [माम् शृणु इति] ‘तुं मने सांभळ’; [सः एव च] अने आत्मा पण (पोताना स्थानथी छूटीने), [श्रोत्रविषयम् आगतं शब्दम्] श्रोत्रेन्द्रियना विषयमां आवेला शब्दने [विनिर्ग्रहीतुं न एति] ग्रहवा (जाणवा) जतो नथी.
[अशुभं वा शुभं रूपं] अशुभ अथवा शुभ रूप [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेतुं के [माम् पश्य इति] ‘तुं मने जो’; [सः एव च] अने आत्मा पण (पोताना स्थानथी छूटीने), [चक्षुर्विषयम् आगतं] चक्षु-इन्द्रियना विषयमां आवेला (अर्थात् चक्षुगोचर थयेला) [रूपम्] रूपनेे [विनिर्ग्रहीतुं न एति] ग्रहवा जतो नथी.
[अशुभः वा शुभः गन्धः] अशुभ अथवा शुभ गंध [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेती के [माम् जिघ्र इति] ‘तुं मने सूंघ’; [सः एव च] अने आत्मा पण [घ्राणविषयम् आगतं गन्धम्] घ्राणेेन्द्रियना विषयमां आवेली गंधने [विनिर्ग्रहीतुं न एति] (पोताना स्थानथी च्युत थईने) ग्रहवा जतो नथी.
[अशुभः वा शुभः रसः] अशुभ अथवा शुभ रस [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेतो के [माम् रसय इति] ‘तुं मने चाख’; [सः एव च] अने आत्मा पण [रसनविषयम् आगतं तु रसम्] रसना-इन्द्रियना विषयमां आवेला रसने [विनिर्ग्रहीतुं न एति] (पोताना स्थानथी छूटीने) ग्रहवा जतो नथी.
Page 529 of 642
PDF/HTML Page 560 of 673
single page version
यथेह बहिरर्थो घटपटादिः, देवदत्तो यज्ञदत्तमिव हस्ते गृहीत्वा, ‘मां प्रकाशय’ इति स्वप्रकाशने न प्रदीपं प्रयोजयति, न च प्रदीपोऽप्ययःकान्तोपलकृष्टायःसूचीवत् स्वस्थानात्प्रच्युत्य
[अशुभः वा शुभः स्पर्शः] अशुभ अथवा शुभ स्पर्श [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेतो के [माम् स्पृश इति] ‘तुं मने स्पर्श’; [सः एव च] अने आत्मा पण (पोताना स्थानथी छूटीने), [कायविषयम् आगतं स्पर्शम्] कायाना ( – स्पर्शेन्द्रियना) विषयमां आवेला स्पर्शने [विनिर्ग्रहीतुं न एति] ग्रहवा जतो नथी.
[अशुभः वा शुभः गुणः] अशुभ अथवा शुभ गुण [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेतो के [माम् बुध्यस्व इति] ‘तुं मने जाण’; [सः एव च] अने आत्मा पण (पोताना स्थानथी छूटीने), [बुद्धिविषयम् आगतं तु गुणम्] बुद्धिना विषयमां आवेला गुणने [विनिर्ग्रहीतुं न एति] ग्रहवा जतो नथी.
[अशुभं वा शुभं द्रव्यं] अशुभ अथवा शुभ द्रव्य [त्वां न भणति] तने एम नथी कहेतुं के [माम् बुध्यस्व इति] ‘तुं मने जाण’; [सः एव च] अने आत्मा पण (पोताना स्थानथी छूटीने), [बुद्धिविषयम् आगतं द्रव्यम्] बुद्धिना विषयमां आवेला द्रव्यने [विनिर्ग्रहीतुं न एति] ग्रहवा जतो नथी.
[एतत् तु ज्ञात्वा] आवुं जाणीने पण [मूढः] मूढ जीव [उपशमं न एव गच्छति] उपशमने पामतो नथी; [च] अने [शिवाम् बुद्धिम् अप्राप्तः च स्वयं] शिव बुद्धिने (कल्याणकारी बुद्धिने, सम्यग्ज्ञानने) नहि पामेलो पोते [परस्य विनिर्ग्रहमनाः] परने ग्रहवानुं मन करे छे.
टीकाः — प्रथम द्रष्टांत कहे छेः आ जगतमां बाह्यपदार्थ — घटपटादि — , जेम देवदत्त नामनो पुरुष यज्ञदत्त नामना पुरुषने हाथ पकडीने कोई कार्यमां जोडे तेम, दीवाने स्वप्रकाशनमां