Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 80-93 ; Kalash: 51-56.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 10 of 34

 

Page 150 of 642
PDF/HTML Page 181 of 673
single page version

जीवपुद्गलपरिणामयोरन्योऽन्यनिमित्तमात्रत्वमस्ति तथापि न तयोः कर्तृकर्मभाव इत्याह —
जीवपरिणामहेदुं कम्मत्तं पोग्गला परिणमंति ।
पोग्गलकम्मणिमित्तं तहेव जीवो वि परिणमदि ।।८०।।
ण वि कुव्वदि कम्मगुणे जीवो कम्मं तहेव जीवगुणे ।
अण्णोण्णणिमित्तेण दु परिणामं जाण दोह्णं पि ।।८१।।
एदेण कारणेण दु कत्ता आदा सएण भावेण ।
पोग्गलकम्मकदाणं ण दु कत्ता सव्वभावाणं ।।८२।।
जीवपरिणामहेतुं कर्मत्वं पुद्गलाः परिणमन्ति ।
पुद्गलकर्मनिमित्तं तथैव जीवोऽपि परिणमति ।।८०।।
नापि करोति कर्मगुणान् जीवः कर्म तथैव जीवगुणान् ।
अन्योऽन्यनिमित्तेन तु परिणामं जानीहि द्वयोरपि ।।८१।।
एतेन कारणेन तु कर्ता आत्मा स्वकेन भावेन ।
पुद्गलकर्मकृतानां न तु कर्ता सर्वभावानाम् ।।८२।।

bhAvArtha — bhedagnAn thayA pachhI, jIvane ane pudgalane kartAkarmabhAv chhe evI buddhi rahetI nathI; kAraN ke jyAn sudhI bhedagnAn thatun nathI tyAn sudhI agnAnathI kartAkarmabhAvanI buddhi thAy chhe.

joke jIvanA pariNAmane ane pudgalanA pariNAmane anyonya (paraspar) nimitta- mAtrapaNun chhe topaN temane (bannene) kartAkarmapaNun nathI em have kahe chhe —

jIvabhAvahetu pAmI pudgal karmarUpe pariName;
evI rIte pudgalakaramanimitta jIv paN pariName. 80.
jIv karmaguN karato nathI, nahi jIvaguN karmo kare;
anyonyanA nimittathI pariNAm beu taNA bane. 81.
e kAraNe AtmA Thare kartA khare nij bhAvathI;
pudgalakaramakRut sarva bhAvono kadI kartA nathI. 82.

gAthArtha — [ पुद्गलाः ] pudgalo [ जीवपरिणामहेतुं ] jIvanA pariNAmanA nimittathI

Page 151 of 642
PDF/HTML Page 182 of 673
single page version

यतो जीवपरिणामं निमित्तीकृत्य पुद्गलाः कर्मत्वेन परिणमन्ति, पुद्गलकर्म निमित्तीकृत्य जीवोऽपि परिणमतीति जीवपुद्गलपरिणामयोरितरेतरहेतुत्वोपन्यासेऽपि जीवपुद्गलयोः परस्परं व्याप्यव्यापकभावाभावाज्जीवस्य पुद्गलपरिणामानां पुद्गलकर्मणोऽपि जीवपरिणामानां कर्तृ- कर्मत्वासिद्धौ निमित्तनैमित्तिकभावमात्रस्याप्रतिषिद्धत्वादितरेतरनिमित्तमात्रीभवनेनैव द्वयोरपि परिणामः; ततः कारणान्मृत्तिकया कलशस्येव स्वेन भावेन स्वस्य भावस्य करणाज्जीवः स्वभावस्य कर्ता कदाचित्स्यात्, मृत्तिकया वसनस्येव स्वेन भावेन परभावस्य कर्तुमशक्यत्वात्पुद्गलभावानां तु कर्ता न कदाचिदपि स्यादिति निश्चयः

।

[ कर्मत्वं ] karmapaNe [ परिणमन्ति ] pariName chhe, [ तथा एव ] tem ja [ जीवः अपि ] jIv paN [ पुद्गलकर्मनिमित्तं ] pudgalakarmanA nimittathI [ परिणमति ] pariName chhe. [ जीवः ] jIv [ कर्मगुणान् ] karmanA guNone [ न अपि करोति ] karato nathI [ तथा एव ] tem ja [ कर्म ] karma [ जीवगुणान् ] jIvanA guNone karatun nathI; [ तु ] parantu [ अन्योऽन्यनिमित्तेन ] paraspar nimittathI [ द्वयोः अपि ] bannenA [ परिणामं ] pariNAm [ जानीहि ] jANo. [ एतेन कारणेन तु ] A kAraNe [ आत्मा ] AtmA [ स्वकेन ] potAnA ja [ भावेन ] bhAvathI [ कर्ता ] kartA (kahevAmAn Ave) chhe [ तु ] parantu [ पुद्गलकर्मकृतानां ] pudgalakarmathI karavAmAn AvelA [ सर्वभावानाम् ] sarva bhAvono [ कर्ता न ] kartA nathI.

TIkA — ‘jIvapariNAmane nimitta karIne pudgalo karmapaNe pariName chhe ane pudgalakarmane nimitta karIne jIv paN pariName chhe’ — em jIvanA pariNAmane ane pudgalanA pariNAmane anyonya hetupaNAno ullekh hovA chhatAn paN jIv ane pudgalane paraspar vyApyavyApakabhAvanA abhAvane lIdhe jIvane pudgalapariNAmo sAthe ane pudgalakarmane jIvapariNAmo sAthe kartAkarmapaNAnI asiddhi hoIne, mAtra nimittanaimittikabhAvano niShedh nahi hovAthI, anyonya nimittamAtra thavAthI ja bannenA pariNAm (thAy) chhe; te kAraNe (arthAt tethI), jem mATI vaDe ghaDo karAy chhe tem potAnA bhAv vaDe potAno bhAv karAto hovAthI, jIv potAnA bhAvano kartA kadAchit chhe, parantu jem mATI vaDe kapaDun karI shakAtun nathI tem potAnA bhAv vaDe parabhAvanun karAvun ashakya hovAthI (jIv) pudgalabhAvono kartA to kadI paN nathI e nishchay chhe.

bhAvArtha — jIvanA pariNAmane ane pudgalanA pariNAmane paraspar mAtra nimittanaimittikapaNun chhe topaN paraspar kartAkarmabhAv nathI. paranA nimittathI je potAnA bhAv thayA temano kartA to jIvane agnAnadashAmAn kadAchit kahI paN shakAy, parantu jIv parabhAvano kartA to kadI paN nathI.

Page 152 of 642
PDF/HTML Page 183 of 673
single page version

ततः स्थितमेतज्जीवस्य स्वपरिणामैरेव सह कर्तृकर्मभावो भोक्तृभोग्यभावश्च —
णिच्छयणयस्स एवं आदा अप्पाणमेव हि करेदि ।
वेदयदि पुणो तं चेव जाण अत्ता दु अत्ताणं ।।८३।।
निश्चयनयस्यैवमात्मात्मानमेव हि करोति ।
वेदयते पुनस्तं चैव जानीहि आत्मा त्वात्मानम् ।।८३।।

यथोत्तरङ्गनिस्तरङ्गावस्थयोः समीरसञ्चरणासञ्चरणनिमित्तयोरपि समीरपारावारयोर्व्याप्य- व्यापकभावाभावात्कर्तृकर्मत्वासिद्धौ, पारावार एव स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वादिमध्यान्तेषूत्तरङ्ग- निस्तरङ्गावस्थे व्याप्योत्तरङ्गं निस्तरङ्गं त्वात्मानं कुर्वन्नात्मानमेकमेव कुर्वन् प्रतिभाति, न पुनरन्यत्; यथा स एव च भाव्यभावकभावाभावात्परभावस्य परेणानुभवितुमशक्यत्वादुत्तरङ्गं निस्तरङ्गं त्वात्मानमनुभवन्नात्मानमेकमेवानुभवन् प्रतिभाति, न पुनरन्यत्; तथा ससंसारनिःसंसारावस्थयोः

tethI e siddha thayun ke jIvane potAnA ja pariNAmo sAthe kartAkarmabhAv ane bhoktAbhogyabhAv (bhoktAbhogyapaNun) chhe em have kahe chhe —

AtmA kare nijane ja e mantavya nishchayanay taNun,
vaLI bhogave nijane ja AtmA em nishchay jANavun. 83.

gAthArtha — [ निश्चयनयस्य ] nishchayanayano [ एवम् ] em mat chhe ke [ आत्मा ] AtmA [ आत्मानम् एव हि ] potAne ja [ करोति ] kare chhe [ तु पुनः ] ane vaLI [ आत्मा ] AtmA [ तं च एव आत्मानम् ] potAne ja [ वेदयते ] bhogave chhe em he shiShya! tun [ जानीहि ] jAN.

