Page 130 of 642
PDF/HTML Page 161 of 673
single page version

bhAvArtha — Avo gnAnasvarUp AtmA chhe te, paradravya tathA parabhAvonA kartApaNArUp agnAnane dUr karIne, pote pragaT prakAshamAn thAy chhe. 46.

have, jyAn sudhI A jIv AsravanA ane AtmAnA visheShane (taphAvatane) jANe nahi tyAn sudhI te agnAnI rahyo thako, AsravomAn pote lIn thato, karmono bandh kare chhe em gAthAmAn kahe chhe —

gAthArtha — [ जीवः ] jIv [ यावत् ] jyAn sudhI [ आत्मास्रवयोः द्वयोः अपि तु ] AtmA ane Asrav — e bannenA [ विशेषान्तरं ] taphAvat ane bhedane [ न वेत्ति ] jANato nathI [ तावत् ] tyAn sudhI [ सः ] te [ अज्ञानी ] agnAnI rahyo thako [ क्रोधादिषु ] krodhAdik AsravomAn [ वर्तते ] pravarte chhe; [ क्रोधादिषु ] krodhAdikamAn [ वर्तमानस्य तस्य ] vartatA tene [ कर्मणः ] karmano [ सञ्चयः ] sanchay [ भवति ] thAy chhe. [ खलु ] kharekhar [ एवं ] A rIte [ जीवस्य ] jIvane [ बन्धः ] karmono bandh [ सर्वदर्शिभिः ] sarvagnadevoe [ भणितः ] kahyo chhe.

TIkA — jem A AtmA, jemane tAdAtmyasiddha sambandh chhe evAn AtmA ane gnAnamAn

Page 131 of 642
PDF/HTML Page 162 of 673
single page version

वर्तते, तत्र वर्तमानश्च ज्ञानक्रियायाः स्वभावभूतत्वेनाप्रतिषिद्धत्वाज्जानाति, तथा संयोगसिद्ध- सम्बन्धयोरप्यात्मक्रोधाद्यास्रवयोः स्वयमज्ञानेन विशेषमजानन् यावद्भेदं न पश्यति तावदशङ्क- मात्मतया क्रोधादौ वर्तते, तत्र वर्तमानश्च क्रोधादिक्रियाणां परभावभूतत्वात्प्रतिषिद्धत्वेऽपि स्वभावभूतत्वाध्यासात्क्रुध्यति रज्यते मुह्यति चेति । तदत्र योऽयमात्मा स्वयमज्ञानभवने ज्ञानभवनमात्रसहजोदासीनावस्थात्यागेन व्याप्रियमाणः प्रतिभाति स कर्ता; यत्तु ज्ञानभवन- व्याप्रियमाणत्वेभ्यो भिन्नं क्रियमाणत्वेनान्तरुत्प्लवमानं प्रतिभाति क्रोधादि तत्कर्म । एवमियमनादिरज्ञानजा कर्तृकर्मप्रवृत्तिः । एवमस्यात्मनः स्वयमज्ञानात्कर्तृकर्मभावेन क्रोधादिषु वर्तमानस्य तमेव क्रोधादिवृत्तिरूपं परिणामं निमित्तमात्रीकृत्य स्वयमेव परिणममानं पौद्गलिकं कर्म सञ्चयमुपयाति । एवं जीवपुद्गलयोः परस्परावगाहलक्षणसम्बन्धात्मा बन्धः सिध्येत् । स

1. bhavan = thavun te; pariNamavun te; pariNaman.
2. kriyamAN = karAtun hoy te

Page 132 of 642
PDF/HTML Page 163 of 673
single page version

चानेकात्मकैकसन्तानत्वेन निरस्तेतरेतराश्रयदोषः कर्तृकर्मप्रवृत्तिनिमित्तस्याज्ञानस्य निमित्तम् ।

इह किल स्वभावमात्रं वस्तु, स्वस्य भवनं तु स्वभावः । तेन ज्ञानस्य भवनं खल्वात्मा, doSh dUr thayo chhe evo te bandh, kartAkarmanI pravRuttinun nimitta je agnAn tenun nimitta chhe.

bhAvArtha — A AtmA, jem potAnA gnAnasvabhAvarUp pariName chhe tem jyAn sudhI krodhAdirUp paN pariName chhe, gnAnamAn ane krodhAdimAn bhed jANato nathI, tyAn sudhI tene kartAkarmanI pravRutti chhe; krodhAdirUp pariNamato te pote kartA chhe ane krodhAdi tenun karma chhe. vaLI anAdi agnAnathI to kartAkarmanI pravRutti chhe, kartAkarmanI pravRuttithI bandh chhe ane te bandhanA nimittathI agnAn chhe; e pramANe anAdi santAn (pravAh) chhe, mATe temAn itaretar-Ashray doSh paN Avato nathI.

