Page 170 of 642
PDF/HTML Page 201 of 673
single page version

एष खलु सामान्येनाज्ञानरूपो मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिरूपस्त्रिविधः सविकारश्चैतन्यपरिणामः परात्मनोरविशेषदर्शनेनाविशेषज्ञानेनाविशेषरत्या च समस्तं भेदमपह्नुत्य भाव्यभावकभावापन्न- योश्चेतनाचेतनयोः सामान्याधिकरण्येनानुभवनात्क्रोधोऽहमित्यात्मनो विकल्पमुत्पादयति; ततोऽय- मात्मा क्रोधोऽहमिति भ्रान्त्या सविकारेण चैतन्यपरिणामेन परिणमन् तस्य सविकारचैतन्य- परिणामरूपस्यात्मभावस्य कर्ता स्यात् । ‘jem shIt-uShNapaNun pudgalanI avasthA chhe tem rAgadveShAdi paN pudgalanI avasthA chhe’ evun bhedagnAn thAy, tyAre potAne gnAtA jANe ane rAgAdirUp pudgalane jANe. em thatAn, rAgAdino kartA AtmA thato nathI, gnAtA ja rahe chhe.

have pUchhe chhe ke agnAnathI karma kaI rIte utpanna thAy chhe? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ त्रिविधः ] traN prakArano [ एषः ] A [ उपयोगः ] upayog [ अहम् क्रोधः ] ‘hun krodh chhun’ evo [ आत्मविकल्पं ] potAno vikalpa [ करोति ] kare chhe; tethI [ सः ] AtmA [ तस्य उपयोगस्य ] te upayogarUp [ आत्मभावस्य ] potAnA bhAvano [ कर्ता ] kartA [ भवति ] thAy chhe.

TIkA — kharekhar A sAmAnyapaNe agnAnarUp evun je mithyAdarshan-agnAn-aviratirUp traN prakAranun savikAr chaitanyapariNAm te, paranA ane potAnA avisheSh darshanathI, avisheSh gnAnathI ane avisheSh ratithI samasta bhedane chhupAvIne, bhAvyabhAvakabhAvane pAmelAn evAn chetan ane achetananun sAmAnya adhikaraNathI ( – jANe ke temano ek AdhAr hoy e rIte) anubhavan karavAthI, ‘hun krodh chhun’ evo potAno vikalpa utpanna kare chhe; tethI ‘hun krodh chhun’ evI bhrAntine lIdhe je savikAr (vikAr sahit) chhe evA chaitanyapariNAme pariNamato thako A AtmA te savikAr chaitanyapariNAmarUp potAnA bhAvano kartA thAy chhe.

Page 171 of 642
PDF/HTML Page 202 of 673
single page version

एवमेव च क्रोधपदपरिवर्तनेन मानमायालोभमोहरागद्वेषकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्र- चक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयान्यनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।

एष खलु सामान्येनाज्ञानरूपो मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिरूपस्त्रिविधः सविकारश्चैतन्यपरिणामः परस्परमविशेषदर्शनेनाविशेषज्ञानेनाविशेषरत्या च समस्तं भेदमपह्नुत्य ज्ञेयज्ञायकभावा- पन्नयोः परात्मनोः समानाधिकरण्येनानुभवनाद्धर्मोऽहमधर्मोऽहमाकाशमहं कालोऽहं पुद्गलोऽहं

evI ja rIte ‘krodh’ pad palaTAvIne mAn, mAyA, lobh, moh, rAg, dveSh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan ane sparshananAn soL sUtro vyAkhyAnarUp karavAn; ane A upadeshathI bIjAn paN vichAravAn.

bhAvArtha — agnAnarUp eTale ke mithyAdarshan-agnAn-aviratirUp traN prakAranun je savikAr chaitanyapariNAm te potAno ane parano bhed nahi jANIne ‘hun krodh chhun, hun mAn chhun’ ityAdi mAne chhe; tethI agnAnI jIv te agnAnarUp savikAr chaitanyapariNAmano kartA thAy chhe ane te agnAnarUp bhAv tenun karma thAy chhe.

have e ja vAtane visheSh kahe chhe —

gAthArtha — [ त्रिविधः ] traN prakArano [ एषः ] A [ उपयोगः ] upayog [ धर्मादिकम् ] ‘hun dharmAstikAy Adi chhun’ evo [ आत्मविकल्पं ] potAno vikalpa [ करोति ] kare chhe; tethI [ सः ] AtmA [ तस्य उपयोगस्य ] te upayogarUp [ आत्मभावस्य ] potAnA bhAvano [ कर्ता ] kartA [ भवति ] thAy chhe.

TIkA — kharekhar A sAmAnyapaNe agnAnarUp evun je mithyAdarshan-agnAn-aviratirUp traN prakAranun savikAr chaitanyapariNAm te, paranA ane potAnA avisheSh darshanathI, avisheSh gnAnathI ane avisheSh ratithI (lInatAthI) samasta bhedane chhupAvIne gneyagnAyakabhAvane pAmelAn evAn sva-paranun sAmAnya adhikaraNathI anubhavan karavAthI, ‘hun dharma chhun, hun adharma chhun, hun

Page 172 of 642
PDF/HTML Page 203 of 673
single page version

जीवान्तरमहमित्यात्मनो विकल्पमुत्पादयति; ततोऽयमात्मा धर्मोऽहमधर्मोऽहमाकाशमहं कालोऽहं पुद्गलोऽहं जीवान्तरमहमिति भ्रान्त्या सोपाधिना चैतन्यपरिणामेन परिणमन् तस्य सोपाधिचैतन्य- परिणामरूपस्यात्मभावस्य कर्ता स्यात् ।

यत्किल क्रोधोऽहमित्यादिवद्धर्मोऽहमित्यादिवच्च परद्रव्याण्यात्मीकरोत्यात्मानमपि परद्रव्यी- AkAsh chhun, hun kAL chhun, hun pudgal chhun, hun anya jIv chhun’ evo potAno vikalpa utpanna kare chhe; tethI, ‘hun dharma chhun, hun adharma chhun, hun AkAsh chhun, hun kAL chhun, hun pudgal chhun, hun anya jIv chhun’ evI bhrAntine lIdhe je sopAdhik (upAdhi sahit) chhe evA chaitanyapariNAme pariNamato thako A AtmA te sopAdhik chaitanyapariNAmarUp potAnA bhAvano kartA thAy chhe.

bhAvArtha — dharmAdinA vikalpa vakhate je, pote shuddha chaitanyamAtra hovAnun bhAn nahi rAkhatAn, dharmAdinA vikalpamAn ekAkAr thaI jAy chhe te potAne dharmAdidravyarUp mAne chhe.