TIkA — jem 1uttarang ane 2nistarang avasthAone pavananun vAvun ane nahi vAvun te nimitta hovA chhatAn paN pavanane ane samudrane vyApyavyApakabhAvanA abhAvane lIdhe kartAkarmapaNAnI asiddhi hovAthI, samudra ja pote antarvyApak thaIne uttarang athavA nistarang avasthAne viShe Adi-madhya-antamAn vyApIne uttarang athavA nistarang evA potAne karato thako, potAne ekane ja karato pratibhAse chhe parantu anyane karato pratibhAsato nathI; ane vaLI jem te ja samudra, bhAvyabhAvakabhAvanA (bhAvyabhAvakapaNAnA) abhAvane lIdhe parabhAvanun par vaDe

1.uttarang = jemAn tarango UThe chhe evun; tarangavALun.

2.nistarang = jemAn tarango vilay pAmyA chhe evun; tarang vinAnun.

Page 153 of 642
PDF/HTML Page 184 of 673
single page version

पुद्गलकर्मविपाकसम्भवासम्भवनिमित्तयोरपि पुद्गलकर्मजीवयोर्व्याप्यव्यापकभावाभावात्कर्तृकर्मत्वा- सिद्धौ, जीव एव स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वादिमध्यान्तेषु ससंसारनिःसंसारावस्थे व्याप्य ससंसारं निःसंसारं वात्मानं कुर्वन्नात्मानमेकमेव कुर्वन् प्रतिभातु, मा पुनरन्यत्; तथायमेव च भाव्यभावक- भावाभावात् परभावस्य परेणानुभवितुमशक्यत्वात्ससंसारं निःसंसारं वात्मानमनुभवन्नात्मानमेक- मेवानुभवन् प्रतिभातु, मा पुनरन्यत्

।
अथ व्यवहारं दर्शयति —
ववहारस्स दु आदा पोग्गलकम्मं करेदि णेयविहं ।
तं चेव पुणो वेयइ पोग्गलकम्मं अणेयविहं ।।८४।।

anubhavAvun ashakya hovAthI, uttarang athavA nistarangarUp potAne anubhavato thako, potAne ekane ja anubhavato pratibhAse chhe parantu anyane anubhavato pratibhAsato nathI; tevI rIte sasansAr ane nisansAr avasthAone pudgalakarmanA vipAkano ✽sambhav ane asambhav nimitta hovA chhatAn paN pudgalakarmane ane jIvane vyApyavyApakabhAvanA abhAvane lIdhe kartAkarmapaNAnI asiddhi hovAthI, jIv ja pote antarvyApak thaIne sasansAr athavA nisansAr avasthAne viShe Adi-madhya-antamAn vyApIne sasansAr athavA nisansAr evA potAne karato thako, potAne ekane ja karato pratibhAso parantu anyane karato na pratibhAso; ane vaLI tevI rIte A ja jIv, bhAvyabhAvakabhAvanA abhAvane lIdhe parabhAvanun par vaDe anubhavAvun ashakya hovAthI, sasansAr athavA nisansArarUp potAne anubhavato thako, potAne ekane ja anubhavato pratibhAso parantu anyane anubhavato na pratibhAso.

bhAvArtha — AtmAne paradravya – pudgalakarma – nA nimittathI sasansAr-nisansAr avasthA chhe. te avasthArUp AtmA pote ja pariName chhe. tethI te potAno ja kartA-bhoktA chhe; pudgalakarmano kartA-bhoktA to kadI nathI.

have vyavahAr darshAve chhe —

AtmA kare vidhavidh pudgalakarma — mat vyavahAranun,
vaLI te ja pudgalakarma AtmA bhogave vidhavidhanun. 84.
20

✽sambhav = thavun te; utpatti.

Page 154 of 642
PDF/HTML Page 185 of 673
single page version

व्यवहारस्य त्वात्मा पुद्गलकर्म करोति नैकविधम् ।
तच्चैव पुनर्वेदयते पुद्गलकर्मानेकविधम् ।।८४।।

यथान्तर्व्याप्यव्यापकभावेन मृत्तिकया कलशे क्रियमाणे भाव्यभावकभावेन मृत्तिकयैवा- नुभूयमाने च बहिर्व्याप्यव्यापकभावेन कलशसम्भवानुकूलं व्यापारं कुर्वाणः कलशकृततोयोपयोगजां तृप्तिं भाव्यभावकभावेनानुभवंश्च कुलालः कलशं करोत्यनुभवति चेति लोकानामनादिरूढोऽस्ति तावद्वयवहारः, तथान्तर्व्याप्यव्यापकभावेन पुद्गलद्रव्येण कर्मणि क्रियमाणे भाव्यभावकभावेन पुद्गलद्रव्येणैवानुभूयमाने च बहिर्व्याप्यव्यापकभावेनाज्ञानात्पुद्गलकर्मसम्भवानुकूलं परिणामं कुर्वाणः पुद्गलकर्मविपाकसम्पादितविषयसन्निधिप्रधावितां सुखदुःखपरिणतिं भाव्यभावकभावेना- नुभवंश्च जीवः पुद्गलकर्म करोत्यनुभवति चेत्यज्ञानिनामासंसारप्रसिद्धोऽस्ति तावद्वयवहारः

।

gAthArtha — [ व्यवहारस्य तु ] vyavahAranayano e mat chhe ke [ आत्मा ] AtmA [ नैकविधम् ] anek prakAranA [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ करोति ] kare chhe [ पुनः च ] ane vaLI [ तद् एव ] te ja [ अनेकविधम् ] anek prakAranA [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ वेदयते ] te bhogave chhe.

TIkA — jem, andaramAn vyApyavyApakabhAvathI mATI ghaDAne kare chhe ane bhAvyabhAvak- bhAvathI mATI ja ghaDAne bhogave chhe topaN, bahAramAn, vyApyavyApakabhAvathI ghaDAnA ✽sambhavane anukUL evA (ichchhArUp ane hastAdikanI kriyArUp potAnA) vyApArane karato ane ghaDA vaDe karelo pANIno je upayog tenAthI UpajelI tRuptine (potAnA tRuptibhAvane) bhAvyabhAvakabhAv vaDe anubhavato – bhogavato evo kumbhAr ghaDAne kare chhe ane bhogave chhe evo lokono anAdithI rUDh vyavahAr chhe; tevI rIte, andaramAn vyApyavyApakabhAvathI pudgaladravya karmane kare chhe ane bhAvyabhAvakabhAvathI pudgaladravya ja karmane bhogave chhe topaN, bahAramAn, vyApyavyApakabhAvathI agnAnane lIdhe pudgalakarmanA sambhavane anukUL evA (potAnA rAgAdik) pariNAmane karato ane pudgalakarmanA vipAkathI utpanna thayelI viShayonI je nikaTatA tenAthI UpajelI (potAnI) sukhadukharUp pariNatine bhAvyabhAvakabhAv vaDe anubhavato – bhogavato evo jIv pudgalakarmane kare chhe ane bhogave chhe evo agnAnIono anAdi sansArathI prasiddha vyavahAr chhe.

bhAvArtha — pudgalakarmane paramArthe pudgaladravya ja kare chhe; jIv to pudgalakarmanI

✽sambhav = thavun te; utpatti.