A rIte jyAn sudhI AtmA krodhAdi karmano kartA thaI pariName chhe tyAn sudhI kartAkarmanI pravRutti chhe ane tyAn sudhI karmano bandh thAy chhe.

have pUchhe chhe ke A kartAkarmanI pravRuttino abhAv kyAre thAy chhe? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ यदा ] jyAre [ अनेन जीवेन ] A jIv [ आत्मनः ] AtmAnA [ तथा एव च ] ane [ आस्रवाणां ] AsravonA [ विशेषान्तरं ] taphAvat ane bhedane [ ज्ञातं भवति ] jANe [ तदा तु ] tyAre [ तस्य ] tene [ बन्धः न ] bandh thato nathI.

TIkA — A jagatamAn vastu chhe te svabhAvamAtra ja chhe, ane ‘sva’nun bhavan te sva- -bhAv chhe (arthAt potAnun je thavun — pariNamavun te svabhAv chhe); mATe nishchayathI gnAnanun thavun –

Page 133 of 642
PDF/HTML Page 164 of 673
single page version

क्रोधादेर्भवनं क्रोधादिः । अथ ज्ञानस्य यद्भवनं तन्न क्रोधादेरपि भवनं, यतो यथा ज्ञानभवने ज्ञानं भवद्विभाव्यते न तथा क्रोधादिरपि; यत्तु क्रोधादेर्भवनं तन्न ज्ञानस्यापि भवनं, यतो यथा क्रोधादिभवने क्रोधादयो भवन्तो विभाव्यन्ते न तथा ज्ञानमपि । इत्यात्मनः क्रोधादीनां च न खल्वेकवस्तुत्वम् । इत्येवमात्मात्मास्रवयोर्विशेषदर्शनेन यदा भेदं जानाति तदास्यानादिरप्यज्ञानजा कर्तृकर्मप्रवृत्तिर्निवर्तते; तन्निवृत्तावज्ञाननिमित्तं पुद्गलद्रव्यकर्मबन्धोऽपि निवर्तते । तथा सति ज्ञानमात्रादेव बन्धनिरोधः सिध्येत् ।

कथं ज्ञानमात्रादेव बन्धनिरोध इति चेत् —

pariNamavun te AtmA chhe ane krodhAdinun thavun – pariNamavun te krodhAdi chhe. vaLI gnAnanun je thavun – pariNamavun chhe te krodhAdikanun paN thavun – pariNamavun nathI, kAraN ke gnAnanA thavAmAn ( – pariNamavAmAn) jem gnAn thatun mAlUm paDe chhe tem krodhAdik paN thatAn mAlUm paDatAn nathI; ane krodhAdikanun je thavun – pariNamavun te gnAnanun paN thavun – pariNamavun nathI, kAraN ke krodhAdikanA thavAmAn ( – pariNamavAmAn) jem krodhAdik thatAn mAlUm paDe chhe tem gnAn paN thatun mAlUm paDatun nathI. A rIte AtmAne ane krodhAdikane nishchayathI ekavastupaNun nathI. A pramANe AtmA ane Asravono visheSh ( – taphAvat) dekhavAthI jyAre A AtmA temano bhed (bhinnatA) jANe chhe tyAre A AtmAne anAdi hovA chhatAn paN agnAnathI utpanna thayelI evI (paramAn) kartAkarmanI pravRutti nivRutta thAy chhe; tenI nivRutti thatAn paudgalik dravyakarmano bandh — ke je agnAnanun nimitta chhe te — paN nivRutta thAy chhe. em thatAn, gnAnamAtrathI ja bandhano nirodh siddha thAy chhe.

bhAvArtha — krodhAdik ane gnAn judI judI vastuo chhe; gnAnamAn krodhAdik nathI, krodhAdikamAn gnAn nathI. Avun temanun bhedagnAn thAy tyAre temanA ekapaNArUp agnAn maTe ane agnAn maTavAthI karmano bandh paN na thAy. A rIte gnAnathI ja bandhano nirodh thAy chhe.

have pUchhe chhe ke gnAnamAtrathI ja bandhano nirodh kaI rIte chhe? teno uttar kahe chhe —

