Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 108-135 ; Kalash: 63-68.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 34

 

Page 190 of 642
PDF/HTML Page 221 of 673
single page version

जह राया ववहारा दोसगुणुप्पादगो त्ति आलविदो ।
तह जीवो ववहारा दव्वगुणुप्पादगो भणिदो ।।१०८।।
यथा राजा व्यवहारात् दोषगुणोत्पादक इत्यालपितः ।
तथा जीवो व्यवहारात् द्रव्यगुणोत्पादको भणितः ।।१०८।।

यथा लोकस्य व्याप्यव्यापकभावेन स्वभावत एवोत्पद्यमानेषु गुणदोषेषु व्याप्यव्यापक- भावाभावेऽपि तदुत्पादको राजेत्युपचारः, तथा पुद्गलद्रव्यस्य व्याप्यव्यापकभावेन स्वभावत एवोत्पद्यमानेषु गुणदोषेषु व्याप्यव्यापकभावाभावेऽपि तदुत्पादको जीव इत्युपचारः ।

guNadoShautpAdak kahyo jyam bhUpane vyavahArathI,
tyam dravyaguNautpannakartA jIv kahyo vyavahArathI. 108.

gAthArtha — [ यथा ] jem [ राजा ] rAjAne [ दोषगुणोत्पादकः इति ] prajAnA doSh ane guNano utpanna karanAr [ व्यवहारात् ] vyavahArathI [ आलपितः ] kahyo chhe, [ तथा ] tem [ जीवः ] jIvane [ द्रव्यगुणोत्पादकः ] pudgaladravyanAn dravya-guNano utpanna karanAr [ व्यवहारात् ] vyavahArathI [ भणितः ] kahyo chhe.

TIkA — jem prajAnA guNadoShone ane prajAne vyApyavyApakabhAv hovAne lIdhe sva- bhAvathI ja (prajAnA potAnA bhAvathI ja) te guNadoShonI utpatti thatAn — joke te guNadoShone ane rAjAne vyApyavyApakabhAvano abhAv chhe topaN — ‘temano utpAdak rAjA chhe’ evo upachAr karavAmAn Ave chhe; tevI rIte pudgaladravyanA guNadoShone ane pudgaladravyane vyApyavyApakabhAv hovAne lIdhe sva-bhAvathI ja (pudgaladravyanA potAnA bhAvathI ja) te guNadoShonI utpatti thatAn — joke te guNadoShone ane jIvane vyApyavyApakabhAvano abhAv chhe topaN — ‘temano utpAdak jIv chhe’ evo upachAr karavAmAn Ave chhe.

bhAvArtha — jagatamAn kahevAy chhe ke jevo rAjA tevI prajA. Am kahIne prajAnA guNadoShano utpanna karanAr rAjAne kahevAmAn Ave chhe. evI ja rIte pudgaladravyanA guNadoShano utpanna karanAr jIvane kahevAmAn Ave chhe. paramArthadraShTie jotAn e satya nathI, upachAr chhe.

have AgaLanI gAthAnI sUchanikArUp kAvya kahe chhe —

Page 191 of 642
PDF/HTML Page 222 of 673
single page version

(वसन्ततिलका)
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव
कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव ।
एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय
सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ ।।६३।।
सामण्णपच्चया खलु चउरो भण्णंति बंधकत्तारो ।
मिच्छत्तं अविरमणं कसायजोगा य बोद्धव्वा ।।१०९।।
तेसिं पुणो वि य इमो भणिदो भेदो दु तेरसवियप्पो ।
मिच्छादिट्ठीआदी जाव सजोगिस्स चरमंतं ।।११०।।
एदे अचेदणा खलु पोग्गलकम्मुदयसंभवा जम्हा ।
ते जदि करेंति कम्मं ण वि तेसिं वेदगो आदा ।।१११।।

shlokArtha — ‘[ यदि पुद्गलकर्म जीवः न एव करोति ] jo pudgalakarmane jIv karato nathI [ तर्हि ] to [ तत् कः कुरुते ] tene koN kare chhe?’ [ इति अभिशङ्कया एव ] evI AshankA karIne, [ एतर्हि ] have [ तीव्र-रय-मोह-निवर्हणाय ] tIvra vegavALA mohano (kartAkarmapaNAnA agnAnano) nAsh karavA mATe, [ पुद्गलकर्मकर्तृ सङ्कीर्त्यते ] ‘pudgalakarmano kartA koN chhe’ te kahIe chhIe; [ शृणुत ] te (he gnAnanA ichchhak puruSho!) tame sAmbhaLo. 63.

pudgalakarmano kartA koN chhe te have kahe chhe —

sAmAnya pratyay chAr nishchay bandhanA kartA kahyA,
— mithyAtva ne aviramaN tem kaShAyayogo jANavA. 109.
vaLI temano paN varNavyo A bhed ter prakArano,
— mithyAtvathI Adi karIne charam bhed sayogIno. 110.
pudgalakaramanA udayathI utpanna tethI ajIv A,
te jo kare karmo bhale, bhoktAy teno jIv nA. 111.

Page 192 of 642
PDF/HTML Page 223 of 673
single page version

गुणसण्णिदा दु एदे कम्मं कुव्वंति पच्चया जम्हा ।
तम्हा जीवोऽकत्ता गुणा य कुव्वंति कम्माणि ।।११२।।
सामान्यप्रत्ययाः खलु चत्वारो भण्यन्ते बन्धकर्तारः ।
मिथ्यात्वमविरमणं कषाययोगौ च बोद्धव्याः ।।१०९।।
तेषां पुनरपि चायं भणितो भेदस्तु त्रयोदशविकल्पः ।
मिथ्यादृष्टयादिः यावत् सयोगिनश्चरमान्तः ।।११०।।
एते अचेतनाः खलु पुद्गलकर्मोदयसम्भवा यस्मात् ।
ते यदि कुर्वन्ति कर्म नापि तेषां वेदक आत्मा ।।१११।।
गुणसंज्ञितास्तु एते कर्म कुर्वन्ति प्रत्यया यस्मात् ।
तस्माज्जीवोऽकर्ता गुणाश्च कुर्वन्ति कर्माणि ।।११२।।
jethI khare ‘guN’ nAmanA A pratyayo karmo kare,
tethI akartA jIv chhe, ‘guNo’ kare chhe karmane. 112.

gAthArtha — [ चत्वारः ] chAr [ सामान्यप्रत्ययाः ] sAmAnya ✽pratyayo [ खलु ] nishchayathI [ बन्धकर्तारः ] bandhanA kartA [ भण्यन्ते ] kahevAmAn Ave chhe — [ मिथ्यात्वम् ] mithyAtva, [ अविरमणं ] aviramaN [ च ] tathA [ कषाययोगौ ] kaShAy ane yog (e chAr) [ बोद्धव्याः ] jANavA. [ पुनः अपि च ] ane vaLI [ तेषां ] temano, [ अयं ] A [ त्रयोदशविकल्पः ] ter prakArano [ भेदः तु ] bhed [ भणितः ] kahevAmAn Avyo chhe — [ मिथ्यादृष्टयादिः ] mithyAdraShTi(guNasthAn)thI mAnDIne [ सयोगिनः चरमान्तः यावत् ] sayogakevaLI(guNasthAn)nA charam samay sudhIno. [ एते ] A (pratyayo athavA guNasthAno) [ खलु ] ke jeo nishchayathI [ अचेतनाः ] achetan chhe [ यस्मात् ] kAraN ke [ पुद्गलकर्मोदयसम्भवाः ] pudgalakarmanA udayathI utpanna thAy chhe [ ते ] teo [ यदि ] jo [ कर्म ] karma [ कुर्वन्ति ] kare to bhale kare; [ तेषां ] temano (karmono) [ वेदकः अपि ] bhoktA paN [ आत्मा न ] AtmA nathI. [ यस्मात् ] jethI [ एते ] A [ गुणसंज्ञिताः तु ] ‘guN’ nAmanA [ प्रत्ययाः ] pratyayo [ कर्म ] karma [ कुर्वन्ति ] kare chhe [ तस्मात् ] tethI [ जीवः ] jIv to [ अकर्ता ] karmano akartA chhe [ च ] ane [ गुणाः ] ‘guNo’ ja [ कर्माणि ] karmone [ कुर्वन्ति ] kare chhe. ✽pratyayo = karmabandhanAn kAraNo arthAt Asravo