Page 155 of 642
PDF/HTML Page 186 of 673
single page version

अथैनं दूषयति —
जदि पोग्गलकम्ममिणं कुव्वदि तं चेव वेदयदि आदा ।
दोकिरियावदिरित्तो पसज्जदे सो जिणावमदं ।।८५।।
यदि पुद्गलकर्मेदं करोति तच्चैव वेदयते आत्मा ।
द्विक्रियाव्यतिरिक्तः प्रसजति स जिनावमतम् ।।८५।।

इह खलु क्रिया हि तावदखिलापि परिणामलक्षणतया न नाम परिणामतोऽस्ति भिन्ना; परिणामोऽपि परिणामपरिणामिनोरभिन्नवस्तुत्वात्परिणामिनो न भिन्नः । ततो या काचन

utpattine anukUL evA potAnA rAgAdik pariNAmone kare chhe. vaLI pudgaladravya ja pudgalakarmane bhogave chhe; jIv to pudgalakarmanA nimittathI thatA potAnA rAgAdik pariNAmone bhogave chhe. parantu jIv ane pudgalano Avo nimittanaimittikabhAv dekhIne agnAnIne evo bhram chhe ke pudgalakarmane jIv kare chhe ane bhogave chhe. Avo anAdi agnAnane lIdhe anAdi kALathI prasiddha vyavahAr chhe.

paramArthe jIv-pudgalanI pravRutti bhinna hovA chhatAn, jyAn sudhI bhedagnAn na hoy tyAn sudhI bahArathI temanI pravRutti ek jevI dekhAy chhe. agnAnIne jIv-pudgalanun bhedagnAn nahi hovAthI upalak draShTie jevun dekhAy tevun te mAnI le chhe; tethI te em mAne chhe ke jIv pudgalakarmane kare chhe ane bhogave chhe. shrI guru bhedagnAn karAvI, paramArtha jIvanun svarUp batAvIne, agnAnInA e pratibhAsane vyavahAr kahe chhe.

have A vyavahArane dUShaN de chhe —

pudgalakaram jIv jo kare, ene ja jo jIv bhogave,
jinane asammat dvikriyAthI abhinna te AtmA Thare. 85.

gAthArtha — [ यदि ] jo [ आत्मा ] AtmA [ इदं ] A [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ करोति ] kare [ च ] ane [ तद् एव ] tene ja [ वेदयते ] bhogave to [ सः ] te AtmA [ द्विक्रियाव्यतिरिक्तः ] be kriyAthI abhinna [ प्रसजति ] Thare evo prasang Ave chhe — [ जिनावमतं ] je jinadevane sammat nathI.

TIkA — pratham to, jagatamAn je kriyA chhe te badhIye pariNAmasvarUp hovAthI kharekhar pariNAmathI bhinna nathI ( – pariNAm ja chhe); pariNAm paN pariNAmIthI (dravyathI) bhinna nathI

Page 156 of 642
PDF/HTML Page 187 of 673
single page version

क्रिया किल सकलापि सा क्रियावतो न भिन्नेति क्रियाकर्त्रोरव्यतिरिक्ततायां वस्तुस्थित्या प्रतपत्यां, यथा व्याप्यव्यापकभावेन स्वपरिणामं करोति भाव्यभावकभावेन तमेवानुभवति च जीवस्तथा व्याप्यव्यापकभावेन पुद्गलकर्मापि यदि कुर्यात् भाव्यभावकभावेन तदेवानुभवेच्च ततोऽयं स्वपरसमवेतक्रियाद्वयाव्यतिरिक्ततायां प्रसजन्त्यां स्वपरयोः परस्परविभागप्रत्यस्तमनादनेका- त्मकमेकमात्मानमनुभवन्मिथ्यादृष्टितया सर्वज्ञावमतः स्यात् ।

कुतो द्विक्रियानुभावी मिथ्यादृष्टिरिति चेत् —
जम्हा दु अत्तभावं पोग्गलभावं च दो वि कुव्वंति ।
तेण दु मिच्छादिट्ठी दोकिरियावादिणो हुंति ।।८६।।
यस्मात्त्वात्मभावं पुद्गलभावं च द्वावपि कुर्वन्ति ।
तेन तु मिथ्यादृष्टयो द्विक्रियावादिनो भवन्ति ।।८६।।

kAraN ke pariNAm ane pariNAmI abhinna vastu chhe ( – judI judI be vastu nathI). mATe (em siddha thayun ke) je koI kriyA chhe te badhIye kriyAvAnathI (dravyathI) bhinna nathI. Am, vastusthitithI ja (arthAt vastunI evI ja maryAdA hovAne lIdhe) kriyA ane kartAnun abhinnapaNun (sadAy) tapatun hovAthI, jIv jem vyApyavyApakabhAvathI potAnA pariNAmane kare chhe ane bhAvyabhAvakabhAvathI tene ja anubhave – bhogave chhe tem jo vyApyavyApakabhAvathI pudgalakarmane paN kare ane bhAvyabhAvakabhAvathI tene ja bhogave to te jIv, potAnI ane paranI bhegI maLelI be kriyAthI abhinnapaNAno prasang AvatAn sva-parano paraspar vibhAg asta thaI javAthI (nAsh pAmavAthI), anekadravyasvarUp ek AtmAne anubhavato thako mithyAdraShTipaNAne lIdhe sarvagnanA matanI bahAr chhe.

bhAvArtha — be dravyonI kriyA bhinna ja chhe. jaDanI kriyA chetan karatun nathI, chetananI kriyA jaD karatun nathI. je puruSh ek dravyane be kriyA karatun mAne te mithyAdraShTi chhe, kAraN ke be dravyanI kriyA ek dravya kare chhe em mAnavun te jinano mat nathI.

have pharI pUchhe chhe ke be kriyAno anubhav karanAr puruSh mithyAdraShTi kaI rIte chhe? tenun samAdhAn kare chhe —

jIvabhAv, pudgalabhAv — banne bhAvane jethI kare,
tethI ja mithyAdraShTi evA dvikriyAvAdI Thare. 86.

Page 157 of 642
PDF/HTML Page 188 of 673
single page version

यतः किलात्मपरिणामं पुद्गलपरिणामं च कुर्वन्तमात्मानं मन्यन्ते द्विक्रियावादिनस्ततस्ते मिथ्यादृष्टय एवेति सिद्धान्तः । मा चैकद्रव्येण द्रव्यद्वयपरिणामः क्रियमाणः प्रतिभातु । यथा किल कुलालः कलशसम्भवानुकूलमात्मव्यापारपरिणाममात्मनोऽव्यतिरिक्तमात्मनोऽव्यतिरिक्तया परिणति- मात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभाति, न पुनः कलशकरणाहङ्कारनिर्भरोऽपि स्वव्यापारानुरूपं मृत्तिकायाः कलशपरिणामं मृत्तिकायाः अव्यतिरिक्तं मृत्तिकायाः अव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभाति; तथात्मापि पुद्गलकर्मपरिणामानुकूलमज्ञानादात्म- परिणाममात्मनोऽव्यतिरिक्तमात्मनोऽव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभातु, मा पुनः पुद्गलपरिणामकरणाहङ्कारनिर्भरोऽपि स्वपरिणामानुरूपं पुद्गलस्य परिणामं पुद्गलादव्यतिरिक्तं पुद्गलादव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभातु

।

gAthArtha — [ यस्मात् तु ] jethI [ आत्मभावं ] AtmAnA bhAvane [ च ] ane [ पुद्गलभावं ] pudgalanA bhAvane — [ द्वौ अपि ] bannene [ कुर्वन्ति ] AtmA kare chhe em teo mAne chhe [ तेन तु ] tethI [ द्विक्रियावादिनः ] ek dravyane be kriyA hovAnun mAnanArA [ मिथ्यादृष्टयः ] mithyAdraShTi [ भवन्ति ] chhe.