Page 134 of 642
PDF/HTML Page 165 of 673
single page version

जले जम्बालवत्कलुषत्वेनोपलभ्यमानत्वादशुचयः खल्वास्रवाः, भगवानात्मा तु नित्यमेवाति- निर्मलचिन्मात्रत्वेनोपलम्भकत्वादत्यन्तं शुचिरेव । जडस्वभावत्वे सति परचेत्यत्वादन्यस्वभावाः खल्वास्रवाः, भगवानात्मा तु नित्यमेव विज्ञानघनस्वभावत्वे सति स्वयं चेतकत्वादनन्यस्वभाव एव । आकुलत्वोत्पादकत्वाद्दुःखस्य कारणानि खल्वास्रवाः, भगवानात्मा तु नित्यमेवानाकुलत्व- स्वभावेनाकार्यकारणत्वाद्दुःखस्याकारणमेव । इत्येवं विशेषदर्शनेन यदैवायमात्मात्मास्रवयोर्भेदं जानाति तदैव क्रोधादिभ्य आस्रवेभ्यो निवर्तते, तेभ्योऽनिवर्तमानस्य पारमार्थिकतद्भेदज्ञाना- सिद्धेः। ततः क्रोधाद्यास्रवनिवृत्त्यविनाभाविनो ज्ञानमात्रादेवाज्ञानजस्य पौद्गलिकस्य कर्मणो

gAthArtha — [ आस्रवाणाम् ] Asravonun [ अशुचित्वं च ] ashuchipaNun ane [ विपरीतभावं च ] viparItapaNun [ च ] tathA [ दुःखस्य कारणानि इति ] teo dukhanAn kAraN chhe em [ ज्ञात्वा ] jANIne [ जीवः ] jIv [ ततः निवृत्तिं ] temanAthI nivRutti [ करोति ] kare chhe.

TIkA — jaLamAn shevAL chhe te maL chhe — mel chhe; te shevALanI mAphak Asravo maLapaNe — melapaNe anubhavAtA hovAthI ashuchi chhe ( – apavitra chhe); ane bhagavAn AtmA to sadAy atinirmaL chaitanyamAtrasvabhAvapaNe gnAyak hovAthI atyant shuchi ja chhe ( – pavitra ja chhe; ujjvaL ja chhe). Asravone jaDasvabhAvapaNun hovAthI teo bIjA vaDe jaNAvAyogya chhe ( – kAraN ke je jaD hoy te potAne tathA parane jANatun nathI, tene bIjo ja jANe chhe – ) mATe teo chaitanyathI anya svabhAvavALA chhe; ane bhagavAn AtmA to, potAne sadAy vignAnaghanasvabhAvapaNun hovAthI, pote ja chetak ( – gnAtA) chhe ( – potAne ane parane jANe chhe – ) mATe chaitanyathI ananya svabhAvavALo ja chhe (arthAt chaitanyathI anya svabhAvavALo nathI). Asravo AkuLatAnA upajAvanArA hovAthI dukhanAn kAraNo chhe; ane bhagavAn AtmA to, sadAy nirAkuLatA-svabhAvane lIdhe, koInun kArya tem ja koInun kAraN nahi hovAthI, dukhanun akAraN ja chhe (arthAt dukhanun kAraN nathI). A pramANe visheSh ( – taphAvat) dekhIne jyAre A AtmA, AtmA ane Asravono bhed jANe chhe te ja vakhate krodhAdi AsravothI nivRutta thAy chhe, kAraN ke temanAthI je nivartato na hoy tene AtmA ane AsravonA pAramArthik (sAchA) bhedagnAnanI siddhi ja thaI nathI. mATe krodhAdik AsravothI nivRutti sAthe je avinAbhAvI chhe evA gnAnamAtrathI ja, agnAnathI thato je paudgalik karmano bandh

Page 135 of 642
PDF/HTML Page 166 of 673
single page version

बन्धनिरोधः सिध्येत् ।

किञ्च यदिदमात्मास्रवयोर्भेदज्ञानं तत्किमज्ञानं किं वा ज्ञानम् ? यद्यज्ञानं तदा तदभेदज्ञानान्न तस्य विशेषः । ज्ञानं चेत् किमास्रवेषु प्रवृत्तं किं वास्रवेभ्यो निवृत्तम् ? आस्रवेषु प्रवृत्तं चेत्तदापि तदभेदज्ञानान्न तस्य विशेषः । आस्रवेभ्यो निवृत्तं चेत्तर्हि कथं न ज्ञानादेव बन्धनिरोधः । इति निरस्तोऽज्ञानांशः क्रियानयः । यत्त्वात्मास्रवयोर्भेदज्ञानमपि नास्रवेभ्यो निवृत्तं भवति तज्ज्ञानमेव न भवतीति ज्ञानांशो ज्ञाननयोऽपि निरस्तः ।