A pramANe, agnAnarUp chaitanyapariNAm potAne dharmAdidravyarUp mAne chhe tethI agnAnI jIv te agnAnarUp sopAdhik chaitanyapariNAmano kartA thAy chhe ane te agnAnarUp bhAv tenun karma thAy chhe.

‘tethI kartApaNAnun mUL agnAn Tharyun’ em have kahe chhe —

gAthArtha — [ एवं तु ] A rIte [ मन्दबुद्धिः ] mandabuddhi arthAt agnAnI [ अज्ञानभावेन ] agnAnabhAvathI [ पराणि द्रव्याणि ] par dravyone [ आत्मानं ] potArUp [ करोति ] kare chhe [ अपि च ] ane [ आत्मानम् ] potAne [ परं ] par [ करोति ] kare chhe.

TIkA — kharekhar e rIte, ‘hun krodh chhun’ ityAdinI jem ane ‘hun dharmadravya chhun’ ityAdinI jem AtmA paradravyone potArUp kare chhe ane potAne paN paradravyarUp kare chhe;

Page 173 of 642
PDF/HTML Page 204 of 673
single page version

करोत्येवमात्मा, तदयमशेषवस्तुसम्बन्धविधुरनिरवधिविशुद्धचैतन्यधातुमयोऽप्यज्ञानादेव सविकार- सोपाधीकृतचैतन्यपरिणामतया तथाविधस्यात्मभावस्य कर्ता प्रतिभातीत्यात्मनो भूताविष्टध्याना- विष्टस्येव प्रतिष्ठितं कर्तृत्वमूलमज्ञानम् । तथाहि —

यथा खलु भूताविष्टोऽज्ञानाद्भूतात्मानावेकीकुर्वन्नमानुषोचितविशिष्टचेष्टावष्टम्भनिर्भर- भयङ्करारम्भगम्भीरामानुषव्यवहारतया तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति, तथायमात्माप्यज्ञानादेव भाव्यभावकौ परात्मानावेकीकुर्वन्नविकारानुभूतिमात्रभावकानुचितविचित्रभाव्यक्रोधादिविकारकरम्बित- चैतन्यपरिणामविकारतया तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति । यथा वाऽपरीक्षकाचार्यादेशेन मुग्धः कश्चिन्महिषध्यानाविष्टोऽज्ञानान्महिषात्मानावेकीकुर्वन्नात्मन्यभ्रङ्कषविषाणमहामहिषत्वाध्यासात्प्रच्युत- मानुषोचितापवरकद्वारविनिस्सरणतया तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति, तथायमात्माऽप्यज्ञानाद् ज्ञेयज्ञायकौ परात्मानावेकीकुर्वन्नात्मनि परद्रव्याध्यासान्नोइन्द्रियविषयीकृतधर्माधर्माकाशकाल- tethI A AtmA, joke te samasta vastuonA sambandhathI rahit behad shuddha chaitanyadhAtumay chhe topaN, agnAnane lIdhe ja savikAr ane sopAdhik karAyelA chaitanyapariNAmavALo hovAthI te prakAranA potAnA bhAvano kartA pratibhAse chhe. A rIte, bhUtAviShTa (jenA sharIramAn bhUt praveshyun hoy evA) puruShanI jem ane dhyAnAviShTa (dhyAn karatA) puruShanI jem, AtmAne kartApaNAnun mUL agnAn Tharyun. te pragaT draShTAntathI samajAvavAmAn Ave chhe —

jem bhUtAviShTa puruSh agnAnane lIdhe bhUtane ane potAne ek karato thako, manuShyane anuchit evI vishiShTa cheShTAnA avalamban sahit bhayankar ✽ArambhathI bharelA amAnuSh vyavahAravALo hovAthI te prakAranA bhAvano kartA pratibhAse chhe; tevI rIte A AtmA paN agnAnane lIdhe ja bhAvya-bhAvakarUp parane ane potAne ek karato thako, avikAr anubhUtimAtra je bhAvak tene anuchit evA vichitra bhAvyarUp krodhAdi vikArothI mishrit chaitanyapariNAmavikAravALo hovAthI te prakAranA bhAvano kartA pratibhAse chhe. vaLI jem aparIkShak AchAryanA upadeshathI mahiShanun (pADAnun) dhyAn karato koI bhoLo puruSh agnAnane lIdhe mahiShane ane potAne ek karato thako, ‘hun gagan sAthe ghasAtAn shingaDAmvALo moTo mahiSh chhun’ evA adhyAsane lIdhe manuShyane yogya evun je oraDAnA bAraNAmAnthI bahAr nIkaLavun tenAthI chyut thayo hovAthI te prakAranA bhAvano kartA pratibhAse chhe; tevI rIte A AtmA paN agnAnane lIdhe gneyagnAyakarUp parane ane potAne ek karato thako, ‘hun paradravya chhun’ evA adhyAsane lIdhe mananA viShayarUp karavAmAn AvelAn dharma, adharma, AkAsh, kAL,

✽Arambh = kArya; vyApAr; hinsAyukta vyApAr.

Page 174 of 642
PDF/HTML Page 205 of 673
single page version

पुद्गलजीवान्तरनिरुद्धशुद्धचैतन्यधातुतया तथेन्द्रियविषयीकृतरूपिपदार्थतिरोहितकेवलबोधतया मृतककलेवरमूर्च्छितपरमामृतविज्ञानघनतया च तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति ।

pudgal ane anya jIv vaDe (potAnI) shuddha chaitanyadhAtu rokAyelI hovAthI tathA indriyonA viShayarUp karavAmAn AvelA rUpI padArtho vaDe (potAno) kevaL bodh ( – gnAn) DhankAyel hovAthI ane mRutak kalevar ( – sharIr) vaDe param amRutarUp vignAnaghan (pote) mUrchhit thayo hovAthI te prakAranA bhAvano kartA pratibhAse chhe.

bhAvArtha — A AtmA agnAnane lIdhe, achetan karmarUp bhAvakanun je krodhAdi bhAvya tene chetan bhAvak sAthe ekarUp mAne chhe; vaLI te, par gneyarUp dharmAdidravyone paN gnAyak sAthe ekarUp mAne chhe. tethI te savikAr ane sopAdhik chaitanyapariNAmano kartA thAy chhe.

ahIn, krodhAdik sAthe ekapaNAnI mAnyatAthI utpanna thatun kartRutva samajAvavA bhUtAviShTa puruShanun draShTAnt kahyun ane dharmAdik anyadravyo sAthe ekapaNAnI mAnyatAthI utpanna thatun kartRutva samajAvavA dhyAnAviShTa puruShanun draShTAnt kahyun.