TIkA — nishchayathI dvikriyAvAdIo (arthAt ek dravyane be kriyA hovAnun mAnanArA) AtmAnA pariNAmane ane pudgalanA pariNAmane pote (AtmA) kare chhe em mAne chhe tethI teo mithyAdraShTi ja chhe evo siddhAnt chhe. ek dravya vaDe be dravyanA pariNAm karavAmAn AvatA na pratibhAso. jem kumbhAr ghaDAnA sambhavane anukUL potAnA (ichchhArUp ane hastAdikanI kriyArUp) vyApArapariNAmane ( – vyApArarUp pariNAmane) — ke je potAthI abhinna chhe ane potAthI abhinna pariNatimAtra kriyAthI karavAmAn Ave chhe tene — karato pratibhAse chhe, parantu ghaDo karavAnA ahankArathI bharelo hovA chhatAn paN (te kumbhAr) potAnA vyApArane anurUp evA mATInA ghaT-pariNAmane (ghaDArUp pariNAmane) — ke je mATIthI abhinna chhe ane mATIthI abhinna pariNatimAtra kriyAthI karavAmAn Ave chhe tene — karato pratibhAsato nathI; tevI rIte AtmA paN agnAnane lIdhe pudgalakarmarUp pariNAmane anukUL potAnA pariNAmane — ke je potAthI abhinna chhe ane potAthI abhinna pariNatimAtra kriyAthI karavAmAn Ave chhe tene — karato pratibhAso, parantu pudgalanA pariNAmane karavAnA ahankArathI bharelo hovA chhatAn paN (te AtmA) potAnA pariNAmane anurUp evA pudgalanA pariNAmane — ke je pudgalathI abhinna chhe ane pudgalathI abhinna pariNatimAtra kriyAthI karavAmAn Ave chhe tene — karato na pratibhAso.

Page 158 of 642
PDF/HTML Page 189 of 673
single page version

(आर्या)
यः परिणमति स कर्ता यः परिणामो भवेत्तु तत्कर्म ।
या परिणतिः क्रिया सा त्रयमपि भिन्नं न वस्तुतया ।।५१।।
(आर्या)
एकः परिणमति सदा परिणामो जायते सदैकस्य ।
एकस्य परिणतिः स्यादनेकमप्येकमेव यतः ।।५२।।

bhAvArtha — AtmA potAnA ja pariNAmane karato pratibhAso; pudgalanA pariNAmane karato to kadI na pratibhAso. AtmAnI ane pudgalanI — bannenI kriyA ek AtmA ja kare chhe em mAnanArA mithyAdraShTi chhe. jaD-chetananI ek kriyA hoy to sarva dravyo palaTI javAthI sarvano lop thaI jAy — e moTo doSh Upaje.

have A ja arthanA samarthananun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यः परिणमति स कर्ता ] je pariName chhe te kartA chhe, [ यः परिणामः भवेत् तत् कर्म ] (pariNamanAranA) je pariNAm chhe te karma chhe [ तु ] ane [ या परिणतिः सा क्रिया ] je pariNati chhe te kriyA chhe; [ त्रयम् अपि ] e traNey, [ वस्तुतया भिन्नं न ] vastupaNe bhinna nathI.

bhAvArtha — dravyadraShTie pariNAm ane pariNAmIno abhed chhe ane paryAyadraShTie bhed chhe. bhedadraShTithI to kartA, karma ane kriyA traN kahevAmAn Ave chhe paN ahIn abhedadraShTithI paramArtha kahyo chhe ke kartA, karma ane kriyA — traNey ek dravyanI abhinna avasthAo chhe, pradeshabhedarUp judI vastuo nathI. 51.

pharI paN kahe chhe ke —

shlokArtha — [ एकः परिणमति सदा ] vastu ek ja sadA pariName chhe, [ एकस्य सदा परिणामः जायते ] ekanA ja sadA pariNAm thAy chhe (arthAt ek avasthAthI anya avasthA ekanI ja thAy chhe) ane [ एकस्य परिणतिः स्यात् ] ekanI ja pariNati – kriyA thAy chhe; [ यतः ] kAraN ke [ अनेकम् अपि एकम् एव ] anekarUp thavA chhatAn ek ja vastu chhe, bhed nathI.

bhAvArtha — ek vastunA anek paryAyo thAy chhe; temane pariNAm paN kahevAy chhe ane avasthA paN kahevAy chhe. teo sangnA, sankhyA, lakShaN, prayojanAdikathI judA judA pratibhAse chhe topaN ek vastu ja chhe, judA nathI; evo ja bhedAbhedasvarUp vastuno svabhAv chhe. 52.

Page 159 of 642
PDF/HTML Page 190 of 673
single page version

(आर्या)
नोभौ परिणमतः खलु परिणामो नोभयोः प्रजायेत ।
उभयोर्न परिणतिः स्याद्यदनेकमनेकमेव सदा ।।५३।।
(आर्या)
नैकस्य हि कर्तारौ द्वौ स्तो द्वे कर्मणी न चैकस्य ।
नैकस्य च क्रिये द्वे एकमनेकं यतो न स्यात् ।।५४।।
(शार्दूलविक्रीडित)
आसंसारत एव धावति परं कुर्वेऽहमित्युच्चकै-
र्दुर्वारं ननु मोहिनामिह महाहङ्काररूपं तमः ।
तद्भूतार्थपरिग्रहेण विलयं यद्येकवारं व्रजेत्
तत्किं ज्ञानघनस्य बन्धनमहो भूयो भवेदात्मनः ।।५५।।

vaLI kahe chhe ke —

shlokArtha — [ न उभौ परिणमतः खलु ] be dravyo ek thaIne pariNamatAn nathI, [ उभयोः परिणामः न प्रजायेत ] be dravyonun ek pariNAm thatun nathI ane [ उभयोः परिणतिः न स्यात् ] be dravyonI ek pariNati – kriyA thatI nathI; [ यत् ] kAraN ke [ अनेकम् सदा अनेकम् एव ] anek dravyo chhe te sadA anek ja chhe, palaTIne ek thaI jatAn nathI.

bhAvArtha — be vastuo chhe te sarvathA bhinna ja chhe, pradeshabhedavALI ja chhe. banne ek thaIne pariNamatI nathI, ek pariNAmane upajAvatI nathI ane temanI ek kriyA hotI nathI — evo niyam chhe. jo be dravyo ek thaIne pariName to sarva dravyono lop thaI jAy. 53.

pharI A arthane draDh kare chhe —

shlokArtha — [ एकस्य हि द्वौ कर्तारौ न स्तः ] ek dravyanA be kartA na hoy, [ च ] vaLI [ एकस्य द्वे कर्मणी न ] ek dravyanAn be karma na hoy [ च ] ane [ एकस्य द्वे क्रिये न ] ek dravyanI be kriyA na hoy; [ यतः ] kAraN ke [ एकम् अनेकं न स्यात् ] ek dravya anek dravyarUp thAy nahi.

bhAvArtha — A pramANe uparanA shlokomAn nishchayanayathI athavA shuddhadravyArthikanayathI vastusthitino niyam kahyo. 54.