Page 193 of 642
PDF/HTML Page 224 of 673
single page version

पुद्गलकर्मणः किल पुद्गलद्रव्यमेवैकं कर्तृ; तद्विशेषाः मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगा बन्धस्य सामान्यहेतुतया चत्वारः कर्तारः । ते एव विकल्प्यमाना मिथ्यादृष्टयादिसयोगकेवल्यन्तास्त्रयोदश कर्तारः । अथैते पुद्गलकर्मविपाकविकल्पत्वादत्यन्तमचेतनाः सन्तस्त्रयोदश कर्तारः केवला एव यदि व्याप्यव्यापकभावेन किञ्चनापि पुद्गलकर्म कुर्युस्तदा कुर्युरेव; किं जीवस्यात्रापतितम् ? अथायं तर्कः — पुद्गलमयमिथ्यात्वादीन् वेदयमानो जीवः स्वयमेव मिथ्यादृष्टिर्भूत्वा पुद्गलकर्म करोति । स किलाविवेकः, यतो न खल्वात्मा भाव्यभावकभावाभावात् पुद्गलद्रव्यमयमिथ्यात्वादि- वेदकोऽपि, कथं पुनः पुद्गलकर्मणः कर्ता नाम ? अथैतदायातम् — यतः पुद्गलद्रव्यमयानां चतुर्णां सामान्यप्रत्ययानां विकल्पास्त्रयोदश विशेषप्रत्यया गुणशब्दवाच्याः केवला एव कुर्वन्ति कर्माणि, ततः पुद्गलकर्मणामकर्ता जीवो, गुणा एव तत्कर्तारः । ते तु पुद्गलद्रव्यमेव । ततः स्थितं पुद्गलकर्मणः पुद्गलद्रव्यमेवैकं कर्तृ ।

TIkA — kharekhar pudgalakarmano, pudgaladravya ja ek kartA chhe; tenA visheSho — mithyAtva, avirati, kaShAy ane yog bandhanA sAmAnya hetuo hovAthI chAr kartA chhe; teo ja bhedarUp karavAmAn AvatAn (arthAt temanA ja bhed pADavAmAn AvatAn), mithyAdraShTithI mAnDIne sayogakevaLI sudhInA ter kartA chhe. have, jeo pudgalakarmanA vipAkanA prakAro hovAthI atyant achetan chhe evA A ter kartAo ja kevaL vyApyavyApakabhAve kAI paN pudgalakarmane jo kare to bhale kare; temAn jIvane shun Avyun? (kAI ja nahi.) ahIn A tarka chhe ke ‘‘pudgalamay mithyAtvAdine vedato (bhogavato) jIv pote ja mithyAdraShTi thaIne pudgalakarmane kare chhe’’. (tenun samAdhAn — ) A tarka kharekhar avivek chhe, kAraN ke bhAvyabhAvakabhAvano abhAv hovAthI AtmA nishchayathI pudgal- dravyamay mithyAtvAdino bhoktA paN nathI, to pachhI pudgalakarmano kartA kem hoy? mATe em phalit thayun ke — jethI pudgaladravyamay chAr sAmAnyapratyayonA bhedarUp ter visheShapratyayo ke jeo ‘guN’ shabdathI kahevAmAn Ave chhe (arthAt jemanun nAm guNasthAn chhe) teo ja kevaL karmone kare chhe, tethI jIv pudgalakarmono akartA chhe, ‘guNo’ ja temanA kartA chhe; ane te ‘guNo’ to pudgaladravya ja chhe; tethI em Tharyun ke pudgalakarmano pudgaladravya ja ek kartA chhe.

bhAvArtha — shAstramAn pratyayone bandhanA kartA kahevAmAn AvyA chhe. guNasthAno paN visheSh pratyayo ja chhe tethI e guNasthAno bandhanA kartA chhe arthAt pudgalakarmanA kartA chhe. vaLI mithyAtvAdi sAmAnya pratyayo ke guNasthAnarUp visheSh pratyayo achetan pudgaladravyamay ja chhe, tethI em siddha thayun ke pudgaladravya ja pudgalakarmanun kartA ( – karanArun) chhe; jIv kartA nathI. jIvane pudgalakarmano kartA mAnavo te agnAn chhe.

25

Page 194 of 642
PDF/HTML Page 225 of 673
single page version

न च जीवप्रत्यययोरेकत्वम्
जह जीवस्स अणण्णुवओगो कोहो वि तह जदि अणण्णो ।
जीवस्साजीवस्स य एवमणण्णत्तमावण्णं ।।११३।।
एवमिह जो दु जीवो सो चेव दु णियमदो तहाऽजीवो ।
अयमेयत्ते दोसो पच्चयणोकम्मकम्माणं ।।११४।।
अह दे अण्णो कोहो अण्णुवओगप्पगो हवदि चेदा ।
जह कोहो तह पच्चय कम्मं णोकम्ममवि अण्णं ।।११५।।
यथा जीवस्यानन्य उपयोगः क्रोधोऽपि तथा यद्यनन्यः ।
जीवस्याजीवस्य चैवमनन्यत्वमापन्नम् ।।११३।।
एवमिह यस्तु जीवः स चैव तु नियमतस्तथाऽजीवः ।
अयमेकत्वे दोषः प्रत्ययनोकर्मकर्मणाम् ।।११४।।
अथ ते अन्यः क्रोधोऽन्यः उपयोगात्मको भवति चेतयिता ।
यथा क्रोधस्तथा प्रत्ययाः कर्म नोकर्माप्यन्यत् ।।११५।।

vaLI jIvane ane te pratyayone ekapaNun nathI em have kahe chhe —

upayog jem ananya jIvano, krodh tem ananya jo,
to doSh Ave jIv tem ajIvanA ekatvano. 113.
to jagatamAn je jIv te ja ajIv paN nishchay Thare;
nokarma, pratyay, karmanA ekatvamAn paN doSh e. 114.
jo krodh e rIt anya, jIv upayogaAtmak anya chhe,
to krodhavat nokarma, pratyay, karma te paN anya chhe. 115.

gAthArtha — [यथा] jem [जीवस्य] jIvane [उपयोगः] upayog [अनन्यः] ananya arthAt ekarUp chhe [तथा] tem [यदि] jo [क्रोधः अपि] krodh paN [अनन्यः] ananya hoy to [एवम्] e rIte [जीवस्य] jIvane [च] ane [अजीवस्य] ajIvane [अनन्यत्वम्] ananyapaNun