vaLI, je A AtmA ane Asravonun bhedagnAn chhe te agnAn chhe ke gnAn chhe? jo agnAn chhe to AtmA ane AsravonA abhedagnAnathI tenI kAI visheShatA na thaI. ane jo gnAn chhe to (te gnAn) AsravomAn pravarte chhe ke temanAthI nivartyun chhe? jo AsravomAn pravarte chhe topaN AtmA ane AsravonA abhedagnAnathI tenI kAI visheShatA na thaI. ane jo AsravothI nivartyun chhe to gnAnathI ja bandhano nirodh siddha thayo kem na kahevAy? (siddha thayo ja kahevAy.) Am siddha thavAthI agnAnano ansh evA kriyAnayanun khanDan thayun. vaLI je AtmA ane Asravonun bhedagnAn chhe te paN jo AsravothI nivRutta na hoy to te gnAn ja nathI em siddha thavAthI gnAnano ansh evA (ekAnt) gnAnanayanun paN khanDan thayun.

bhAvArtha — Asravo ashuchi chhe, jaD chhe, dukhanAn kAraN chhe ane AtmA pavitra chhe, gnAtA chhe, sukhasvarUp chhe. e rIte lakShaNabhedathI bannene bhinna jANIne AsravothI AtmA nivRutta thAy chhe ane tene karmano bandh thato nathI. AtmA ane Asravono bhed jANyA chhatAn jo AtmA AsravothI nivRutta na thAy to te gnAn ja nathI, agnAn ja chhe. ahIn koI prashna kare ke avirat samyagdraShTine mithyAtva ane anantAnubandhI prakRitiono to Asrav nathI thato paN anya prakRitiono to Asrav thaIne bandh thAy chhe; tene gnAnI kahevo ke agnAnI? tenun samAdhAna — samyagdraShTi jIv gnAnI ja chhe kAraN ke te abhiprAyapUrvakanA AsravothI nivartyo chhe. tene prakRitiono je Asrav tathA bandh thAy chhe te abhiprAyapUrvak nathI. samyagdraShTi thayA pachhI paradravyanA svAmitvano abhAv chhe; mATe, jyAn sudhI tene chAritramohano uday chhe tyAn sudhI tenA uday anusAr je Asrav-bandh thAy chhe tenun svAmIpaNun tene nathI. abhiprAyamAn to te Asrav-bandhathI sarvathA nivRutta thavA ja ichchhe chhe. tethI te gnAnI ja chhe.

gnAnIne bandh thato nathI em kahyun chhe tenun kAraN A pramANe chhe — mithyAtvasambandhI bandh ke je anant sansAranun kAraN chhe te ja ahIn pradhAnapaNe vivakShit ( – kahevA dhArelo) chhe.

Page 136 of 642
PDF/HTML Page 167 of 673
single page version

avirati AdithI bandh thAy chhe te alpa sthiti-anubhAgavALo chhe, dIrgha sansAranun kAraN nathI; tethI te pradhAn gaNavAmAn Avyo nathI. athavA to A pramANe kAraN chhe — gnAn bandhanun kAraN nathI. jyAn sudhI gnAnamAn mithyAtvano uday hato tyAn sudhI te agnAn kahevAtun hatun ane mithyAtva gayA pachhI agnAn nathI, gnAn ja chhe. temAn je kAI chAritramoh sambandhI vikAr chhe teno svAmI gnAnI nathI tethI gnAnIne bandh nathI; kAraN ke vikAr ke je bandharUp chhe ane bandhanun kAraN chhe, te to bandhanI panktimAn chhe, gnAnanI panktimAn nathI. A arthanA samarthanarUp kathan AgaL jatAn gAthAomAn Avashe.

ahIn kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ परपरिणतिम् उज्झत् ] parapariNatine chhoDatun, [ भेदवादान् खण्डयत् ] bhedanAn kathanone toDI pADatun, [ इदम् अखण्डम् उच्चण्डम् ज्ञानम् ] A akhanD ane atyant prachanD gnAn [ उच्चैः उदितम् ] pratyakSha uday pAmyun chhe. [ ननु ] aho! [ इह ] AvA gnAnamAn [ कर्तृकर्मप्रवृत्तिः ] (paradravyanAn) kartAkarmanI pravRuttino [ कथम् अवकाशः ] avakAsh kem hoI shake? [ वा ] tathA [ पौद्गलः कर्मबन्धः ] paudgalik karmabandh paN [ कथं भवति ] kem hoI shake? (na ja hoI shake.)