‘tethI (pUrvokta kAraNathI) e siddha thayun ke gnAnathI kartApaNAno nAsh thAy chhe’ em have kahe chhe —

gAthArtha — [ एतेन तु ] A (pUrvokta) kAraNathI [ निश्चयविद्भिः ] nishchayanA jANanArA gnAnIoe [ सः आत्मा ] te AtmAne [ कर्ता ] kartA [ परिकथितः ] kahyo chhe — [ एवं खलु ] Avun nishchayathI [ यः ] je [ जानाति ] jANe chhe [ सः ] te (gnAnI thayo thako) [ सर्वकर्तृत्वम् ] sarva kartRutvane [ मुञ्चति ] chhoDe chhe.

Page 175 of 642
PDF/HTML Page 206 of 673
single page version

येनायमज्ञानात्परात्मनोरेकत्वविकल्पमात्मनः करोति तेनात्मा निश्चयतः कर्ता प्रतिभाति, यस्त्वेवं जानाति स समस्तं कर्तृत्वमुत्सृजति, ततः स खल्वकर्ता प्रतिभाति । तथाहि — इहायमात्मा किलाज्ञानी सन्नज्ञानादासंसारप्रसिद्धेन मिलितस्वादस्वादनेन मुद्रितभेदसंवेदनशक्तिरनादित एव स्यात्; ततः परात्मानावेकत्वेन जानाति; ततः क्रोधोऽहमित्यादिविकल्पमात्मनः करोति; ततो निर्विकल्पादकृतकादेकस्माद्विज्ञानघनात्प्रभ्रष्टो वारंवारमनेकविकल्पैः परिणमन् कर्ता प्रतिभाति । ज्ञानी तु सन् ज्ञानात्तदादिप्रसिध्यता प्रत्येक स्वादस्वादनेनोन्मुद्रितभेदसंवेदनशक्तिः स्यात्; ततोऽनादिनिधनानवरतस्वदमाननिखिलरसान्तरविविक्तात्यन्तमधुरचैतन्यैकरसोऽयमात्मा भिन्नरसाः कषायास्तैः सह यदेकत्वविकल्पकरणं तदज्ञानादित्येवं नानात्वेन परात्मानौ जानाति; ततोऽकृतकमेकं ज्ञानमेवाहं, न पुनः कृतकोऽनेकः क्रोधादिरपीति क्रोधोऽहमित्यादिविकल्पमात्मनो

TIkA — kAraN ke A AtmA agnAnane lIdhe paranA ane potAnA ekapaNAno Atmavikalpa kare chhe tethI te nishchayathI kartA pratibhAse chhe — Avun je jANe chhe te samasta kartRutvane chhoDe chhe tethI te nishchayathI akartA pratibhAse chhe. te spaShTa samajAvavAmAn Ave chhe —

A AtmA agnAnI thayo thako, agnAnane lIdhe anAdi sansArathI mAnDIne milit ( – ekamek maLI gayelA) svAdanun svAdan – anubhavan hovAthI (arthAt pudgalakarmanA ane potAnA svAdanun bheLaseLapaNe – ekarUpe anubhavan hovAthI), jenI bhedasamvedananI (bhedagnAnanI) shakti biDAI gayelI chhe evo anAdithI ja chhe; tethI te parane ane potAne ekapaNe jANe chhe; tethI ‘hun krodh chhun’ ityAdi Atmavikalpa (potAno vikalpa) kare chhe; ane tethI nirvikalpa, akRutrim, ek vignAnaghan(svabhAv)thI bhraShTa thayo thako vAramvAr anek vikalparUpe pariNamato thako kartA pratibhAse chhe.

ane jyAre AtmA gnAnI thAy tyAre, gnAnane lIdhe gnAnanA AdithI mAnDIne pRuthak pRuthak svAdanun svAdan – anubhavan hovAthI (arthAt pudgalakarmanA ane potAnA svAdanun — ekarUpe nahi paN — bhinnabhinnapaNe anubhavan hovAthI), jenI bhedasamvedanashakti UghaDI gaI chhe evo hoy chhe; tethI te jANe chhe ke ‘‘anAdinidhan, nirantar svAdamAn Avato, samasta anya rasathI vilakShaN (bhinna), atyant madhur je chaitanyaras te ja ek jeno ras chhe evo A AtmA chhe ane kaShAyo tenAthI bhinna rasavALA (kaShAyalA – besvAd) chhe; temanI sAthe je ekapaNAno vikalpa karavo te agnAnathI chhe;’’ A rIte parane ane potAne bhinnapaNe jANe chhe; tethI ‘akRutrim (nitya), ek gnAn ja hun chhun parantu kRutrim (anitya), anek je krodhAdik

Page 176 of 642
PDF/HTML Page 207 of 673
single page version

मनागपि न करोति; ततः समस्तमपि कर्तृत्वमपास्यति; ततो नित्यमेवोदासीनावस्थो जानन् एवास्ते; ततो निर्विकल्पोऽकृतक एको विज्ञानघनो भूतोऽत्यन्तमकर्ता प्रतिभाति ।

te hun nathI’ em jANato thako ‘hun krodh chhun’ ityAdi Atmavikalpa jarA paN karato nathI; tethI samasta kartRutvane chhoDI de chhe; tethI sadAy udAsIn avasthAvALo thayo thako mAtra jANyA ja kare chhe; ane tethI nirvikalpa, akRutrim, ek vignAnaghan thayo thako atyant akartA pratibhAse chhe.

bhAvArtha — je paradravyanA ane paradravyanA bhAvonA kartRutvane agnAn jANe te pote kartA shA mATe bane? agnAnI rahevun hoy to paradravyano kartA bane! mATe gnAn thayA pachhI paradravyanun kartApaNun rahetun nathI.