Page 195 of 642
PDF/HTML Page 226 of 673
single page version

यदि यथा जीवस्य तन्मयत्वाज्जीवादनन्य उपयोगस्तथा जडः क्रोधोऽप्यनन्य एवेति प्रतिपत्तिस्तदा चिद्रूपजडयोरनन्यत्वाज्जीवस्योपयोगमयत्ववज्जडक्रोधमयत्वापत्तिः । तथा सति तु य एव जीवः स एवाजीव इति द्रव्यान्तरलुप्तिः । एवं प्रत्ययनोकर्मकर्मणामपि जीवादनन्यत्वप्रतिपत्तावयमेव दोषः । अथैतद्दोषभयादन्य एवोपयोगात्मा जीवोऽन्य एव जडस्वभावः क्रोधः इत्यभ्युपगमः, तर्हि यथोपयोगात्मनो जीवादन्यो जडस्वभावः क्रोधः तथा प्रत्ययनोकर्मकर्माण्यप्यन्यान्येव, जड- स्वभावत्वाविशेषात् । नास्ति जीवप्रत्यययोरेकत्वम् । [आपन्नम्] AvI paDyun. [एवम् च] em thatAn, [इह] A jagatamAn [यः तु] je [जीवः] jIv

chhe [सः एव तु] te ja [नियमतः] niyamathI [तथा] tevI ja rIte [अजीवः] ajIv Tharyo; (bannenun ananyapaNun hovAmAn A doSh Avyo;) [प्रत्ययनोकर्मकर्मणाम्] pratyay, nokarma ane karmanA [एकत्वे] ekapaNAmAn arthAt ananyapaNAmAn paN [अयम् दोषः] A ja doSh Ave chhe. [अथ] have jo (A doShanA bhayathI) [ते] tArA matamAn [क्रोधः] krodh [अन्यः] anya chhe ane [उपयोगात्मकः] upayogasvarUp [चेतयिता] AtmA [अन्यः] anya [भवति] chhe, to [यथा क्रोधः] jem krodh [तथा] tem [प्रत्ययाः] pratyayo [कर्म] karma ane [नोकर्म अपि] nokarma paN [अन्यत्] AtmAthI anya ja chhe.

TIkA — jem jIvanA upayogamayapaNAne lIdhe jIvathI upayog ananya chhe tem jaD krodh paN ananya ja chhe evI jo 1pratipatti karavAmAn Ave, to 2chidrUpanA ane jaDanA ananyapaNAne lIdhe jIvane upayogamayapaNAnI mAphak jaD krodhamayapaNun paN AvI paDe. em thatAn to je jIv te ja ajIv Thare, — e rIte anya dravyano lop thAy. A pramANe pratyay, nokarma ane karma paN jIvathI ananya chhe evI pratipattimAn paN A ja doSh Ave chhe. have jo A doShanA bhayathI em svIkAravAmAn Ave ke upayogAtmak jIv anya ja chhe ane jaDasvabhAv krodh anya ja chhe, to jem upayogAtmak jIvathI jaDasvabhAv krodh anya chhe tem pratyay, nokarma ane karma paN anya ja chhe kAraN ke temanA jaDasvabhAvapaNAmAn taphAvat nathI (arthAt jem krodh jaD chhe tem pratyay, nokarma ane karma paN jaD chhe). A rIte jIvane ane pratyayane ekapaNun nathI.

bhAvArtha — mithyAtvAdi Asrav to jaDasvabhAv chhe ane jIv chetanasvabhAv chhe. jo jaD ane chetan ek thaI jAy to bhinna dravyano lop thaI jAy e moTo doSh Ave. mATe Asravane ane AtmAne ekapaNun nathI e nishchayanayano siddhAnt chhe. 1. pratipatti = pratIti; pratipAdan. 2. chidrUp = jIv

Page 196 of 642
PDF/HTML Page 227 of 673
single page version

अथ पुद्गलद्रव्यस्य परिणामस्वभावत्वं साधयति सांख्यमतानुयायिशिष्यं प्रति —
जीवे ण सयं बद्धं ण सयं परिणमदि कम्मभावेण ।
जदि पोग्गलदव्वमिणं अप्परिणामी तदा होदि ।।११६।।
कम्मइयवग्गणासु य अपरिणमंतीसु कम्मभावेण ।
संसारस्स अभावो पसज्जदे संखसमओ वा ।।११७।।
जीवो परिणामयदे पोग्गलदव्वाणि कम्मभावेण ।
ते सयमपरिणमंते कहं णु परिणामयदि चेदा ।।११८।।
अह सयमेव हि परिणमदि कम्मभावेण पोग्गलं दव्वं ।
जीवो परिणामयदे कम्मं कम्मत्तमिदि मिच्छा ।।११९।।
णियमा कम्मपरिणदं कम्मं चिय होदि पोग्गलं दव्वं ।
तह तं णाणावरणाइपरिणदं मुणसु तच्चेव ।।१२०।।

have sAnkhyamatanA anuyAyI shiShya prati pudgaladravyanun pariNAmasvabhAvapaNun siddha kare chhe (arthAt sAnkhyamatI prakRiti-puruShane apariNAmI mAne chhe tene samajAve chhe) —

jIvamAn svayam nahi baddha, na svayam karmabhAve pariName,
to evun pudgaladravya A pariNamanahIn bane are! 116.
jo vargaNA kArmaN taNI nahi karmabhAve pariName,
sansArano ja abhAv athavA samay sAnkhya taNo Thare! 117.
jo karmabhAve pariNamAve jIv pudgaladravyane,
kyam jIv tene pariNamAve je svayam nahi pariName? 118.
svayamev pudgaladravya vaLI jo karmabhAve pariName,
jIv pariNamAve karmane karmatvamAn — mithyA bane. 119.
pudgaladarav je karmapariNat, nishchaye karma ja bane;
gnAnAvaraNaityAdipariNat, te ja jANo tehane. 120.

Page 197 of 642
PDF/HTML Page 228 of 673
single page version

जीवे न स्वयं बद्धं न स्वयं परिणमते कर्मभावेन ।
यदि पुद्गलद्रव्यमिदमपरिणामि तदा भवति ।।११६।।
कार्मणवर्गणासु चापरिणममानासु कर्मभावेन ।
संसारस्याभावः प्रसजति सांख्यसमयो वा ।।११७।।
जीवः परिणामयति पुद्गलद्रव्याणि कर्मभावेन ।
तानि स्वयमपरिणममानानि कथं नु परिणामयति चेतयिता ।।११८।।
अथ स्वयमेव हि परिणमते कर्मभावेन पुद्गलं द्रव्यम् ।
जीवः परिणामयति कर्म कर्मत्वमिति मिथ्या ।।११९।।
नियमात्कर्मपरिणतं कर्म चैव भवति पुद्गलं द्रव्यम् ।
तथा तद्ज्ञानावरणादिपरिणतं जानीत तच्चैव ।।१२०।।

gAthArtha — [इदम् पुद्गलद्रव्यम्] A pudgaladravya [जीवे] jIvamAn [स्वयं] svayam [बद्धं न] bandhAyun nathI ane [कर्मभावेन] karmabhAve [स्वयं] svayam [न परिणमते] pariNamatun nathI [यदि] em jo mAnavAmAn Ave [तदा] to te [अपरिणामी] apariNAmI [भवति] Thare chhe; [च] ane [कार्मणवर्गणासु] kArmaNavargaNAo [कर्मभावेन] karmabhAve [अपरिणममानासु] nahi pariNamatAn, [संसारस्य] sansArano [अभावः] abhAv [प्रसजति] Thare chhe [वा] athavA [सांख्यसमयः] sAnkhyamatano prasang Ave chhe.