(gneyonA nimittathI tathA kShayopashamanA visheShathI gnAnamAn je anek khanDarUp AkAro pratibhAsamAn AvatA hatA temanAthI rahit gnAnamAtra AkAr have anubhavamAn Avyo tethI ‘akhanD’ evun visheShaN gnAnane Apyun chhe. matignAn Adi je anek bhedo kahevAtA hatA temane dUr karatun uday pAmyun chhe tethI ‘bhedanAn kathanone toDI pADatun’ em kahyun chhe. paranA nimitte rAgAdirUp pariNamatun hatun te pariNatine chhoDatun uday pAmyun chhe tethI ‘parapariNatine chhoDatun’ em kahyun chhe. paranA nimittathI rAgAdirUp pariNamatun nathI, baLavAn chhe tethI ‘atyant prachanD’ kahyun chhe.)

bhAvArtha — karmabandh to agnAnathI thayelI kartAkarmanI pravRuttithI hato. have jyAre bhedabhAvane ane parapariNatine dUr karI ekAkAr gnAn pragaT thayun tyAre bhedarUp kArakanI pravRutti maTI; to pachhI have bandh shA mATe hoy? arthAt na hoy. 47.

Page 137 of 642
PDF/HTML Page 168 of 673
single page version

अहमयमात्मा प्रत्यक्षमक्षुण्णमनन्तं चिन्मात्रं ज्योतिरनाद्यनन्तनित्योदितविज्ञानघनस्वभाव- भावत्वादेकः, सकलकारकचक्रप्रक्रियोत्तीर्णनिर्मलानुभूतिमात्रत्वाच्छुद्धः, पुद्गलस्वामिकस्य क्रोधादि- भाववैश्वरूपस्य स्वस्य स्वामित्वेन नित्यमेवापरिणमनान्निर्ममतः, चिन्मात्रस्य महसो वस्तुस्वभावत एव सामान्यविशेषाभ्यां सकलत्वात् ज्ञानदर्शनसमग्रः, गगनादिवत्पारमार्थिको वस्तुविशेषोऽस्मि । तदहमधुनास्मिन्नेवात्मनि निखिलपरद्रव्यप्रवृत्तिनिवृत्त्या निश्चलमवतिष्ठमानः सकलपरद्रव्यनिमित्तक-

have pUchhe chhe ke kaI vidhithI ( – rItathI) A AtmA AsravothI nivarte chhe? tenA uttararUp gAthA kahe chhe —

gAthArtha — gnAnI vichAre chhe ke [ खलु ] nishchayathI [ अहम् ] hun [ एकः ] ek chhun, [ शुद्धः ] shuddha chhun, [ निर्ममतः ] mamatArahit chhun, [ ज्ञानदर्शनसमग्रः ] gnAnadarshanathI pUrNa chhun; [ तस्मिन् स्थितः ] te svabhAvamAn raheto, [ तच्चित्तः ] temAn ( – te chaitanya-anubhavamAn) lIn thato (hun) [ एतान् ] A [ सर्वान् ] krodhAdik sarva Asravone [ क्षयं ] kShay [ नयामि ] pamADun chhun.

TIkA — hun A AtmA — pratyakSha akhanD anant chinmAtra jyoti — anAdianant nitya-udayarUp vignAnaghanasvabhAvabhAvapaNAne lIdhe ek chhun; (kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn ane adhikaraNasvarUp) sarva kArakonA samUhanI prakriyAthI pAr UtarelI je nirmaL anubhUti, te anubhUtimAtrapaNAne lIdhe shuddha chhun; pudgaladravya jenun svAmI chhe evun je krodhAdibhAvonun vishvarUpapaNun (anekarUpapaNun) tenA svAmIpaNe pote sadAy nahi pariNamato hovAthI mamatArahit chhun; chinmAtra jyotinun, vastusvabhAvathI ja, sAmAnya ane visheSh vaDe paripUrNapaNun (AkhApaNun) hovAthI, hun gnAnadarshan vaDe paripUrNa chhun. — Avo hun AkAshAdi

Page 138 of 642
PDF/HTML Page 169 of 673
single page version

विशेषचेतनचञ्चलकल्लोलनिरोधेनेममेव चेतयमानः स्वाज्ञानेनात्मन्युत्प्लवमानानेतान् भावानखिला- नेव क्षपयामीत्यात्मनि निश्चित्य चिरसंगृहीतमुक्तपोतपात्रः समुद्रावर्त इव झगित्येवोद्वान्तसमस्त- विकल्पोऽकल्पितमचलितममलमात्मानमालम्बमानो विज्ञानघनभूतः खल्वयमात्मास्रवेभ्यो निवर्तते ।