have A ja arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ किल ] nishchayathI [ स्वयं ज्ञानं भवन् अपि ] svayam gnAnasvarUp hovA chhatAn [ अज्ञानतः तु ] agnAnane lIdhe [ यः ] je jIv, [ सतृणाभ्यवहारकारी ] ghAs sAthe bheLaseL sundar AhArane khAnArA hAthI Adi tiryanchanI mAphak, [ रज्यते ] rAg kare chhe (arthAt rAgano ane potAno bheLaseL svAd le chhe) [ असौ ] te, [ दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया ] dahIn- khAnDanA arthAt shikhanDanA khATA-mIThA rasanI ati lolupatAthI [ रसालम् पीत्वा ] shikhanDane pItAn chhatAn [ गां दुग्धम् दोग्धि इव नूनम् ] pote gAyanA dUdhane pIe chhe evun mAnanAr puruShanA jevo chhe.

bhAvArtha — jem hAthIne ghAsanA ane sundar AhAranA bhinna svAdanun bhAn nathI tem agnAnIne pudgalakarmanA ane potAnA bhinna svAdanun bhAn nathI; tethI te ekAkArapaNe rAgAdimAn varte chhe. jem shikhanDano gRuddhI mANas, svAdabhed nahi pArakhatAn, shikhanDanA svAdane mAtra dUdhano svAd jANe tem agnAnI jIv sva-paranA bheLaseL svAdane potAno svAd jANe chhe. 57.

Page 177 of 642
PDF/HTML Page 208 of 673
single page version

agnAnathI ja jIvo kartA thAy chhe evA arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ अज्ञानात् ] agnAnane lIdhe [ मृगतृष्णिकां जलधिया ] mRugajaLamAn jaLanI buddhi thavAthI [ मृगाः पातुं धावन्ति ] haraNo tene pIvA doDe chhe; [ अज्ञानात् ] agnAnane lIdhe [ तमसि रज्जौ भुजगाध्यासेन ] andhakAramAn paDelI doraDImAn sarpano adhyAs thavAthI [ जनाः द्रवन्ति ] loko (bhayathI) bhAgI jAy chhe; [ च ] ane (tevI rIte) [ अज्ञानात् ] agnAnane lIdhe [ अमी ] A jIvo, [ वातोत्तरङ्गाब्धिवत् ] pavanathI tarangavALA samudranI mAphak [ विकल्पचक्रकरणात् ] vikalponA samUh karatA hovAthI — [ शुद्धज्ञानमयाः अपि ] joke teo shuddhagnAnamay chhe topaN — [ आकुलाः ] AkuLatA banatA thatA [ स्वयम् ] potAnI meLe [ कर्त्रीभवन्ति ] kartA thAy chhe.

bhAvArtha — agnAnathI shun shun nathI thatun? haraNo jhAnjhavAnne jaL jANI pIvA doDe chhe ane e rIte khedakhinna thAy chhe. andhArAmAn paDelA doraDAne sarpa mAnIne mANaso DarIne bhAge chhe. tevI ja rIte A AtmA, pavanathI kShubdha thayelA samudranI mAphak, agnAnane lIdhe anek vikalpo karato thako kShubdha thAy chhe ane e rIte — joke paramArthe te shuddhagnAnaghan chhe topaN — agnAnathI kartA thAy chhe. 58.

gnAnathI AtmA kartA thato nathI em have kahe chhe —

shlokArtha — [ हंसः वाःपयसोः इव ] jem hans dUdh ane pANInA visheShane (taphAvatane) jANe chhe tem [ यः ] je jIv [ ज्ञानात् ] gnAnane lIdhe [ विवेचकतया ] vivekavALo (bhedagnAnavALo) hovAthI [ परात्मनोः तु ] paranA ane potAnA [ विशेषम् ] visheShane [ जानाति ]

Page 178 of 642
PDF/HTML Page 209 of 673
single page version

jANe chhe [ सः ] te (jem hans mishrit thayelAn dUdhajaLane judAn karIne dUdh grahaN kare chhe tem) [ अचलं चैतन्यधातुम् ] achaL chaitanyadhAtumAn [ सदा ] sadA [ अधिरूढः ] ArUDh thayo thako (arthAt teno Ashray karato thako) [ जानीत एव हि ] mAtra jANe ja chhe, [ किञ्चन अपि न करोति ] kAI paN karato nathI (arthAt gnAtA ja rahe chhe, kartA thato nathI).

bhAvArtha — je sva-parano bhed jANe te gnAtA ja chhe, kartA nathI. 59.

have, je kAI jaNAy chhe te gnAnathI ja jaNAy chhe em kahe chhe —

shlokArtha — [ ज्वलन-पयसोः औष्ण्य-शैत्य-व्यवस्था ] (garam pANImAn) agninI uShNatAno ane pANInI shItaLatAno bhed [ ज्ञानात् एव ] gnAnathI ja pragaT thAy chhe. [ लवणस्वादभेदव्युदासः ज्ञानात् एव उल्लसति ] lavaNanA svAdabhedanun nirasan ( – nirAkaraN, asvIkAr, upekShA) gnAnathI ja thAy chhe (arthAt gnAnathI ja shAk vageremAnnA lavaNano sAmAnya svAd tarI Ave chhe ane teno svAdavisheSh nirasta thAy chhe). [ स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः च क्रोधादेः भिदा ] nij rasathI vikasatI nitya chaitanyadhAtuno ane krodhAdi bhAvono bhed, [ कर्तृभावम् भिन्दती ] kartRutvane (kartApaNAnA bhAvane) bhedato thako — toDato thako, [ ज्ञानात् एव प्रभवति ] gnAnathI ja pragaT thAy chhe. 60.

have, agnAnI paN potAnA ja bhAvane kare chhe parantu pudgalanA bhAvane kadI karato nathI — evA arthano, AgaLanI gAthAnI sUchanikArUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ एवं ] A rIte [ अञ्जसा ] kharekhar [ आत्मानम् ] potAne [ अज्ञानं ज्ञानम् अपि ] agnAnarUp ke gnAnarUp [ कुर्वन् ] karato [ आत्मा आत्मभावस्य कर्ता स्यात् ] AtmA potAnA ja bhAvano kartA chhe, [ परभावस्य ] parabhAvano (pudgalanA bhAvono) kartA to [ क्वचित् न ] kadI nathI. 61.