vaLI [जीवः] jIv [पुद्गलद्रव्याणि] pudgaladravyone [कर्मभावेन] karmabhAve [परिणामयति] pariNamAve chhe em mAnavAmAn Ave to e prashna thAy chhe ke [स्वयम् अपरिणममानानि] svayam nahi pariNamatI evI [तानि] te vargaNAone [चेतयिता] chetan AtmA [कथं नु] kem [परिणामयति] pariNamAvI shake? [अथ] athavA jo [पुद्गलम् द्रव्यम्] pudgaladravya [स्वयमेव हि] potAnI meLe ja [कर्मभावेन] karmabhAve [परिणमते] pariName chhe em mAnavAmAn Ave, to [जीवः] jIv [कर्म] karmane arthAt pudgaladravyane [कर्मत्वम्] karmapaNe [परिणामयति] pariNamAve chhe [इति] em kahevun [मिथ्या] mithyA Thare chhe.

[नियमात्] mATe jem niyamathI [कर्मपरिणतं] *karmarUpe pariNamelun [पुद्गलम् द्रव्यम्] pudgaladravya [कर्म चैव] karma ja [भवति] chhe [तथा] tevI rIte [ज्ञानावरणादिपरिणतं] gnAnAvaraNAdi- rUpe pariNamelun [तत्] pudgaladravya [तत् च एव] gnAnAvaraNAdi ja [जानीत] jANo. * karma = kartAnun kArya, jem ke — mATInun karma ghaDo.

Page 198 of 642
PDF/HTML Page 229 of 673
single page version

यदि पुद्गलद्रव्यं जीवे स्वयमबद्धं सत्कर्मभावेन स्वयमेव न परिणमेत, तदा तदपरिणाम्येव स्यात् । तथा सति संसाराभावः । अथ जीवः पुद्गलद्रव्यं कर्मभावेन परिणामयति ततो न संसाराभावः इति तर्कः । किं स्वयमपरिणममानं परिणममानं वा जीवः पुद्गलद्रव्यं कर्मभावेन परिणामयेत् ? न तावत्तत्स्वयमपरिणममानं परेण परिणमयितुं पार्येत; न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते । स्वयं परिणममानं तु न परं परिणमयितारमपेक्षेत; न हि वस्तुशक्तयः परमपेक्षन्ते । ततः पुद्गलद्रव्यं परिणामस्वभावं स्वयमेवास्तु । तथा सति कलशपरिणता मृत्तिका स्वयं कलश इव जडस्वभावज्ञानावरणादिकर्मपरिणतं तदेव स्वयं ज्ञानावरणादिकर्म स्यात् । इति सिद्धं पुद्गलद्रव्यस्य परिणामस्वभावत्वम् ।

(उपजाति)
स्थितेत्यविघ्ना खलु पुद्गलस्य
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं
यमात्मनस्तस्य स एव कर्ता ।।६४।।

TIkA — jo pudgaladravya jIvamAn svayam nahi bandhAyun thakun karmabhAve svayamev na pariName, to te apariNAmI ja Thare. em thatAn, sansArano abhAv thAy. (kAraN ke pudgaladravya karmarUpe na pariName to jIv karmarahit Thare; to pachhI sansAr kono?) ahIn jo em tarka karavAmAn Ave ke ‘‘jIv pudgaladravyane karmabhAve pariNamAve chhe tethI sansArano abhAv thato nathI’’, to tenun nirAkaraN be pakSha laIne karavAmAn Ave chhe — shun jIv svayam apariNamatA pudgaladravyane karmabhAve pariNamAve ke svayam pariNamatAne? pratham, svayam apariNamatAne par vaDe pariNamAvI shakAy nahi; kAraN ke (vastumAn) je shakti svata (potAthI ja) na hoy tene anya koI karI shake nahi. (mATe pratham pakSha asatya chhe.) ane svayam pariNamatAne to par (anya) pariNamAvanAranI apekShA na hoy; kAraN ke vastunI shaktio paranI apekShA rAkhatI nathI. (mATe bIjo pakSha paN asatya chhe.) tethI pudgaladravya pariNamanasvabhAvavALun svayamev ho. em hotAn (hovAthI), jem ghaDArUpe pariNamelI mATI ja pote ghaDo chhe tem, jaD svabhAvavALA gnAnAvaraNAdikarmarUpe pariNamelun pudgaladravya ja pote gnAnAvaraNAdikarma chhe. A rIte pudgaladravyanun pariNAmasvabhAvapaNun siddha thayun.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [इति] A rIte [पुद्गलस्य] pudgaladravyanI [स्वभावभूता परिणामशक्तिः] svabhAvabhUt pariNamanashakti [खलु अविघ्ना स्थिता] nirvighna siddha thaI. [तस्यां स्थितायां] e

Page 199 of 642
PDF/HTML Page 230 of 673
single page version

जीवस्य परिणामित्वं साधयति —
ण सयं बद्धो कम्मे ण सयं परिणमदि कोहमादीहिं ।
जदि एस तुज्झ जीवो अप्परिणामी तदा होदि ।।१२१।।
अपरिणमंतम्हि सयं जीवे कोहादिएहिं भावेहिं ।
संसारस्स अभावो पसज्जदे संखसमओ वा ।।१२२।।
पोग्गलकम्मं कोहो जीवं परिणामएदि कोहत्तं ।
तं सयमपरिणमंतं कहं णु परिणामयदि कोहो ।।१२३।।
अह सयमप्पा परिणमदि कोहभावेण एस दे बुद्धी ।
कोहो परिणामयदे जीवं कोहत्तमिदि मिच्छा ।।१२४।।

siddha thatAn, [सः आत्मनः यम् भावं करोति] pudgaladravya potAnA je bhAvane kare chhe [तस्य सः एव कर्ता] teno te pudgaladravya ja kartA chhe.

bhAvArtha — sarva dravyo pariNamanasvabhAvavALAn chhe tethI potapotAnA bhAvanA pote ja kartA chhe. pudgaladravya paN potAnA je bhAvane kare chhe teno pote ja kartA chhe. 64.

have jIvanun pariNAmIpaNun siddha kare chhe —

karme svayam nahi baddha, na svayam krodhabhAve pariName,
to jIv A tuj mat viShe pariNamanahIn bane are! 121.
krodhAdibhAve jo svayam nahi jIv pote pariName,
sansArano ja abhAv athavA samay sAnkhya taNo Thare! 122.
jo krodh — pudgalakarma — jIvane pariNamAve krodhamAn,
kyam krodh tene pariNamAve je svayam nahi pariName? 123.
athavA svayam jIv krodhabhAve pariName — tuj buddhi chhe,
to krodh jIvane pariNamAve krodhamAn — mithyA bane. 124.