dravyanI jem pAramArthik vastuvisheSh chhun. tethI have hun samasta paradravyapravRuttithI nivRutti vaDe A ja AtmasvabhAvamAn nishchaL raheto thako, samasta paradravyanA nimittathI visheSharUp chetanamAn thatA je chanchaL kallolo temanA nirodh vaDe Ane ja (A chaitanyasvarUpane ja) anubhavato thako, potAnA agnAn vaDe AtmAmAn utpanna thatA je A krodhAdik bhAvo te sarvane kShay karun chhun — em AtmAmAn nishchay karIne, ghaNA vakhatathI pakaDelun je vahAN tene jeNe chhoDI dIdhun chhe evA samudranA vamaLanI jem jeNe sarva vikalpone jaladI vamI nAkhyA chhe evo, nirvikalpa achalit nirmaL AtmAne avalambato, vignAnaghan thayo thako, A AtmA AsravothI nivarte chhe.

bhAvArtha — shuddhanayathI gnAnIe AtmAno evo nishchay karyo ke ‘hun ek chhun, shuddha chhun, paradravya pratye mamatArahit chhun, gnAnadarshanathI pUrNa vastu chhun’. jyAre te gnAnI AtmA AvA potAnA svarUpamAn raheto thako tenA ja anubhavarUp thAy tyAre krodhAdik Asravo kShay pAme chhe. jem samudranA vamaLe ghaNA kALathI vahANane pakaDI rAkhyun hoy paN pachhI jyAre vamaL shame tyAre te vahANane chhoDI de chhe, tem AtmA vikalponA vamaLane shamAvato thako Asravone chhoDI de chhe.

have pUchhe chhe ke gnAn thavAno ane AsravonI nivRuttino samakAL (ek kAL) kaI rIte chhe? tenA uttararUp gAthA kahe chhe —

gAthArtha — [ एते ] A Asravo [ जीवनिबद्धाः ] jIvanI sAthe nibaddha chhe, [ अध्रुवाः ]

Page 139 of 642
PDF/HTML Page 170 of 673
single page version

जतुपादपवद्वध्यघातकस्वभावत्वाज्जीवनिबद्धाः खल्वास्रवाः, न पुनरविरुद्धस्वभावत्वा- भावाज्जीव एव । अपस्माररयवद्वर्धमानहीयमानत्वादध्रुवाः खल्वास्रवाः, ध्रुवश्चिन्मात्रो जीव एव । शीतदाहज्वरावेशवत् क्रमेणोज्जृम्भमाणत्वादनित्याः खल्वास्रवाः, नित्यो विज्ञानघनस्वभावो जीव एव । बीजनिर्मोक्षक्षणक्षीयमाणदारुणस्मरसंस्कारवत्त्रातुमशक्यत्वादशरणाः खल्वास्रवाः, सशरणः स्वयं गुप्तः सहजचिच्छक्तिर्जीव एव । नित्यमेवाकुलस्वभावत्वाद्दुःखानि खल्वास्रवाः, अदुःखं नित्यमेवानाकुलस्वभावो जीव एव । आयत्यामाकुलत्वोत्पादकस्य पुद्गलपरिणामस्य हेतुत्वाद्दुःखफलाः खल्वास्रवाः, अदुःखफलः सकलस्यापि पुद्गलपरिणामस्याहेतुत्वाज्जीव एव । इति विकल्पानन्तरमेव शिथिलितकर्मविपाको विघटितघनौघघटनो दिगाभोग इव

TIkA — vRukSha ane lAkhanI jem vadhya-ghAtakasvabhAvapaNun hovAthI Asravo jIv sAthe bandhAyelA chhe; parantu aviruddhasvabhAvapaNAno abhAv hovAthI teo jIv ja nathI. (lAkhanA nimittathI pIpaL Adi vRukShano nAsh thAy chhe. lAkh ghAtak arthAt haNanAr chhe ane vRukSha vadhya arthAt haNAvAyogya chhe. A rIte lAkh ane vRukShano svabhAv ekabIjAthI viruddha chhe mATe lAkh vRukSha sAthe mAtra bandhAyelI ja chhe; lAkh pote vRukSha nathI. tevI rIte Asravo ghAtak chhe ane AtmA vadhya chhe. Am viruddha svabhAvo hovAthI Asravo pote jIv nathI.) Asravo vAInA veganI jem vadhatA-ghaTatA hovAthI adhruv chhe; chaitanyamAtra jIv ja dhruv chhe. Asravo shItadAhajvaranA AveshanI jem anukrame utpanna thatA hovAthI anitya chhe; vignAnaghan jeno svabhAv chhe evo jIv ja nitya chhe. jem kAmasevanamAn vIrya chhUTI jAy te kShaNe ja dAruN kAmano sanskAr nAsh pAmI jAy chhe, koIthI rokI rAkhI shakAto nathI, tem karmoday chhUTI jAy te kShaNe ja Asravo nAsh pAmI jAy chhe, rokI rAkhI shakAtA nathI, mATe teo asharaN chhe; ApoAp (potAthI ja) rakShit evo sahaj chitshaktirUp jIv ja sharaNasahit chhe. Asravo sadAy AkuL svabhAvavALA hovAthI dukharUp chhe; sadAy nirAkuL svabhAvavALo jIv ja adukharUp arthAt sukharUp chhe. Asravo AgAmI kALamAn AkuLatAne utpanna karanArA evA pudgalapariNAmanA hetu hovAthI dukhaphaLarUp chhe (arthAt dukh jemanun phaL chhe evA chhe); jIv ja samasta pudgalapariNAmano ahetu hovAthI adukhaphaL chhe (arthAt dukhaphaLarUp nathI). — Am Asravonun ane jIvanun bhedagnAn thatAn vent ja jenAmAn karmavipAk shithil thaI