Page 179 of 642
PDF/HTML Page 210 of 673
single page version

व्यवहारिणां हि यतो यथायमात्मात्मविकल्पव्यापाराभ्यां घटादिपरद्रव्यात्मकं बहिःकर्म कुर्वन् प्रतिभाति ततस्तथा क्रोधादिपरद्रव्यात्मकं च समस्तमन्तःकर्मापि करोत्यविशेषादि-

e ja vAtane draDh kare chhe —

shlokArtha — [ आत्मा ज्ञानं ] AtmA gnAnasvarUp chhe, [ स्वयं ज्ञानं ] pote gnAn ja chhe; [ ज्ञानात् अन्यत् किम् करोति ] te gnAn sivAy bIjun shun kare? [ आत्मा परभावस्य कर्ता ] AtmA parabhAvano kartA chhe [ अयं ] em mAnavun (tathA kahevun) te [ व्यवहारिणाम् मोहः ] vyavahArI jIvono moh (agnAn) chhe. 62.

have kahe chhe ke vyavahArI jIvo Am kahe chhe —

gAthArtha — [ व्यवहारेण तु ] vyavahArathI arthAt vyavahArI loko mAne chhe ke [ इह ] jagatamAn [ आत्मा ] AtmA [ घटपटरथान् द्रव्याणि ] ghaDo, kapaDun, rath ityAdi vastuone, [ च ] vaLI [ करणानि ] indriyone, [ विविधानि ] anek prakAranAn [ कर्माणि ] krodhAdi dravyakarmone [ च नोकर्माणि ] ane sharIrAdi nokarmone [ करोति ] kare chhe.

TIkA — jethI potAnA (ichchhArUp) vikalpa ane (hastAdinI kriyArUp) vyApAr vaDe A AtmA ghaT Adi paradravyasvarUp bAhyakarmane karato (vyavahArIone) pratibhAse chhe tethI tevI rIte (AtmA) krodhAdi paradravyasvarUp samasta antarang karmane paN — banne karmo paradravyasvarUp

Page 180 of 642
PDF/HTML Page 211 of 673
single page version

त्यस्ति व्यामोहः ।

यदि खल्वयमात्मा परद्रव्यात्मकं कर्म कुर्यात् तदा परिणामपरिणामिभावान्यथानुप- पत्तेर्नियमेन तन्मयः स्यात्; न च द्रव्यान्तरमयत्वे द्रव्योच्छेदापत्तेस्तन्मयोऽस्ति । ततो व्याप्य- व्यापकभावेन न तस्य कर्तास्ति ।

bhAvArtha — ghaT-paT, karma-nokarma ityAdi paradravyone AtmA kare chhe em mAnavun te vyavahArI lokono vyavahAr chhe, agnAn chhe.

vyavahArI lokonI e mAnyatA satyArtha nathI em have kahe chhe —

gAthArtha — [ यदि च ] jo [ सः ] AtmA [ परद्रव्याणि ] paradravyone [ कुर्यात् ] kare to te [ नियमेन ] niyamathI [ तन्मयः ] tanmay arthAt paradravyamay [ भवेत् ] thaI jAy; [ यस्मात् न तन्मयः ] parantu tanmay nathI [ तेन ] tethI [ सः ] te [ तेषां ] temano [ कर्ता ] kartA [ न भवति ] nathI.

TIkA — jo nishchayathI A AtmA paradravyasvarUp karmane kare to, pariNAm-pariNAmIpaNun bIjI koI rIte banI shakatun nahi hovAthI, te (AtmA) niyamathI tanmay (paradravyamay) thaI jAy; parantu te tanmay to nathI, kAraN ke koI dravya anyadravyamay thaI jAy to te dravyanA nAshanI Apatti (doSh) Ave. mATe AtmA vyApya-vyApakabhAvathI paradravyasvarUp karmano kartA nathI.

bhAvArtha — ek dravyano kartA anya dravya thAy to banne dravyo ek thaI jAy, kAraN ke kartAkarmapaNun athavA pariNAm-pariNAmIpaNun ek dravyamAn ja hoI shake. A rIte jo ek

Page 181 of 642
PDF/HTML Page 212 of 673
single page version

यत्किल घटादि क्रोधादि वा परद्रव्यात्मकं कर्म तदयमात्मा तन्मयत्वानुषङ्गात् व्याप्यव्यापकभावेन तावन्न करोति, नित्यकर्तृत्वानुषङ्गान्निमित्तनैमित्तिकभावेनापि न तत्कुर्यात् । अनित्यौ योगोपयोगावेव तत्र निमित्तत्वेन कर्तारौ । योगोपयोगयोस्त्वात्मविकल्पव्यापारयोः

AtmA (vyApyavyApakabhAvathI to kartA nathI parantu) nimittanaimittikabhAvathI paN kartA nathI em have kahe chhe —

gAthArtha — [ जीवः ] jIv [ घटं ] ghaTane [ न करोति ] karato nathI, [ पटं न एव ] paTane karato nathI, [ शेषकानि ] bAkInAn koI [ द्रव्याणि ] dravyone (vastuone) [ न एव ] karato nathI; [ च ] parantu [ योगोपयोगौ ] jIvanA yog ane upayog [ उत्पादकौ ] ghaTAdine utpanna karanArAn nimitta chhe [ तयोः ] temano [ कर्ता ] kartA [ भवति ] jIv thAy chhe.

TIkA — kharekhar je ghaTAdik tathA krodhAdik paradravyasvarUp karma chhe tene A AtmA vyApyavyApakabhAve to karato nathI kAraN ke jo em kare to tanmayapaNAno prasang Ave; vaLI nimittanaimittikabhAve paN tene karato nathI kAraN ke jo em kare to nityakartRutvano (arthAt sarva avasthAomAn kartApaNun rahevAno) prasang Ave. anitya (arthAt je sarva avasthAomAn vyApatA nathI evA) yog ane upayog ja nimittapaNe tenA ( – paradravyasvarUp karmanA) kartA chhe. (rAgAdivikAravALA chaitanyapariNAmarUp) potAnA vikalpane ane (AtmAnA pradeshonA chalanarUp) potAnA vyApArane kadAchit agnAnathI AtmA karato hovAthI yog ane upayogano

Page 182 of 642
PDF/HTML Page 213 of 673
single page version

कदाचिदज्ञानेन करणादात्मापि कर्ताऽस्तु तथापि न परद्रव्यात्मककर्मकर्ता स्यात् ।

to AtmA paN kartA (kadAchit) bhale ho tathApi paradravyasvarUp karmano kartA to (nimittapaNe paN kadI) nathI.