AtmAne anAdithI paradravyanA kartAkarmapaNAnun agnAn chhe te jo paramArthanayanA grahaNathI

Page 160 of 642
PDF/HTML Page 191 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
आत्मभावान्करोत्यात्मा परभावान्सदा परः ।
आत्मैव ह्यात्मनो भावाः परस्य पर एव ते ।।५६।।

ek vAr paN vilay pAme to pharIne na Ave, em have kahe chhe —

shlokArtha — [ इह ] A jagatamAn [ मोहिनाम् ] mohI (agnAnI) jIvono ‘[ परं अहम् कुर्वे ] paradravyane hun karun chhun’ [ इति महाहङ्काररूपं तमः ] evA paradravyanA kartRutvanA mahA ahankArarUp agnAnAndhakAr — [ ननु उच्चकैः दुर्वारं ] ke je atyant durnivAr chhe te — [ आसंसारतः एव धावति ] anAdi sansArathI chAlyo Ave chhe. AchArya kahe chhe ke [ अहो ] aho! [ भूतार्थपरिग्रहेण ] paramArthanayanun arthAt shuddhadravyArthik abhedanayanun grahaN karavAthI [ यदि ] jo [ तत् एकवारं विलयं व्रजेत् ] te ek vAr paN nAsh pAme [ तत् ] to [ ज्ञानघनस्य आत्मनः ] gnAnaghan AtmAne [ भूयः ] pharI [ बन्धनम् किं भवेत् ] bandhan kem thAy? (jIv gnAnaghan chhe mATe yathArtha gnAn thayA pachhI gnAn kyAn jatun rahe? na jAy. ane jo gnAn na jAy to pharI agnAnathI bandh kyAthi thAy? kadI na thAy.)

bhAvArtha — ahIn tAtparya em chhe ke — agnAn to anAdinun ja chhe parantu paramArthanayanA grahaNathI, darshanamohano nAsh thaIne, ek vAr yathArtha gnAn thaIne kShAyik samyaktva Upaje to pharI mithyAtva na Ave. mithyAtva nahi AvatAn mithyAtvano bandh paN na thAy. ane mithyAtva gayA pachhI sansAranun bandhan kaI rIte rahe? na ja rahe arthAt mokSha ja thAy em jANavun. 55.

pharIne visheShatAthI kahe chhe —

shlokArtha — [ आत्मा ] AtmA to [ सदा ] sadA [ आत्मभावान् ] potAnA bhAvone [ करोति ] kare chhe ane [ परः ] paradravya [ परभावान् ] paranA bhAvone kare chhe; [ हि ] kAraN ke [ आत्मनः भावाः ] potAnA bhAvo chhe te to [ आत्मा एव ] pote ja chhe ane [ परस्य ते ] paranA bhAvo chhe te [ परः एव ] par ja chhe (e niyam chhe.). 56.

(paradravyanA kartAkarmapaNAnI mAnyatAne agnAn kahIne em kahyun ke je evun mAne te mithyAdraShTi chhe; tyAn AshankA Upaje chhe ke — A mithyAtvAdi bhAvo shI vastu chhe? jo temane jIvanA pariNAm kahevAmAn Ave to pahelAn rAgAdi bhAvone pudgalanA pariNAm kahyA hatA te kathan sAthe virodh Ave chhe; ane jo pudgalanA pariNAm kahevAmAn Ave to jemanI sAthe jIvane kAI prayojan nathI temanun phaL jIv kem pAme? A AshankA dUr karavAne have gAthA kahe chhe — )

Page 161 of 642
PDF/HTML Page 192 of 673
single page version

मिच्छत्तं पुण दुविहं जीवमजीवं तहेव अण्णाणं ।
अविरदि जोगो मोहो कोहादीया इमे भावा ।।८७।।
मिथ्यात्वं “पुनर्द्विविधं जीवोऽजीवस्तथैवाज्ञानम् ।
अविरतिर्योगो मोहः क्रोधाद्या इमे भावाः ।।८७।।

मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो हि भावाः ते तु प्रत्येकं मयूरमुकुरन्दवज्जीवाजीवाभ्यां भाव्यमानत्वाज्जीवाजीवौ । तथाहि — यथा नीलहरितपीतादयो भावाः स्वद्रव्यस्वभावत्वेन मयूरेण भाव्यमानाः मयूर एव, यथा च नीलहरितपीतादयो भावाः स्वच्छताविकारमात्रेण मुकुरन्देन भाव्यमाना मुकुरन्द एव; तथा मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो भावाः स्वद्रव्यस्वभावत्वेनाजीवेन भाव्यमाना अजीव एव, तथैव च मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो भावाश्चैतन्यविकारमात्रेण

mithyAtva jIv ajIv dvividh, em vaLI agnAn ne
aviramaN, yogo, moh ne krodhAdi ubhayaprakAr chhe. 87.

gAthArtha — [ पुनः ] vaLI, [ मिथ्यात्वं ] je mithyAtva kahyun te [ द्विविधं ] be prakAre chhe — [ जीवः अजीवः ] ek jIvamithyAtva ane ek ajIvamithyAtva; [ तथा एव ] ane evI ja rIte [ अज्ञानम् ] agnAn, [ अविरतिः ] avirati, [ योगः ] yog, [ मोहः ] moh ane [ क्रोधाद्याः ] krodhAdi kaShAyo — [ इमे भावाः ] A (sarva) bhAvo jIv ane ajIvanA bhedathI babbe prakAre chhe.

TIkA — mithyAdarshan, agnAn, avirati ityAdi je bhAvo chhe te pratyek, mayUr ane darpaNanI jem, ajIv ane jIv vaDe bhAvavAmAn AvatA hovAthI ajIv paN chhe ane jIv paN chhe. te draShTAntathI samajAvavAmAn Ave chhe — jem ghero vAdaLI, lIlo, pILo Adi (varNarUp) bhAvo ke jeo moranA potAnA svabhAvathI mor vaDe bhAvavAmAn Ave chhe ( – banAvAy chhe, thAy chhe) teo mor ja chhe ane (darpaNamAn pratibimbarUpe dekhAtA) ghero vAdaLI, lIlo, pILo ityAdi bhAvo ke jeo (darpaNanI) svachchhatAnA vikAramAtrathI darpaN vaDe bhAvavAmAn Ave chhe teo darpaN ja chhe; tevI ja rIte mithyAdarshan, agnAn, avirati ityAdi bhAvo ke jeo ajIvanA potAnA dravyasvabhAvathI ajIv vaDe bhAvavAmAn Ave chhe teo ajIv ja chhe ane

21

* 86mI gAthAmAn dvikriyAvAdIne mithyAdraShTi kahyA hatA tenI sAthe sambandh karavAne ahIn ‘पुनः’ shabda chhe.

Page 162 of 642
PDF/HTML Page 193 of 673
single page version

जीवेन भाव्यमाना जीव एव ।

काविह जीवाजीवाविति चेत् —
पोग्गलकम्मं मिच्छं जोगो अविरदि अणाणमज्जीवं ।
उवओगो अण्णाणं अविरदि मिच्छं च जीवो दु ।।८८।।
पुद्गलकर्म मिथ्यात्वं योगोऽविरतिरज्ञानमजीवः ।
उपयोगोऽज्ञानमविरतिर्मिथ्यात्वं च जीवस्तु ।।८८।।

mithyAdarshan, agnAn, avirati ityAdi bhAvo ke jeo chaitanyanA vikAramAtrathI jIv vaDe bhAvavAmAn Ave chhe teo jIv ja chhe.

bhAvArtha — pudgalanA paramANuo paudgalik mithyAtvAdi karmarUpe pariName chhe. te karmano vipAk (uday) thatAn temAn je mithyAtvAdi svAd utpanna thAy chhe te mithyAtvAdi ajIv chhe; ane karmanA nimittathI jIv vibhAvarUp pariName chhe te vibhAv pariNAmo chetananA vikAr chhe tethI teo jIv chhe.

ahIn em jANavun ke — mithyAtvAdi karmanI prakRitio chhe te pudgaladravyanA paramANu chhe. jIv upayogasvarUp chhe. tenA upayoganI evI svachchhatA chhe ke paudgalik karmano uday thatAn tenA udayano je svAd Ave tenA AkAre upayog thaI jAy chhe. agnAnIne agnAnane lIdhe te svAdanun ane upayoganun bhedagnAn nathI tethI te svAdane ja potAno bhAv jANe chhe. jyAre temanun bhedagnAn thAy arthAt jIvabhAvane jIv jANe ane ajIvabhAvane ajIv jANe tyAre mithyAtvano abhAv thaIne samyaggnAn thAy chhe.

have pUchhe chhe ke mithyAtvAdikane jIv ane ajIv kahyA te jIv mithyAtvAdi ane ajIv mithyAtvAdi koN chhe? teno uttar kahe chhe —

mithyAtva ne agnAn Adi ajIv, pudgalakarma chhe;
agnAn ne aviramaN vaLI mithyAtva jIv, upayog chhe. 88.

gAthArtha — [ मिथ्यात्वं ] je mithyAtva, [ योगः ] yog, [ अविरतिः ] avirati ane [ अज्ञानम् ] agnAn [ अजीवः ] ajIv chhe te to [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarma chhe; [ च ] ane je [ अज्ञानम् ] agnAn, [ अविरतिः ] avirati ane [ मिथ्यात्वं ] mithyAtva [ जीवः ] jIv chhe [ तु ] te to [ उपयोगः ] upayog chhe.