Page 200 of 642
PDF/HTML Page 231 of 673
single page version

कोहुवजुत्तो कोहो माणुवजुत्तो य माणमेवादा ।
माउवजुत्तो माया लोहुवजुत्तो हवदि लोहो ।।१२५।।
न स्वयं बद्धः कर्मणि न स्वयं परिणमते क्रोधादिभिः ।
यद्येषः तव जीवोऽपरिणामी तदा भवति ।।१२१।।
अपरिणममाने स्वयं जीवे क्रोधादिभिः भावैः ।
संसारस्याभावः प्रसजति सांख्यसमयो वा ।।१२२।।
पुद्गलकर्म क्रोधो जीवं परिणामयति क्रोधत्वम् ।
तं स्वयमपरिणममानं कथं नु परिणामयति क्रोधः ।।१२३।।
अथ स्वयमात्मा परिणमते क्रोधभावेन एषा ते बुद्धिः ।
क्रोधः परिणामयति जीवं क्रोधत्वमिति मिथ्या ।।१२४।।
क्रोधोपयुक्तः क्रोधो मानोपयुक्तश्च मान एवात्मा ।
मायोपयुक्तो माया लोभोपयुक्तो भवति लोभः ।।१२५।।
krodhopayogI krodh, jIv mAnopayogI mAn chhe,
mAyopayut mAyA ane lobhopayut lobh ja bane. 125.

gAthArtha — sAnkhyamatanA anuyAyI shiShya prati AchArya kahe chhe ke he bhAI! [एषः] A [जीवः] jIv [कर्मणि] karmamAn [स्वयं] svayam [बद्धः न] bandhAyo nathI ane [क्रोधादिभिः] krodhAdibhAve [स्वयं] svayam [न परिणमते] pariNamato nathI [यदि तव] em jo tAro mat hoy [तदा] to te (jIv) [अपरिणामी] apariNAmI [भवति] Thare chhe; ane [जीवे] jIv [स्वयं] pote [क्रोधादिभिः भावैः] krodhAdibhAve [अपरिणममाने] nahi pariNamatAn, [संसारस्य] sansArano [अभावः] abhAv [प्रसजति] Thare chhe [वा] athavA [सांख्यसमयः] sAnkhyamatano prasang Ave chhe.

[पुद्गलकर्म क्रोधः] vaLI pudgalakarma je krodh te [जीवं] jIvane [क्रोधत्वम्] krodhapaNe [परिणामयति] pariNamAve chhe em tun mAne to e prashna thAy chhe ke [स्वयम् अपरिणममानं] svayam nahi pariNamatA evA [तं] te jIvane [क्रोधः] krodh [कथं नु] kem [परिणामयति] pariNamAvI shake? [अथ] athavA jo [आत्मा] AtmA [स्वयम्] potAnI meLe [क्रोधभावेन] krodhabhAve [परिणमते] pariName chhe [एषा ते बुद्धिः] em tArI buddhi hoy, to [क्रोधः] krodh [जीवं] jIvane

Page 201 of 642
PDF/HTML Page 232 of 673
single page version

यदि कर्मणि स्वयमबद्धः सन् जीवः क्रोधादिभावेन स्वयमेव न परिणमेत तदा स किलापरिणाम्येव स्यात् । तथा सति संसाराभावः । अथ पुद्गलकर्म क्रोधादि जीवं क्रोधादिभावेन परिणामयति ततो न संसाराभाव इति तर्कः । किं स्वयमपरिणममानं परिणममानं वा पुद्गलकर्म क्रोधादि जीवं क्रोधादिभावेन परिणामयेत् ? न तावत्स्वयमपरिणममानः परेण परिणमयितुं पार्येत; न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते । स्वयं परिणममानस्तु न परं परिणमयितारमपेक्षेत; न हि वस्तुशक्तयः परमपेक्षन्ते । ततो जीवः परिणामस्वभावः स्वयमेवास्तु । तथा सति गरुड- ध्यानपरिणतः साधकः स्वयं गरुड इवाज्ञानस्वभावक्रोधादिपरिणतोपयोगः स एव स्वयं क्रोधादिः स्यात् । इति सिद्धं जीवस्य परिणामस्वभावत्वम् । [क्रोधत्वम्] krodhapaNe [परिणामयति] pariNamAve chhe [इति] em kahevun [मिथ्या] mithyA Thare chhe.

mATe e siddhAnt chhe ke [क्रोधोपयुक्तः] krodhamAn upayukta (arthAt jeno upayog krodhAkAre pariNamyo chhe evo) [आत्मा] AtmA [क्रोधः] krodh ja chhe, [मानोपयुक्तः] mAnamAn upayukta AtmA [मानः एव] mAn ja chhe, [मायोपयुक्तः] mAyAmAn upayukta AtmA [माया] mAyA chhe [च] ane [लोभोपयुक्तः] lobhamAn upayukta AtmA [लोभः] lobh [भवति] chhe.

TIkA — jo jIv karmamAn svayam nahi bandhAyo thako krodhAdibhAve svayamev na pariName to te kharekhar apariNAmI ja Thare. em thatAn sansArano abhAv thAy. ahIn jo em tarka karavAmAn Ave ke ‘‘pudgalakarma je krodhAdik te jIvane krodhAdibhAve pariNamAve chhe tethI sansArano abhAv thato nathI’’, to tenun nirAkaraN be pakSha laIne karavAmAn Ave chhe — pudgalakarma krodhAdik chhe te svayam apariNamatA jIvane krodhAdibhAve pariNamAve ke svayam pariNamatAne? pratham, svayam apariNamatAne par vaDe pariNamAvI shakAy nahi; kAraN ke (vastumAn) je shakti svata na hoy tene anya koI karI shake nahi. ane svayam pariNamatAne to par (anya) pariNamAvanAranI apekShA na hoy; kAraN ke vastunI shaktio paranI apekShA rAkhatI nathI. (A rIte banne pakSha asatya chhe.) tethI jIv pariNamanasvabhAvavALo svayamev ho. em hotAn (hovAthI), jem garuDanA dhyAnarUpe pariNamelo mantrasAdhak pote garuD chhe tem, agnAnasvabhAvavALA krodhAdirUpe jeno upayog pariNamyo chhe evo jIv ja pote krodhAdi chhe. A rIte jIvanun pariNAmasvabhAvapaNun siddha thayun.

bhAvArtha — jIv pariNAmasvabhAv chhe. jyAre potAno upayog krodhAdirUpe pariName chhe tyAre pote krodhAdirUp ja thAy chhe em jANavun.

26

Page 202 of 642
PDF/HTML Page 233 of 673
single page version

(उपजाति)
स्थितेति जीवस्य निरन्तराया
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं
यं स्वस्य तस्यैव भवेत्स कर्ता ।।६५।।
तथाहि —
जं कुणदि भावमादा कत्ता सो होदि तस्स कम्मस्स ।
णाणिस्स स णाणमओ अण्णाणमओ अणाणिस्स ।।१२६।।
यं करोति भावमात्मा कर्ता स भवति तस्य कर्मणः ।
ज्ञानिनः स ज्ञानमयोऽज्ञानमयोऽज्ञानिनः ।।१२६।।

एवमयमात्मा स्वयमेव परिणामस्वभावोऽपि यमेव भावमात्मनः करोति तस्यैव

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [इति ] A rIte [ जीवस्य ] jIvanI [ स्वभावभूता परिणामशक्तिः ] svabhAvabhUt pariNamanashakti [निरन्तराया स्थिता ] nirvighna siddha thaI. [तस्यां स्थितायां ] e siddha thatAn, [सः स्वस्य यं भावं करोति ] jIv potAnA je bhAvane kare chhe [तस्य एव सः कर्ता भवेत् ] teno te kartA thAy chhe.

bhAvArtha — jIv paN pariNAmI chhe; tethI pote je bhAvarUpe pariName chhe teno kartA thAy chhe. 65.

gnAnI gnAnamay bhAvano ane agnAnI agnAnamay bhAvano kartA chhe em have kahe chhe —

je bhAvane AtmA kare, kartA bane te karmano;
te gnAnamay chhe gnAnIno, agnAnamay agnAnIno. 126.

gAthArtha — [ आत्मा ] AtmA [ यं भावम् ] je bhAvane [ करोति ] kare chhe [ तस्य कर्मणः ] te bhAvarUp karmano [ सः ] te [ कर्ता ] kartA [ भवति ] thAy chhe; [ ज्ञानिनः ] gnAnIne to [ सः ] te bhAv [ ज्ञानमयः ] gnAnamay chhe ane [ अज्ञानिनः ] agnAnIne [ अज्ञानमयः ] agnAnamay chhe.