bhAvArtha — yog eTale (man-vachan-kAyanA nimittavALun) Atmapradeshonun chalan ane upayog eTale gnAnanun kaShAyo sAthe upayukta thavun – joDAvun. A yog ane upayog ghaTAdik tathA krodhAdikane nimitta chhe tethI temane to ghaTAdik tathA krodhAdikanA nimittakartA kahevAy parantu AtmAne temano kartA na kahevAy. AtmAne sansAraavasthAmAn agnAnathI mAtra yog – upayogano kartA kahI shakAy.

ahIn tAtparya A pramANe jANavun — dravyadraShTithI to koI dravya anya koI dravyanun kartA nathI; parantu paryAyadraShTithI koI dravyano paryAy koI vakhate koI anya dravyanA paryAyane nimitta thAy chhe tethI A apekShAe ek dravyanA pariNAm anya dravyanA pariNAmanA nimittakartA kahevAy chhe. paramArthe dravya potAnA ja pariNAmanun kartA chhe, anyanA pariNAmanun anyadravya kartA nathI.

have gnAnI gnAnano ja kartA chhe em kahe chhe —

gAthArtha — [ ये ] je [ ज्ञानावरणानि ] gnAnAvaraNAdik [ पुद्गलद्रव्याणां ] pudgaladravyonA [ परिणामाः ] pariNAm [ भवन्ति ] chhe [ तानि ] temane [ यः आत्मा ] je AtmA [ न करोति ] karato nathI parantu [ जानाति ] jANe chhe [ सः ] te [ ज्ञानी ] gnAnI [ भवति ] chhe.

Page 183 of 642
PDF/HTML Page 214 of 673
single page version

ये खलु पुद्गलद्रव्याणां परिणामा गोरसव्याप्तदधिदुग्धमधुराम्लपरिणामवत्पुद्गलद्रव्यव्याप्तत्वेन भवन्तो ज्ञानावरणानि भवन्ति तानि तटस्थगोरसाध्यक्ष इव न नाम करोति ज्ञानी, किन्तु यथा स गोरसाध्यक्षस्तद्दर्शनमात्मव्याप्तत्वेन प्रभवद्वयाप्य पश्यत्येव तथा पुद्गलद्रव्यपरिणामनिमित्तं ज्ञानमात्मव्याप्यत्वेन प्रभवद्वयाप्य जानात्येव । एवं ज्ञानी ज्ञानस्यैव कर्ता स्यात् ।

एवमेव च ज्ञानावरणपदपरिवर्तनेन कर्मसूत्रस्य विभागेनोपन्यासाद्दर्शनावरणवेदनीय- मोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायसूत्रैः सप्तभिः सह मोहरागद्वेषक्रोधमानमायालोभनोकर्ममनोवचनकाय- श्रोत्रचक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि । अनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।

TIkA — jevI rIte dahIn-dUdh ke jeo goras vaDe vyApta thaIne ( – vyapAIne) UpajatA gorasanA khATA-mIThA pariNAm chhe, temane gorasano taTastha jonAr puruSh karato nathI, tevI rIte gnAnAvaraN ityAdi ke jeo kharekhar pudgaladravya vaDe vyApta thaIne UpajatA pudgaladravyanA pariNAm chhe, temane gnAnI karato nathI; parantu jevI rIte te gorasano jonAr, potAthI (jonArathI) vyApta thaIne Upajatun je goras-pariNAmanun darshan (jovApaNun) temAn vyApIne, mAtra jue ja chhe, tevI rIte gnAnI, potAthI (gnAnIthI) vyApta thaIne Upajatun, pudgaladravya-pariNAm jenun nimitta chhe evun je gnAn temAn vyApIne, mAtra jANe ja chhe. A rIte gnAnI gnAnano ja kartA chhe.

vaLI evI ja rIte ‘gnAnAvaraN’ pad palaTIne karma-sUtranun (karmanI gAthAnun) vibhAg pADIne kathan karavAthI darshanAvaraN, vedanIy, mohanIy, Ayu, nAm, gotra ane antarAyanA sAt sUtro tathA temanI sAthe moh, rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan ane sparshananAn soL sUtro vyAkhyAnarUp karavAn; ane A upadeshathI bIjAn paN vichAravAn.

vaLI agnAnI paN paradravyanA bhAvano kartA nathI em have kahe chhe —

Page 184 of 642
PDF/HTML Page 215 of 673
single page version

इह खल्वनादेरज्ञानात्परात्मनोरेकत्वाध्यासेन पुद्गलकर्मविपाकदशाभ्यां मन्दतीव्रस्वादाभ्याम- चलितविज्ञानघनैकस्वादस्याप्यात्मनः स्वादं भिन्दानः शुभमशुभं वा यो यं भावमज्ञानरूपमात्मा करोति स आत्मा तदा तन्मयत्वेन तस्य भावस्य व्यापकत्वाद्भवति कर्ता, स भावोऽपि च तदा तन्मयत्वेन तस्यात्मनो व्याप्यत्वाद्भवति कर्म; स एव चात्मा तदा तन्मयत्वेन तस्य भावस्य भावकत्वाद्भवत्यनुभविता, स भावोऽपि च तदा तन्मयत्वेन तस्यात्मनो भाव्यत्वाद्भवत्यनुभाव्यः । एवमज्ञानी चापि परभावस्य न कर्ता स्यात् ।

gAthArtha — [ आत्मा ] AtmA [ यं ] je [ शुभम् अशुभम् ] shubh ke ashubh [ भावं ] (potAnA) bhAvane [ करोति ] kare chhe [ तस्य ] te bhAvano [ सः ] te [ खलु ] kharekhar [ कर्ता ] kartA thAy chhe, [ तत् ] te (bhAv) [ तस्य ] tenun [ कर्म ] karma [ भवति ] thAy chhe [ सः आत्मा तु ] ane te AtmA [ तस्य ] teno (te bhAvarUp karmano) [ वेदकः ] bhoktA thAy chhe.