Page 140 of 642
PDF/HTML Page 171 of 673
single page version

निरर्गलप्रसरः सहजविजृम्भमाणचिच्छक्तितया यथा यथा विज्ञानघनस्वभावो भवति तथा तथास्रवेभ्यो निवर्तते, यथा यथास्रवेभ्यश्च निवर्तते तथा तथा विज्ञानघनस्वभावो भवतीति । तावद्विज्ञानघनस्वभावो भवति यावत्सम्यगास्रवेभ्यो निवर्तते, तावदास्रवेभ्यश्च निवर्तते यावत्सम्यग्विज्ञानघनस्वभावो भवतीति ज्ञानास्रवनिवृत्त्योः समकालत्वम् ।

bhAvArtha — Asravono ane AtmAno upar kahyo te rIte bhed jANatAn ja, je je prakAre jeTalA jeTalA anshe AtmA vignAnaghanasvabhAv thAy chhe te te prakAre teTalA teTalA anshe te AsravothI nivarte chhe. jyAre sampUrNa vignAnaghanasvabhAv thAy chhe tyAre samasta AsravothI nivarte chhe. Am gnAnano ane AsravanivRuttino ek kAL chhe.

A Asravo TaLavAnun ane samvar thavAnun varNan guNasthAnonI paripATIrUpe tattvArthasUtranI TIkA Adi siddhAntashAstromAn chhe tyAnthI jANavun. ahIn to sAmAnya prakaraN chhe tethI sAmAnyapaNe kahyun chhe.

‘AtmA vignAnaghanasvabhAv thato jAy chhe’ eTale shun? teno uttar — ‘AtmA vignAnaghanasvabhAv thato jAy chhe eTale AtmA gnAnamAn sthir thato jAy chhe.’ jyAn sudhI mithyAtva hoy tyAn sudhI gnAnane — bhale gnAnano ughAD ghaNo hoy topaN — agnAn kahevAmAn Ave chhe ane mithyAtva gayA pachhI tene — bhale gnAnano ughAD thoDo hoy topaN — vignAn kahevAmAn Ave chhe. jem jem te gnAn arthAt vignAn jAmatun – ghaT thatun – sthir thatun jAy chhe tem tem AsravonI nivRutti thatI jAy chhe ane jem jem AsravonI nivRutti thatI jAy chhe tem tem gnAn (vignAn) jAmatun – ghaT thatun – sthir thatun jAy chhe, arthAt AtmA vignAnaghan- svabhAv thato jAy chhe.

have A ja arthanA kaLasharUp tathA AgaLanA kathananI sUchanikArUp kAvya kahe chhe —

Page 141 of 642
PDF/HTML Page 172 of 673
single page version

shlokArtha — [ इति एवं ] e rIte pUrvakathit vidhAnathI, [ सम्प्रति ] hamaNAn ja (turat ja) [ परद्रव्यात् ] paradravyathI [ परां निवृत्तिं विरचय्य ] utkRuShTa (sarva prakAre) nivRutti karIne [ विज्ञानघनस्वभावम् परम् स्वं अभयात् आस्तिघ्नुवानः ] vignAnaghanasvabhAvarUp evA kevaL potAnA par nirbhayapaNe ArUDh thato arthAt potAno Ashray karato (athavA potAne nishankapaNe AstikyabhAvathI sthir karato), [ अज्ञानोत्थितकर्तृकर्मकलनात् क्लेशात् ] agnAnathI utpanna thayelI kartAkarmanI pravRuttinA abhyAsathI thayelA kleshathI [ निवृत्तः ] nivRutta thayelo, [ स्वयं ज्ञानीभूतः ] pote gnAnasvarUp thayo thako, [ जगतः साक्षी ] jagatano sAkShI (gnAtAdraShTA), [ पुराणः पुमान् ] purAN puruSh (AtmA) [ इतः चकास्ति ] ahInthI have prakAshamAn thAy chhe. 48.