TIkA — A rIte A AtmA svayamev pariNAmasvabhAvavALo chhe topaN potAnA je

Page 203 of 642
PDF/HTML Page 234 of 673
single page version

कर्मतामापद्यमानस्य कर्तृत्वमापद्येत । स तु ज्ञानिनः सम्यक्स्वपरविवेकेनात्यन्तोदितविविक्तात्म- ख्यातित्वात् ज्ञानमय एव स्यात् । अज्ञानिनः तु सम्यक्स्वपरविवेकाभावेनात्यन्तप्रत्यस्तमित- विविक्तात्मख्यातित्वादज्ञानमय एव स्यात् ।

किं ज्ञानमयभावात्किमज्ञानमयाद्भवतीत्याह —
अण्णाणमओ भावो अणाणिणो कुणदि तेण कम्माणि ।
णाणमओ णाणिस्स दु ण कुणदि तम्हा दु कम्माणि ।।१२७।।
अज्ञानमयो भावोऽज्ञानिनः करोति तेन कर्माणि ।
ज्ञानमयो ज्ञानिनस्तु न करोति तस्मात्तु कर्माणि ।।१२७।।

अज्ञानिनो हि सम्यक्स्वपरविवेकाभावेनात्यन्तप्रत्यस्तमितविविक्तात्मख्यातित्वाद्यस्मादज्ञानमय bhAvane kare chhe te bhAvano ja — karmapaNAne pAmelAno — kartA te thAy chhe (arthAt te bhAv AtmAnun karma chhe ane AtmA teno kartA chhe). te bhAv gnAnIne gnAnamay ja chhe kAraN ke tene samyak prakAre svaparanA vivek vaDe (sarva paradravyabhAvothI) bhinna AtmAnI khyAti atyant uday pAmI chhe. ane te bhAv agnAnIne to agnAnamay ja chhe kAraN ke tene samyak prakAre svaparano vivek nahi hovAne lIdhe bhinna AtmAnI khyAti atyant asta thaI gaI chhe.

bhAvArtha — gnAnIne to svaparanun bhedagnAn thayun chhe tethI tene potAnA gnAnamay bhAvanun ja kartApaNun chhe; ane agnAnIne svaparanun bhedagnAn nathI tethI tene agnAnamay bhAvanun ja kartApaNun chhe.

gnAnamay bhAvathI shun thAy chhe ane agnAnamay bhAvathI shun thAy chhe te have kahe chhe —

agnAnamay agnAnIno, tethI kare te karmane;
paN gnAnamay chhe gnAnIno, tethI kare nahi karmane. 127.

gAthArtha — [ अज्ञानिनः ] agnAnIne [ अज्ञानमयः ] agnAnamay [ भावः ] bhAv chhe [ तेन ] tethI agnAnI [ कर्माणि ] karmone [ करोति ] kare chhe, [ ज्ञानिनः तु ] ane gnAnIne to [ ज्ञानमयः ] gnAnamay (bhAv) chhe [ तस्मात् तु ] tethI gnAnI [ कर्माणि ] karmone [ न करोति ] karato nathI.

TIkA — agnAnIne, samyak prakAre svaparano vivek nahi hovAne lIdhe bhinna

Page 204 of 642
PDF/HTML Page 235 of 673
single page version

एव भावः स्यात्, तस्मिंस्तु सति स्वपरयोरेकत्वाध्यासेन ज्ञानमात्रात्स्वस्मात्प्रभ्रष्टः पराभ्यां रागद्वेषाभ्यां सममेकीभूय प्रवर्तिताहङ्कारः स्वयं किलैषोऽहं रज्ये रुष्यामीति रज्यते रुष्यति च; तस्मादज्ञानमयभावादज्ञानी परौ रागद्वेषावात्मानं कुर्वन् करोति कर्माणि ।

ज्ञानिनस्तु सम्यक्स्वपरविवेकेनात्यन्तोदितविविक्तात्मख्यातित्वाद्यस्मात् ज्ञानमय एव भावः स्यात्, तस्मिंस्तु सति स्वपरयोर्नानात्वविज्ञानेन ज्ञानमात्रे स्वस्मिन्सुनिविष्टः पराभ्यां रागद्वेषाभ्यां पृथग्भूततया स्वरसत एव निवृत्ताहङ्कारः स्वयं किल केवलं जानात्येव, न रज्यते, न च रुष्यति; तस्मात् ज्ञानमयभावात् ज्ञानी परौ रागद्वेषावात्मानमकुर्वन्न करोति कर्माणि ।

AtmAnI khyAti atyant asta thaI gaI hovAthI, agnAnamay bhAv ja hoy chhe, ane te hotAn (hovAthI), svaparanA ekatvanA adhyAsane lIdhe gnAnamAtra evA potAmAnthI (AtmasvarUpamAnthI) bhraShTa thayelo, par evA rAgadveSh sAthe ek thaIne jene ahankAr pravartyo chhe evo pote ‘A hun kharekhar rAgI chhun, dveShI chhun (arthAt A hun rAg karun chhun, dveSh karun chhun)’ em (mAnato thako) rAgI ane dveShI thAy chhe; tethI agnAnamay bhAvane lIdhe agnAnI potAne par evA rAgadveSharUp karato thako karmone kare chhe.

gnAnIne to, samyak prakAre svaparanA vivek vaDe bhinna AtmAnI khyAti atyant uday pAmI hovAthI, gnAnamay bhAv ja hoy chhe, ane te hotAn, svaparanA nAnAtvanA vignAnane lIdhe gnAnamAtra evA potAmAn suniviShTa (samyak prakAre sthiti) thayelo, par evA rAgadveShathI pRuthagbhUtapaNAne ( bhinnapaNAne) lIdhe nijarasathI ja jene ahankAr nivRutta thayo chhe evo pote kharekhar kevaL jANe ja chhe, rAgI ane dveShI thato nathI (arthAt rAg ane dveSh karato nathI); tethI gnAnamay bhAvane lIdhe gnAnI potAne par evA rAgadveSharUp nahi karato thako karmone karato nathI.

bhAvArtha — A AtmAne krodhAdik mohanIy karmanI prakRitino (arthAt rAgadveShano) uday AvatAn, potAnA upayogamAn teno rAgadveSharUp malin svAd Ave chhe. agnAnIne svaparanun bhedagnAn nahi hovAthI te em mAne chhe ke ‘‘A rAgadveSharUp malin upayog chhe te ja mArun svarUp chhe — te ja hun chhun’’. Am rAgadveShamAn ahambuddhi karato agnAnI potAne rAgIdveShI kare chhe; tethI te karmone kare chhe. A pramANe agnAnamay bhAvathI karmabandh thAy chhe.