TIkA — potAno achalit vignAnaghanarUp ek svAd hovA chhatAn paN A lokamAn je A AtmA anAdi kALanA agnAnane lIdhe paranA ane potAnA ekapaNAnA adhyAsathI mand ane tIvra svAdavALI pudgalakarmanA vipAkanI be dashAo vaDe potAnA (vignAnaghanarUp) svAdane bhedato thako agnAnarUp shubh ke ashubh bhAvane kare chhe, te AtmA te vakhate tanmayapaNe te bhAvano vyApak hovAthI teno kartA thAy chhe ane te bhAv paN te vakhate tanmayapaNe te AtmAnun vyApya hovAthI tenun karma thAy chhe; vaLI te ja AtmA te vakhate tanmayapaNe te bhAvano bhAvak hovAthI teno anubhavanAr (arthAt bhoktA) thAy chhe ane te bhAv paN te vakhate tanmayapaNe te AtmAnun bhAvya hovAthI tenun anubhAvya (arthAt bhogya) thAy chhe. A rIte agnAnI paN parabhAvano kartA nathI.

bhAvArtha — pudgalakarmano uday thatAn, gnAnI tene jANe ja chhe arthAt gnAnano ja kartA thAy chhe ane agnAnI agnAnane lIdhe karmodayanA nimitte thatA potAnA agnAnarUp shubhAshubh bhAvono kartA thAy chhe. A rIte gnAnI potAnA gnAnarUp bhAvano kartA chhe ane agnAnI potAnA agnAnarUp bhAvano kartA chhe; parabhAvano kartA to gnAnI ke agnAnI koI nathI.

Page 185 of 642
PDF/HTML Page 216 of 673
single page version

इह किल यो यावान् कश्चिद्वस्तुविशेषो यस्मिन् यावति कस्मिंश्चिच्चिदात्मन्यचिदात्मनि वा द्रव्ये गुणे च स्वरसत एवानादित एव वृत्तः, स खल्वचलितस्य वस्तुस्थितिसीम्नो भेत्तुमशक्यत्वात्त- स्मिन्नेव वर्तेत, न पुनः द्रव्यान्तरं गुणान्तरं वा सङ्क्रामेत । द्रव्यान्तरं गुणान्तरं वाऽसङ्क्रामंश्च कथं त्वन्यं वस्तुविशेषं परिणामयेत् ? अतः परभावः केनापि न कर्तुं पार्येत ।

parabhAvane koI (dravya) karI shake nahi em have kahe chhe —

gAthArtha — [ यः ] je vastu (arthAt dravya) [ यस्मिन् द्रव्ये ] je dravyamAn ane [ गुणे ] guNamAn varte chhe [ सः ] te [ अन्यस्मिन् तु ] anya [ द्रव्ये ] dravyamAn tathA guNamAn [ न सङ्क्रामति ] sankramaN pAmatI nathI ( arthAt badalAIne anyamAn bhaLI jatI nathI); [ अन्यत् असङ्क्रान्तः ] anyarUpe sankramaN nahi pAmI thakI [ सः ] te (vastu), [ तत् द्रव्यम् ] anya vastune [ कथं ] kem [ परिणामयति ] pariNamAvI shake?

TIkA — jagatamAn je koI jevaDI vastu je koI jevaDA chaitanyasvarUp ke achaitanyasvarUp dravyamAn ane guNamAn nij rasathI ja anAdithI ja varte chhe te, kharekhar achalit vastusthitinI maryAdAne toDavI ashakya hovAthI, temAn ja (potAnA tevaDA dravya-guNamAn ja) varte chhe parantu dravyAntar ke guNAntararUpe sankramaN pAmatI nathI; ane dravyAntar ke guNAntararUpe nahi sankramatI te, anya vastune kem pariNamAvI shake? (kadI na pariNamAvI shake.) mATe parabhAv koIthI karI shakAy nahi.

bhAvArtha — je dravyasvabhAv chhe tene koI paN palaTAvI shakatun nathI, e vastunI maryAdA chhe.

Page 186 of 642
PDF/HTML Page 217 of 673
single page version

यथा खलु मृण्मये कलशे कर्मणि मृद्द्रव्यमृद्गुणयोः स्वरसत एव वर्तमाने द्रव्यगुणान्तर- सङ्क्रमस्य वस्तुस्थित्यैव निषिद्धत्वादात्मानमात्मगुणं वा नाधत्ते स कलशकारः; द्रव्यान्तर- सङ्क्रममन्तरेणान्यस्य वस्तुनः परिणमयितुमशक्यत्वात् तदुभयं तु तस्मिन्ननादधानो न तत्त्वतस्तस्य कर्ता प्रतिभाति । तथा पुद्गलमये ज्ञानावरणादौ कर्मणि पुद्गलद्रव्यपुद्गलगुणयोः स्वरसत एव वर्तमाने द्रव्यगुणान्तरसङ्क्रमस्य विधातुमशक्यत्वादात्मद्रव्यमात्मगुणं वात्मा न

A (upar kahelA) kAraNe AtmA kharekhar pudgalakarmono akartA Tharyo em have kahe chhe —

gAthArtha — [ आत्मा ] AtmA [ पुद्गलमये कर्मणि ] pudgalamay karmamAn [ द्रव्यगुणस्य च ] dravyane tathA guNane [ न करोति ] karato nathI; [ तस्मिन् ] temAn [ तद् उभयम् ] te bannene [ अकुर्वन् ] nahi karato thako [ सः ] te [ तस्य कर्ता ] teno kartA [ कथं ] kem hoy?

TIkA — jevI rIte — mATImay ghaDArUpI karma ke je mATIrUpI dravyamAn ane mATInA guNamAn nij rasathI ja varte chhe temAn kumbhAr potAne ke potAnA guNane nAkhato – mUkato – bheLavato nathI kAraN ke (koI vastunun) dravyAntar ke guNAntararUpe sankramaN thavAno vastusthitithI ja niShedh chhe; dravyAntararUpe (arthAt anyadravyarUpe) sankramaN pAmyA vinA anya vastune pariNamAvavI ashakya hovAthI, potAnAn dravya ane guN – bannene te ghaDArUpI karmamAn nahi nAkhato evo te kumbhAr paramArthe teno kartA pratibhAsato nathI; tevI rIte — pudgalamay gnAnAvaraNAdi karma ke je pudgaladravyamAn ane pudgalanA guNamAn nij rasathI ja varte chhe temAn AtmA potAnA dravyane ke potAnA guNane kharekhar nAkhato – mUkato – bheLavato nathI kAraN ke (koI vastunun) dravyAntar ke guNAntararUpe sankramaN thavun ashakya chhe; dravyAntararUpe sankramaN pAmyA vinA anya vastune

Page 187 of 642
PDF/HTML Page 218 of 673
single page version

खल्वाधत्ते; द्रव्यान्तरसङ्क्रममन्तरेणान्यस्य वस्तुनः परिणमयितुमशक्यत्वात्तदुभयं तु तस्मिन्न- नादधानः कथं नु तत्त्वतस्तस्य कर्ता प्रतिभायात् ? ततः स्थितः खल्वात्मा पुद्गलकर्मणामकर्ता ।