Page 163 of 642
PDF/HTML Page 194 of 673
single page version

यः खलु मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादिरजीवस्तदमूर्ताच्चैतन्यपरिणामादन्यत् मूर्तं पुद्गलकर्म; यस्तु मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादिः जीवः स मूर्तात्पुद्गलकर्मणोऽन्यश्चैतन्य- परिणामस्य विकारः ।

मिथ्यादर्शनादिश्चैतन्यपरिणामस्य विकारः कुत इति चेत् —

उवओगस्स अणाई परिणामा तिण्णि मोहजुत्तस्स ।
मिच्छत्तं अण्णाणं अविरदिभावो य णादव्वो ।।८९।।
उपयोगस्यानादयः परिणामास्त्रयो मोहयुक्तस्य ।
मिथ्यात्वमज्ञानमविरतिभावश्च ज्ञातव्यः ।।८९।।

उपयोगस्य हि स्वरसत एव समस्तवस्तुस्वभावभूतस्वरूपपरिणामसमर्थत्वे सत्यनादिवस्त्वन्तर- भूतमोहयुक्तत्वान्मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरिति त्रिविधः परिणामविकारः । स तु तस्य

TIkA — nishchayathI je mithyAdarshan, agnAn, avirati ityAdi ajIv chhe te to, amUrtik chaitanyapariNAmathI anya evun mUrtik pudgalakarma chhe; ane je mithyAdarshan, agnAn, avirati ityAdi jIv chhe te, mUrtik pudgalakarmathI anya evo chaitanyapariNAmano vikAr chhe.

have pharI pUchhe chhe ke mithyAdarshanAdi chaitanyapariNAmano vikAr kyAthi thayo? teno uttar kahe chhe —

chhe mohayut upayoganA pariNAm traN anAdinA,
— mithyAtva ne agnAn, aviratabhAv e traN jANavA. 89.

gAthArtha — [ मोहयुक्तस्य ] anAdithI mohayukta hovAthI [ उपयोगस्य ] upayoganA [ अनादयः ] anAdithI mAnDIne [ त्रयः परिणामाः ] traN pariNAm chhe; te [ मिथ्यात्वम् ] mithyAtva, [ अज्ञानम् ] agnAn [ च अविरतिभावः ] ane aviratibhAv (e traN) [ ज्ञातव्यः ] jANavA.

TIkA — joke nishchayathI potAnA nijarasathI ja sarva vastuonun potAnA svabhAvabhUt evA svarUp-pariNamanamAn samarthapaNun chhe, topaN (AtmAne) anAdithI anya-vastubhUt moh sAthe sanyuktapaNun hovAthI, AtmAnA upayogano, mithyAdarshan, agnAn ane avirati em traN prakArano pariNAmavikAr chhe. upayogano te pariNAmavikAr, sphaTikanI svachchhatAnA pariNAm-

Page 164 of 642
PDF/HTML Page 195 of 673
single page version

स्फ टिकस्वच्छताया इव परतोऽपि प्रभवन् दृष्टः । यथा हि स्फ टिकस्वच्छतायाः स्वरूप- परिणामसमर्थत्वे सति कदाचिन्नीलहरितपीततमालकदलीकाञ्चनपात्रोपाश्रययुक्तत्वान्नीलो हरितः पीत इति त्रिविधः परिणामविकारो दृष्टः, तथोपयोगस्यानादिमिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिस्वभाव- वस्त्वन्तरभूतमोहयुक्तत्वान्मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरिति त्रिविधः परिणामविकारो दृष्टव्यः ।

अथात्मनस्त्रिविधपरिणामविकारस्य कर्तृत्वं दर्शयति —
एदेसु य उवओगो तिविहो सुद्धो णिरंजणो भावो ।
जं सो करेदि भावं उवओगो तस्स सो कत्ता ।।९०।।
एतेषु चोपयोगस्त्रिविधः शुद्धो निरञ्जनो भावः ।
यं स करोति भावमुपयोगस्तस्य स कर्ता ।।९०।।

vikAranI jem, parane lIdhe ( – paranI upAdhine lIdhe) utpanna thato dekhAy chhe. te spaShTapaNe samajAvavAmAn Ave chhe — jem sphaTikanI svachchhatAnun svarUp-pariNamanamAn (arthAt potAnA ujjvaLatArUp svarUpe pariNamavAmAn) samarthapaNun hovA chhatAn, kadAchit (sphaTikane) kALA, lIlA ane pILA evA tamAl, keL ane kAnchananA pAtrarUpI AdhArano sanyog hovAthI, sphaTikanI svachchhatAno, kALo, lIlo ane pILo em traN prakArano pariNAmavikAr dekhAy chhe, tevI rIte (AtmAne) anAdithI mithyAdarshan, agnAn ane avirati jeno svabhAv chhe evA anya- vastubhUt mohano sanyog hovAthI, AtmAnA upayogano, mithyAdarshan, agnAn ane avirati em traN prakArano pariNAmavikAr dekhavo.

bhAvArtha — AtmAnA upayogamAn A traN prakArano pariNAmavikAr anAdi karmanA nimittathI chhe. em nathI ke pahelAn e shuddha ja hato ane have temAn navo pariNAmavikAr thayo chhe. jo em hoy to siddhone paN navo pariNAmavikAr thavo joIe. paN em to thatun nathI. mATe te anAdithI chhe em jANavun.

have AtmAne traN prakAranA pariNAmavikAranun kartApaNun darshAve chhe —

enAthI chhe upayog traNavidh, shuddha nirmaL bhAv je;
je bhAv kaI paN te kare, te bhAvano kartA bane. 90.

gAthArtha — [ एतेषु च ] anAdithI A traN prakAranA pariNAmavikAro hovAthI,

Page 165 of 642
PDF/HTML Page 196 of 673
single page version

अथैवमयमनादिवस्त्वन्तरभूतमोहयुक्तत्वादात्मन्युत्प्लवमानेषु मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिभावेषु परिणामविकारेषु त्रिष्वेतेषु निमित्तभूतेषु परमार्थतः शुद्धनिरञ्जनानादिनिधनवस्तुसर्वस्वभूतचिन्मात्र- भावत्वेनैकविधोऽप्यशुद्धसाञ्जनानेकभावत्वमापद्यमानस्त्रिविधो भूत्वा स्वयमज्ञानीभूतः कर्तृत्व- मुपढौकमानो विकारेण परिणम्य यं यं भावमात्मनः करोति तस्य तस्य किलोपयोगः कर्ता स्यात् ।

अथात्मनस्त्रिविधपरिणामविकारकर्तृत्वे सति पुद्गलद्रव्यं स्वत एव कर्मत्वेन परिणम- तीत्याह —

जं कुणदि भावमादा कत्ता सो होदि तस्स भावस्स ।
कम्मत्तं परिणमदे तम्हि सयं पोग्गलं दव्वं ।।९१।।

[ उपयोगः ] AtmAno upayog — [ शुद्धः ] joke (shuddhanayathI) te shuddha, [ निरञ्जनः ] niranjan [ भावः ] (ek) bhAv chhe topaN — [ त्रिविधः ] traN prakArano thayo thako [ सः उपयोगः ] te upayog [ यं ] je [ भावम् ] (vikArI) bhAvane [ करोति ] pote kare chhe [ तस्य ] te bhAvano [ सः ] te [ कर्ता ] kartA [ भवति ] thAy chhe.