gnAnIne bhedagnAn hovAthI te em jANe chhe ke ‘‘gnAnamAtra shuddha upayog chhe te ja mArun svarUp chhe — te ja hun chhun; rAgadveSh chhe te karmano ras chhe — mArun svarUp nathI’’. Am rAgadveShamAn ahambuddhi nahi karato gnAnI potAne rAgIdveShI karato nathI, kevaL gnAtA ja rahe chhe; tethI te

Page 205 of 642
PDF/HTML Page 236 of 673
single page version

(आर्या)
ज्ञानमय एव भावः कुतो भवेत् ज्ञानिनो न पुनरन्यः ।
अज्ञानमयः सर्वः कुतोऽयमज्ञानिनो नान्यः ।।६६।।
णाणमया भावाओ णाणमओ चेव जायदे भावो ।
जम्हा तम्हा णाणिस्स सव्वे भावा हु णाणमया ।।१२८।।
अण्णाणमया भावा अण्णाणो चेव जायदे भावो ।
जम्हा तम्हा भावा अण्णाणमया अणाणिस्स ।।१२९।।
ज्ञानमयाद्भावात् ज्ञानमयश्चैव जायते भावः ।
यस्मात्तस्माज्ज्ञानिनः सर्वे भावाः खलु ज्ञानमयाः ।।१२८।।

karmone karato nathI. A pramANe gnAnamay bhAvathI karmabandh thato nathI.

have AgaLanI gAthAnA arthanI sUchanArUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ ज्ञानिनः कुतः ज्ञानमयः एव भावः भवेत् ] ahIn prashna chhe ke gnAnIne kem gnAnamay ja bhAv hoy [ पुनः ] ane [ अन्यः न ] anya (arthAt agnAnamay) na hoy? [ अज्ञानिनः कुतः सर्वः अयम् अज्ञानमयः ] vaLI agnAnIne kem sarva bhAv agnAnamay ja hoy ane [ अन्यः न ] anya (arthAt gnAnamay) na hoy? 66.

A ja prashnanA uttararUp gAthA kahe chhe —

vaLI gnAnamay ko bhAvamAnthI gnAnabhAv ja Upaje,
te kAraNe gnAnI taNA sau bhAv gnAnamayI khare; 128.
agnAnamay ko bhAvathI agnAnabhAv ja Upaje,
te kAraNe agnAnInA agnAnamay bhAvo bane. 129.

gAthArtha — [ यस्मात् ] kAraN ke [ ज्ञानमयात् भावात् च ] gnAnamay bhAvamAnthI [ ज्ञानमयः एव ] gnAnamay ja [ भावः ] bhAv [ जायते ] utpanna thAy chhe [ तस्मात् ] tethI [ ज्ञानिनः ] gnAnInA [ सर्वे भावाः ] sarva bhAvo [ खलु ] kharekhar [ ज्ञानमयाः ] gnAnamay ja hoy chhe. [ च ] ane, [ यस्मात् ] kAraN ke [ अज्ञानमयात् भावात् ] agnAnamay bhAvamAnthI [ अज्ञानः एव ] agnAnamay

Page 206 of 642
PDF/HTML Page 237 of 673
single page version

अज्ञानमयाद्भावादज्ञानश्चैव जायते भावः ।
यस्मात्तस्माद्भावा अज्ञानमया अज्ञानिनः ।।१२९।।

यतो ह्यज्ञानमयाद्भावाद्यः कश्चनापि भावो भवति स सर्वोऽप्यज्ञानमयत्वमनति- वर्तमानोऽज्ञानमय एव स्यात्, ततः सर्वे एवाज्ञानमया अज्ञानिनो भावाः । यतश्च ज्ञानमयाद्भावाद्यः कश्चनापि भावो भवति स सर्वोऽपि ज्ञानमयत्वमनतिवर्तमानो ज्ञानमय एव स्यात्, ततः सर्वे एव ज्ञानमया ज्ञानिनो भावाः ।

(अनुष्टुभ्)
ज्ञानिनो ज्ञाननिर्वृत्ताः सर्वे भावा भवन्ति हि ।
सर्वेऽप्यज्ञाननिर्वृत्ता भवन्त्यज्ञानिनस्तु ते ।।६७।।

ja [ भावः ] bhAv [ जायते ] utpanna thAy chhe [ तस्मात् ] tethI [ अज्ञानिनः ] agnAnInA [ भावाः ] bhAvo [ अज्ञानमयाः ] agnAnamay ja hoy chhe.

TIkA — kharekhar agnAnamay bhAvamAnthI je koI paN bhAv thAy chhe te saghaLoy agnAnamayapaNAne nahi ullanghato thako agnAnamay ja hoy chhe, tethI agnAnInA bhAvo badhAy agnAnamay hoy chhe. ane gnAnamay bhAvamAnthI je koI paN bhAv thAy chhe te saghaLoy gnAnamayapaNAne nahi ullanghato thako gnAnamay ja hoy chhe, tethI gnAnInA bhAvo badhAy gnAnamay hoy chhe.

bhAvArtha — gnAnInun pariNaman agnAnInA pariNaman karatAn judI ja jAtanun chhe. agnAnInun pariNaman agnAnamay chhe, gnAnInun gnAnamay chhe; tethI agnAnInA krodh, mAn, vrat, tap ityAdi sarva bhAvo agnAnajAtine ullanghatA nahi hovAthI agnAnamay ja chhe ane gnAnInA sarva bhAvo gnAnajAtine ullanghatA nahi hovAthI gnAnamay ja chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ ज्ञानिनः ] gnAnInA [ सर्वे भावाः ] sarva bhAvo [ ज्ञाननिर्वृत्ताः हि ] gnAnathI nIpajelA ( – rachAyelA) [ भवन्ति ] hoy chhe [ तु ] ane [ अज्ञानिनः ] agnAnInA [ सर्वे अपि ते ] sarva bhAvo [ अज्ञाननिर्वृत्ताः ] agnAnathI nIpajelA ( – rachAyelA) [ भवन्ति ] hoy chhe. 67.