इह खलु पौद्गलिककर्मणः स्वभावादनिमित्तभूतेऽप्यात्मन्यनादेरज्ञानात्तन्निमित्तभूतेना- ज्ञानभावेन परिणमनान्निमित्तीभूते सति सम्पद्यमानत्वात् पौद्गलिकं कर्मात्मना कृतमिति निर्विकल्प- विज्ञानघनभ्रष्टानां विकल्पपरायणानां परेषामस्ति विकल्पः । स तूपचार एव, न तु परमार्थः ।

mATe A sivAy bIjo — eTale ke AtmAne pudgalakarmono kartA kahevo te — upachAr chhe, em have kahe chhe —

gAthArtha — [ जीवे ] jIv [ हेतुभूते ] nimittabhUt banatAn [ बन्धस्य तु ] karmabandhanun [ परिणामम् ] pariNAm thatun [ दृष्टवा ] dekhIne, ‘[ जीवेन ] jIve [ कर्म कृतं ] karma karyun’ em [ उपचारमात्रेण ] upachAramAtrathI [ भण्यते ] kahevAy chhe.

TIkA — A lokamAn kharekhar AtmA svabhAvathI paudgalik karmane nimittabhUt nahi hovA chhatAn paN, anAdi agnAnane lIdhe paudgalik karmane nimittarUp thatA evA agnAnabhAve pariNamato hovAthI nimittabhUt thatAn, paudgalik karma utpanna thAy chhe, tethI ‘paudgalik karma AtmAe karyun’ evo nirvikalpa vignAnaghanasvabhAvathI, bhraShTa, vikalpaparAyaN agnAnIono vikalpa chhe; te vikalpa upachAr ja chhe, paramArtha nathI.

Page 188 of 642
PDF/HTML Page 219 of 673
single page version

यथा युद्धपरिणामेन स्वयं परिणममानैः योधैः कृते युद्धे युद्धपरिणामेन स्वयमपरिणम- मानस्य राज्ञो राज्ञा किल कृतं युद्धमित्युपचारो, न परमार्थः । तथा ज्ञानावरणादिकर्मपरिणामेन स्वयं परिणममानेन पुद्गलद्रव्येण कृते ज्ञानावरणादिकर्मणि ज्ञानावरणादिकर्मपरिणामेन स्वयमपरिणममानस्यात्मनः किलात्मना कृतं ज्ञानावरणादिकर्मेत्युपचारो, न परमार्थः ।

bhAvArtha — kadAchit thatA nimittanaimittikabhAvamAn kartAkarmabhAv kahevo te upachAr chhe.

have, e upachAr kaI rIte chhe te draShTAntathI kahe chhe —

gAthArtha — [ योधैः ] yoddhAo vaDe [ युद्धे कृते ] yuddha karavAmAn AvatAn, ‘[ राज्ञा कृतम् ] rAjAe yuddha karyun’ [ इति ] em [ लोकः ] lok [ जल्पते ] (vyavahArathI) kahe chhe [ तथा ] tevI rIte ‘[ ज्ञानावरणादि ] gnAnAvaraNAdi karma [ जीवेन कृतं ] jIve karyun’ [ व्यवहारेण ] em vyavahArathI kahevAy chhe.

TIkA — jem yuddhapariNAme pote pariNamatA evA yoddhAo vaDe yuddha karavAmAn AvatAn, yuddhapariNAme pote nahi pariNamatA evA rAjA viShe ‘rAjAe yuddha karyun’ evo upachAr chhe, paramArtha nathI; tem gnAnAvaraNAdikarmapariNAme pote pariNamatA evA pudgaladravya vaDe gnAnAvaraNAdi karma karavAmAn AvatAn, gnAnAvaraNAdikarmapariNAme pote nahi pariNamatA evA AtmA viShe ‘AtmAe gnAnAvaraNAdi karma karyun’ evo upachAr chhe, paramArtha nathI.

bhAvArtha — yoddhAoe yuddha karyun hovA chhatAn ‘rAjAe yuddha karyun’ em upachArathI kahevAy chhe tem pudgaladravye gnAnAvaraNAdi karma karyun hovA chhatAn ‘jIve karma karyun’ em upachArathI kahevAy chhe.

Page 189 of 642
PDF/HTML Page 220 of 673
single page version

अयं खल्वात्मा न गृह्णाति, न परिणमयति, नोत्पादयति, न करोति, न बध्नाति, व्याप्य- व्यापकभावाभावात्, प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च पुद्गलद्रव्यात्मकं कर्म । यत्तु व्याप्यव्यापक- भावाभावेऽपि प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च पुद्गलद्रव्यात्मकं कर्म गृह्णाति परिणमयति उत्पादयति करोति बध्नाति चात्मेति विकल्पः स किलोपचारः ।

कथमिति चेत् —

have kahe chhe ke uparanA hetuthI Am Tharyun —

gAthArtha — [ आत्मा ] AtmA [ पुद्गलद्रव्यम् ] pudgaladravyane [ उत्पादयति ] upajAve chhe, [ करोति च ] kare chhe, [ बध्नाति ] bAndhe chhe, [ परिणामयति ] pariNamAve chhe [ च ] ane [ गृह्णाति ] grahaN kare chhe — e [ व्यवहारनयस्य ] vyavahAranayanun [ वक्तव्यम् ] kathan chhe.

TIkA — A AtmA kharekhar, vyApyavyApakabhAvanA abhAvane lIdhe, prApya, vikArya ane nirvartya – evA pudgaladravyAtmak ( – pudgaladravyasvarUp) karmane grahato nathI, pariNamAvato nathI, upajAvato nathI, karato nathI, bAndhato nathI; ane vyApyavyApakabhAvano abhAv hovA chhatAn paN, ‘‘prApya, vikArya ane nirvartya – evA pudgaladravyAtmak karmane AtmA grahe chhe, pariNamAve chhe, upajAve chhe, kare chhe ane bAndhe chhe’’ evo je vikalpa te kharekhar upachAr chhe.

bhAvArtha — vyApyavyApakabhAv vinA kartAkarmapaNun kahevun te upachAr chhe; mATe AtmA pudgaladravyane grahe chhe, pariNamAve chhe, upajAve chhe, ityAdi kahevun te upachAr chhe.

have pUchhe chhe ke e upachAr kaI rIte chhe? teno uttar draShTAntathI kahe chhe —