TIkA — e pramANe anAdithI anyavastubhUt moh sAthe sanyuktapaNAne lIdhe potAnAmAn utpanna thatA je A traN mithyAdarshan, agnAn ane aviratibhAvarUp pariNAmavikAro temanA nimitte ( – kAraNathI) — joke paramArthathI to upayog shuddha, niranjan, anAdinidhan vastunA sarvasvabhUt chaitanyamAtrabhAvapaNe ek prakArano chhe topaN — ashuddha, sAnjan anekabhAvapaNAne pAmato thako traN prakArano thaIne, pote agnAnI thayo thako kartApaNAne pAmato, vikArarUp pariNamIne je je bhAvane potAno kare chhe te te bhAvano te upayog kartA thAy chhe.

bhAvArtha — pahelAn kahyun hatun ke je pariName te kartA chhe. ahIn agnAnarUp thaIne upayog pariNamyo tethI je bhAvarUp te pariNamyo te bhAvano tene kartA kahyo. A rIte upayogane kartA jANavo. joke shuddhadravyArthikanayathI AtmA kartA chhe nahi, topaN upayog ane AtmA ek vastu hovAthI ashuddhadravyArthikanaye AtmAne paN kartA kahevAmAn Ave chhe.

have, AtmAne traN prakAranA pariNAmavikAranun kartApaNun hoy tyAre pudgaladravya potAnI meLe ja karmapaNe pariName chhe em kahe chhe —

je bhAv jIv kare are! jIv tehano kartA bane;
kartA thatAn, pudgal svayam tyAn karmarUpe pariName. 91.

Page 166 of 642
PDF/HTML Page 197 of 673
single page version

यं करोति भावमात्मा कर्ता स भवति तस्य भावस्य ।
कर्मत्वं परिणमते तस्मिन् स्वयं पुद्गलं द्रव्यम् ।।९१।।

आत्मा ह्यात्मना तथापरिणमनेन यं भावं किल करोति तस्यायं कर्ता स्यात्, साधकवत् । तस्मिन्निमित्ते सति पुद्गलद्रव्यं कर्मत्वेन स्वयमेव परिणमते । तथाहि — यथा साधकः किल तथाविधध्यानभावेनात्मना परिणममानो ध्यानस्य कर्ता स्यात्, तस्मिंस्तु ध्यानभावे सकलसाध्यभावानुकूलतया निमित्तमात्रीभूते सति साधकं कर्तारमन्तरेणापि स्वयमेव बाध्यन्ते विषव्याप्तयो, विडम्ब्यन्ते योषितो, ध्वंस्यन्ते बन्धाः । तथायमज्ञानादात्मा मिथ्यादर्शनादिभावेनात्मना परिणममानो मिथ्यादर्शनादिभावस्य कर्ता स्यात्, तस्मिंस्तु मिथ्यादर्शनादौ भावे स्वानुकूलतया निमित्तमात्रीभूते सत्यात्मानं कर्तारमन्तरेणापि पुद्गलद्रव्यं मोहनीयादिकर्मत्वेन स्वयमेव परिणमते ।

gAthArtha — [ आत्मा ] AtmA [ यं भावम् ] je bhAvane [ करोति ] kare chhe [ तस्य भावस्य ] te bhAvano [ सः ] te [ कर्ता ] kartA [ भवति ] thAy chhe; [ तस्मिन् ] te kartA thatAn [ पुद्गलं द्रव्यम् ] pudgaladravya [ स्वयं ] potAnI meLe [ कर्मत्वं ] karmapaNe [ परिणमते ] pariName chhe.

TIkA — AtmA pote ja te prakAre (te-rUpe) pariNamavAthI je bhAvane kharekhar kare chhe teno te kartA thAy chhe — sAdhakanI (arthAt mantra sAdhanAranI) jem; te (AtmAno bhAv) nimittabhUt thatAn, pudgaladravya karmapaNe svayamev (potAnI meLe ja) pariName chhe. A vAt spaShTapaNe samajAvavAmAn Ave chhe — jem sAdhak te prakAranA dhyAnabhAve pote ja pariNamato thako dhyAnano kartA thAy chhe ane te dhyAnabhAv sarva sAdhyabhAvone (arthAt sAdhakane sAdhavAyogya bhAvone) anukUL hovAthI nimittamAtra thatAn, sAdhak kartA thayA sivAy (sarpAdikanun) vyApelun jher svayamev UtarI jAy chhe, strIo svayamev viDambanA pAme chhe ane bandhano svayamev tUTI jAy chhe; tevI rIte A AtmA agnAnane lIdhe mithyAdarshanAdibhAve pote ja pariNamato thako mithyAdarshanAdibhAvano kartA thAy chhe ane te mithyAdarshanAdibhAv pudgaladravyane (karmarUpe pariNamavAmAn) anukUL hovAthI nimittamAtra thatAn, AtmA kartA thayA sivAy pudgaladravya mohanIyAdi karmapaNe svayamev pariName chhe.

bhAvArtha — AtmA to agnAnarUp pariName chhe, koI sAthe mamatva kare chhe, koI sAthe rAg kare chhe, koI sAthe dveSh kare chhe; te bhAvono pote kartA thAy chhe. te bhAvo nimittamAtra thatAn, pudgaladravya pote potAnA bhAvathI ja karmarUpe pariName chhe. paraspar nimittanaimittikabhAv mAtra chhe. kartA to banne potapotAnA bhAvanA chhe e nishchay chhe.

Page 167 of 642
PDF/HTML Page 198 of 673
single page version

अज्ञानादेव कर्म प्रभवतीति तात्पर्यमाह —
परमप्पाणं कुव्वं अप्पाणं पि य परं करिंतो सो ।
अण्णाणमओ जीवो कम्माणं कारगो होदि ।।९२।।
परमात्मानं कुर्वन्नात्मानमपि च परं कुर्वन् सः ।
अज्ञानमयो जीवः कर्मणां कारको भवति ।।९२।।

अयं किलाज्ञानेनात्मा परात्मनोः परस्परविशेषानिर्ज्ञाने सति परमात्मानं कुर्वन्नात्मानं च परं कुर्वन्स्वयमज्ञानमयीभूतः कर्मणां कर्ता प्रतिभाति । तथाहि — तथाविधानुभवसम्पादन- समर्थायाः रागद्वेषसुखदुःखादिरूपायाः पुद्गलपरिणामावस्थायाः शीतोष्णानुभवसम्पादनसमर्थायाः शीतोष्णायाः पुद्गलपरिणामावस्थाया इव पुद्गलादभिन्नत्वेनात्मनो नित्यमेवात्यन्तभिन्नायास्त- न्निमित्ततथाविधानुभवस्य चात्मनोऽभिन्नत्वेन पुद्गलान्नित्यमेवात्यन्तभिन्नस्याज्ञानात्परस्परविशेषा- निर्ज्ञाने सत्येकत्वाध्यासात् शीतोष्णरूपेणेवात्मना परिणमितुमशक्येन रागद्वेषसुखदुःखादि-

have, agnAnathI ja karma utpanna thAy chhe em tAtparya kahe chhe —

parane kare nijarUp ne nij Atmane paN par kare,
agnAnamay e jIv evo karmano kArak bane. 92.

gAthArtha — [ परम् ] je parane [ आत्मानं ] potArUp [ कुर्वन् ] kare chhe [ च ] ane [ आत्मानम् अपि ] potAne paN [ परं ] par [ कुर्वन् ] kare chhe [ सः ] te [ अज्ञानमयः जीवः ] agnAnamay jIv [ कर्मणां ] karmono [ कारकः ] kartA [ भवति ] thAy chhe.