Page 207 of 642
PDF/HTML Page 238 of 673
single page version

अथैतदेव दृष्टान्तेन समर्थयते —
कणयमया भावादो जायंते कुंडलादओ भावा ।
अयमयया भावादो जह जायंते दु कडयादी ।।१३०।।
अण्णाणमया भावा अणाणिणो बहुविहा वि जायंते ।
णाणिस्स दु णाणमया सव्वे भावा तहा होंति ।।१३१।।
कनकमयाद्भावाज्जायन्ते कुण्डलादयो भावाः ।
अयोमयकाद्भावाद्यथा जायन्ते तु कटकादयः ।।१३०।।
अज्ञानमया भावा अज्ञानिनो बहुविधा अपि जायन्ते ।
ज्ञानिनस्तु ज्ञानमयाः सर्वे भावास्तथा भवन्ति ।।१३१।।

यथा खलु पुद्गलस्य स्वयं परिणामस्वभावत्वे सत्यपि, कारणानुविधायित्वात् कार्याणां, जाम्बूनदमयाद्भावाज्जाम्बूनदजातिमनतिवर्तमाना जाम्बूनदकुण्डलादय एव भावा

have A arthane draShTAntathI draDh kare chhe —

jyam kanakamay ko bhAvamAnthI kunDalAdik Upaje,
paN lohamay ko bhAvathI kaTakAdi bhAvo nIpaje; 130.
tyam bhAv bahuvidh Upaje agnAnamay agnAnIne,
paN gnAnIne to sarva bhAvo gnAnamay em ja bane. 131.

gAthArtha — [ यथा ] jem [ कनकमयात् भावात् ] suvarNamay bhAvamAnthI [ कुण्डलादयः भावाः ] suvarNamay kunDaL vagere bhAvo [ जायन्ते ] thAy chhe [ तु ] ane [ अयोमयकात् भावात् ] lohamay bhAvamAnthI [ कटकादयः ] lohamay kaDAn vagere bhAvo [ जायन्ते ] thAy chhe, [ तथा ] tem [ अज्ञानिनः ] agnAnIne (agnAnamay bhAvamAnthI) [ बहुविधाः अपि ] anek prakAranA [ अज्ञानमयाः भावाः ] agnAnamay bhAvo [ जायन्ते ] thAy chhe [ तु ] ane [ ज्ञानिनः ] gnAnIne (gnAnamay bhAvamAnthI) [ सर्वे ] sarva [ ज्ञानमयाः भावाः ] gnAnamay bhAvo [ भवन्ति ] thAy chhe.

TIkA — jevI rIte pudgal svayam pariNAmasvabhAvavALun hovA chhatAn, kAraN jevAn kAryo thatAn hovAthI, suvarNamay bhAvamAnthI, suvarNajAtine nahi ullanghatA evA suvarNamay kunDaL Adi

Page 208 of 642
PDF/HTML Page 239 of 673
single page version

भवेयुः, न पुनः कालायसवलयादयः, कालायसमयाद्भावाच्च कालायसजातिमनतिवर्तमानाः कालायसवलयादय एव भवेयुः, न पुनर्जाम्बूनदकुण्डलादयः । तथा जीवस्य स्वयं परिणाम- स्वभावत्वे सत्यपि, कारणानुविधायित्वादेव कार्याणां, अज्ञानिनः स्वयमज्ञानमयाद्भावादज्ञान- जातिमनतिवर्तमाना विविधा अप्यज्ञानमया एव भावा भवेयुः, न पुनर्ज्ञानमयाः, ज्ञानिनश्च स्वयं ज्ञानमयाद्भावाज्ज्ञानजातिमनतिवर्तमानाः सर्वे ज्ञानमया एव भावा भवेयुः, न पुनरज्ञानमयाः ।

bhAvo ja thAy parantu lokhanDamay kaDAn Adi bhAvo na thAy, ane lokhanDamay bhAvamAnthI, lokhanDajAtine nahi ullanghatA evA lokhanDamay kaDAn Adi bhAvo ja thAy parantu suvarNamay kunDaL Adi bhAvo na thAy; tevI rIte jIv svayam pariNAmasvabhAvavALo hovA chhatAn, kAraN jevAn ja kAryo thatAn hovAthI, agnAnIne — ke je pote agnAnamay bhAv chhe tene — agnAnamay bhAvamAnthI, agnAnajAtine nahi ullanghatA evA anek prakAranA agnAnamay bhAvo ja thAy parantu gnAnamay bhAvo na thAy, ane gnAnIne — ke je pote gnAnamay bhAv chhe tene — gnAnamay bhAvamAnthI, gnAnanI jAtine nahi ullanghatA evA sarva gnAnamay bhAvo ja thAy parantu agnAnamay bhAvo na thAy.

bhAvArtha — ‘jevun kAraN hoy tevun ja kArya thAy chhe’ e nyAye jem lokhanDamAnthI lokhanDamay kaDAn vagere vastuo thAy chhe ane suvarNamAnthI suvarNamay AbhUShaNo thAy chhe, tem agnAnI pote agnAnamay bhAv hovAthI tene (agnAnamay bhAvamAnthI) agnAnamay bhAvo ja thAy chhe ane gnAnI pote gnAnamay bhAv hovAthI tene (gnAnamay bhAvamAnthI) gnAnamay bhAvo ja thAy chhe.

agnAnIne shubhAshubh bhAvomAn Atmabuddhi hovAthI tenA sarva bhAvo agnAnamay ja chhe.

avirat samyagdraShTi( – gnAnI)ne joke chAritramohanA udaye krodhAdik bhAvo pravarte chhe topaN tene te bhAvomAn Atmabuddhi nathI, te temane paranA nimittathI thayelI upAdhi mAne chhe. tene krodhAdik karmo udayamAn AvIne kharI jAy chhe — AgAmI evo bandh karatAn nathI ke jethI sansAranun bhramaN vadhe; kAraN ke (gnAnI) pote udyamI thaIne krodhAdibhAvarUpe pariNamato nathI ane joke udayanI baLajorIthI pariName chhe topaN gnAtApaNun chUkIne pariNamato nathI; gnAnInun svAmitva nirantar gnAnamAn ja varte chhe tethI te krodhAdibhAvono anya gneyonI mAphak gnAtA ja chhe, kartA nathI. A rIte gnAnInA sarva bhAvo gnAnamay ja chhe.

Page 209 of 642
PDF/HTML Page 240 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
अज्ञानमयभावानामज्ञानी व्याप्य भूमिकाम् ।
द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानामेति हेतुताम् ।।६८।।
अण्णाणस्स स उदओ जा जीवाणं अतच्चउवलद्धी ।
मिच्छत्तस्स दु उदओ जीवस्स असद्दहाणत्तं ।।१३२।।
उदओ असंजमस्स दु जं जीवाणं हवेइ अविरमणं ।
जो दु कलुसोवओगो जीवाणं सो कसाउदओ ।।१३३।।
तं जाण जोगउदयं जो जीवाणं तु चिट्ठउच्छाहो ।
सोहणमसोहणं वा कायव्वो विरदिभावो वा ।।१३४।।
एदेसु हेदुभूदेसु कम्मइयवग्गणागदं जं तु ।
परिणमदे अट्ठविहं णाणावरणादिभावेहिं ।।१३५।।

have AgaLanI gAthAnI sUchanAnA artharUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ अज्ञानी ] agnAnI [ अज्ञानमयभावानाम् भूमिकाम् ] (potAnA) agnAnamay bhAvonI bhUmikAmAn [ व्याप्य ] vyApIne [ द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानाम् ] (AgAmI) dravyakarmanAn nimitta je (agnAnAdik) bhAvo temanA [ हेतुताम् एति ] hetupaNAne pAme chhe (arthAt dravyakarmanAn nimittarUp bhAvono hetu bane chhe). 68.

A ja artha pAnch gAthAothI kahe chhe —

agnAn tattva taNun jIvone, uday te agnAnano,
apratIt tattvanI jIvane je, uday te mithyAtvano; 132.
jIvane aviratabhAv je, te uday aNasanyam taNo,
jIvane kaluSh upayog je, te uday jAN kaShAyano; 133.
shubh ke ashubh pravRutti ke nivRuttinI cheShTA taNo
utsAh varte jIvane, te uday jAN tun yogano. 134.
A hetubhUt jyAn thAy, tyAn kArmaNavaragaNArUp je,
te aShTavidh gnAnAvaraNaityAdibhAve pariName; 135.
27