TIkA — agnAnathI A AtmA parano ane potAno paraspar visheSh (taphAvat) na jANato hoy tyAre parane potArUp karato ane potAne par karato, pote agnAnamay thayo thako, karmono kartA pratibhAse chhe. te spaShTatAthI samajAvavAmAn Ave chhe — jem shIt-uShNano anubhav karAvavAmAn samartha evI shIt-uShNa pudgalapariNAmanI avasthA pudgalathI abhinnapaNAne lIdhe AtmAthI sadAy atyant bhinna chhe ane tenA nimitte thato te prakArano anubhav AtmAthI abhinnapaNAne lIdhe pudgalathI sadAy atyant bhinna chhe, tevI rIte te prakArano anubhav karAvavAmAn samartha evI rAg-dveSh-sukh-dukhAdirUp pudgalapariNAmanI avasthA pudgalathI abhinnapaNAne lIdhe AtmAthI sadAy atyant bhinna chhe ane tenA nimitte thato te prakArano

Page 168 of 642
PDF/HTML Page 199 of 673
single page version

रूपेणाज्ञानात्मना परिणममानो ज्ञानस्याज्ञानत्वं प्रकटीकुर्वन्स्वयमज्ञानमयीभूत ‘एषोऽहं रज्ये’ इत्यादिविधिना रागादेः कर्मणः कर्ता प्रतिभाति ।

ज्ञानात्तु न कर्म प्रभवतीत्याह —
परमप्पाणमकुव्वं अप्पाणं पि य परं अकुव्वंतो ।
सो णाणमओ जीवो कम्माणमकारगो होदि ।।९३।।
परमात्मानमकुर्वन्नात्मानमपि च परमकुर्वन् ।
स ज्ञानमयो जीवः कर्मणामकारको भवति ।।९३।।

anubhav AtmAthI abhinnapaNAne lIdhe pudgalathI sadAy atyant bhinna chhe. jyAre agnAnane lIdhe AtmA te rAg-dveSh-sukh-dukhAdino ane tenA anubhavano paraspar visheSh na jANato hoy tyAre ekapaNAnA adhyAsane lIdhe, shIt-uShNanI mAphak (arthAt jem shIt-uShNarUpe AtmA vaDe pariNamavun ashakya chhe tem), jemanA rUpe AtmA vaDe pariNamavun ashakya chhe evAn rAgadveShasukhadukhAdirUpe agnAnAtmA vaDe pariNamato thako (arthAt pariNamyo hovAnun mAnato thako), gnAnanun agnAnatva pragaT karato, pote agnAnamay thayo thako, ‘A hun rAgI chhun (arthAt A hun rAg karun chhun)’ ityAdi vidhithI rAgAdi karmano kartA pratibhAse chhe.

bhAvArtha — rAgadveShasukhadukhAdi avasthA pudgalakarmanA udayano svAd chhe; tethI te, shIt-uShNapaNAnI mAphak, pudgalakarmathI abhinna chhe ane AtmAthI atyant bhinna chhe. agnAnane lIdhe AtmAne tenun bhedagnAn nahi hovAthI te em jANe chhe ke A svAd mAro ja chhe; kAraN ke gnAnanI svachchhatAne lIdhe rAgadveShAdino svAd, shItauShNapaNAnI mAphak, gnAnamAn pratibimbit thatAn, jANe ke gnAn ja rAgadveSh thaI gayun hoy evun agnAnIne bhAse chhe. tethI te em mAne chhe ke ‘hun rAgI chhun, hun dveShI chhun, hun krodhI chhun, hun mAnI chhun’ ityAdi. A rIte agnAnI jIv rAgadveShAdino kartA thAy chhe.

gnAnathI karma utpanna thatun nathI em have kahe chhe —

parane na karato nijarUp, nij Atmane par nav kare,
e gnAnamay AtmA akArak karmano em ja bane. 93.

gAthArtha — [ परम् ] je parane [ आत्मानम् ] potArUp [ अकुर्वन् ] karato nathI [ च ] ane

Page 169 of 642
PDF/HTML Page 200 of 673
single page version

अयं किल ज्ञानादात्मा परात्मनोः परस्परविशेषनिर्ज्ञाने सति परमात्मानमकुर्वन्नात्मानं च परमकुर्वन्स्वयं ज्ञानमयीभूतः कर्मणामकर्ता प्रतिभाति । तथाहि — तथाविधानुभवसम्पादनसमर्थायाः रागद्वेषसुखदुःखादिरूपायाः पुद्गलपरिणामावस्थायाः शीतोष्णानुभवसम्पादनसमर्थायाः शीतोष्णायाः पुद्गलपरिणामावस्थाया इव पुद्गलादभिन्नत्वेनात्मनो नित्यमेवात्यन्तभिन्नायास्तन्निमित्ततथा- विधानुभवस्य चात्मनोऽभिन्नत्वेन पुद्गलान्नित्यमेवात्यन्तभिन्नस्य ज्ञानात्परस्परविशेषनिर्ज्ञाने सति नानात्वविवेकाच्छीतोष्णरूपेणेवात्मना परिणमितुमशक्येन रागद्वेषसुखदुःखादिरूपेणाज्ञानात्मना मनागप्यपरिणममानो ज्ञानस्य ज्ञानत्वं प्रकटीकुर्वन् स्वयं ज्ञानमयीभूतः ‘एषोऽहं जानाम्येव, रज्यते तु पुद्गल’ इत्यादिविधिना समग्रस्यापि रागादेः कर्मणो ज्ञानविरुद्धस्याकर्ता प्रतिभाति

।

[ आत्मानम् अपि ] potAne paN [ परम् ] par [ अकुर्वन् ] karato nathI [ सः ] te [ ज्ञानमयः जीवः ] gnAnamay jIv [ कर्मणाम् ] karmono [ अकारकः भवति ] akartA thAy chhe arthAt kartA thato nathI.

TIkA — gnAnathI A AtmA parano ane potAno paraspar visheSh jANato hoy tyAre parane potArUp nahi karato ane potAne par nahi karato, pote gnAnamay thayo thako, karmono akartA pratibhAse chhe. te spaShTatAthI samajAvavAmAn Ave chhe — jem shIt-uShNano anubhav karAvavAmAn samartha evI shIt-uShNa pudgalapariNAmanI avasthA pudgalathI abhinnapaNAne lIdhe AtmAthI sadAy atyant bhinna chhe ane tenA nimitte thato te prakArano anubhav AtmAthI abhinnapaNAne lIdhe pudgalathI sadAy atyant bhinna chhe, tevI rIte te prakArano anubhav karAvavAmAn samartha evI rAgadveShasukhadukhAdirUp pudgalapariNAmanI avasthA pudgalathI abhinnapaNAne lIdhe AtmAthI sadAy atyant bhinna chhe ane tenA nimitte thato te prakArano anubhav AtmAthI abhinnapaNAne lIdhe pudgalathI sadAy atyant bhinna chhe. jyAre gnAnane lIdhe AtmA te rAgadveShasukhadukhAdino ane tenA anubhavano paraspar visheSh jANato hoy tyAre, teo ek nathI paN bhinna chhe evA vivekane lIdhe, shIt-uShNanI mAphak (arthAt jem shIt-uShNarUpe AtmA vaDe pariNamavun ashakya chhe tem), jemanA rUpe AtmA vaDe pariNamavun ashakya chhe evAn rAgadveShasukhadukhAdirUpe agnAnAtmA vaDe jarAy nahi pariNamato thako, gnAnanun gnAnatva pragaT karato, pote gnAnamay thayo thako, ‘A hun (rAgane) jANun ja chhun, rAgI to pudgal chhe (arthAt rAg to pudgal kare chhe)’ ityAdi vidhithI, gnAnathI viruddha evA samasta rAgAdi karmano akartA pratibhAse chhe.

bhAvArtha — jyAre AtmA rAgadveShasukhadukhAdi avasthAne gnAnathI bhinna jANe arthAt

22