have pUchhe chhe ke AtmA gnAnasvarUp arthAt gnAnI thayo em kaI rIte oLakhAy? tenun chihna (lakShaN) kaho. tenA uttararUp gAthA kahe chhe —

gAthArtha — [ यः ] je [ आत्मा ] AtmA [ एनम् ] A [ कर्मणः परिणामं च ] karmanA pariNAmane [ तथा एव च ] tem ja [ नोकर्मणः परिणामं ] nokarmanA pariNAmane [ न करोति ] karato nathI parantu [ जानाति ] jANe chhe [ सः ] te [ ज्ञानी ] gnAnI [ भवति ] chhe.

Page 142 of 642
PDF/HTML Page 173 of 673
single page version

यः खलु मोहरागद्वेषसुखदुःखादिरूपेणान्तरुत्प्लवमानं कर्मणः परिणामं स्पर्शरसगन्ध- वर्णशब्दबन्धसंस्थानस्थौल्यसौक्ष्म्यादिरूपेण बहिरुत्प्लवमानं नोकर्मणः परिणामं च समस्तमपि परमार्थतः पुद्गलपरिणामपुद्गलयोरेव घटमृत्तिकयोरिव व्याप्यव्यापकभावसद्भावात्पुद्गलद्रव्येण कर्त्रा स्वतन्त्रव्यापकेन स्वयं व्याप्यमानत्वात्कर्मत्वेन क्रियमाणं पुद्गलपरिणामात्मनोर्घटकुम्भकारयोरिव व्याप्यव्यापकभावाभावात् कर्तृकर्मत्वासिद्धौ न नाम करोत्यात्मा, किन्तु परमार्थतः पुद्गलपरिणाम- ज्ञानपुद्गलयोर्घटकुम्भकारवद्वयाप्यव्यापकभावाभावात् कर्तृकर्मत्वासिद्धावात्मपरिणामात्मनोर्घट- मृत्तिकयोरिव व्याप्यव्यापकभावसद्भावादात्मद्रव्येण कर्त्रा स्वतन्त्रव्यापकेन स्वयं व्याप्यमान- त्वात्पुद्गलपरिणामज्ञानं कर्मत्वेन कुर्वन्तमात्मानं जानाति सोऽत्यन्तविविक्तज्ञानीभूतो ज्ञानी स्यात्

न चैवं ज्ञातुः पुद्गलपरिणामो व्याप्यः, पुद्गलात्मनोर्ज्ञेयज्ञायकसम्बन्धव्यवहारमात्रे सत्यपि

TIkA — nishchayathI moh, rAg, dveSh, sukh, dukh AdirUpe antarangamAn utpanna thatun je karmanun pariNAm, ane sparsha, ras, gandh, varNa, shabda, bandh, sansthAn, sthUlatA, sUkShmatA AdirUpe bahAr utpanna thatun je nokarmanun pariNAm, te badhuy pudgalapariNAm chhe. paramArthe, jem ghaDAne ane mATIne ja vyApyavyApakabhAvano (vyApyavyApakapaNAno) sadbhAv hovAthI kartAkarmapaNun chhe tem pudgalapariNAmane ane pudgalane ja vyApyavyApakabhAvano sadbhAv hovAthI kartAkarmapaNun chhe. pudgaladravya svatantra vyApak hovAthI pudgalapariNAmano kartA chhe ane pudgalapariNAm te vyApak vaDe svayam vyapAtun hovAthI (vyApyarUp thatun hovAthI) karma chhe. tethI pudgaladravya vaDe kartA thaIne karmapaNe karavAmAn Avatun je samasta karmanokarmarUp pudgalapariNAm tene je AtmA, pudgalapariNAmane ane AtmAne ghaT ane kumbhAranI jem vyApyavyApakabhAvanA abhAvane lIdhe kartAkarmapaNAnI asiddhi hovAthI, paramArthe karato nathI, parantu (mAtra) pudgalapariNAmanA gnAnane (AtmAnA) karmapaNe karatA evA potAnA AtmAne jANe chhe, te AtmA (karmanokarmathI) atyant bhinna gnAnasvarUp thayo thako gnAnI chhe. (pudgalapariNAmanun gnAn AtmAnun karma kaI rIte chhe te samajAve chhe — ) paramArthe pudgalapariNAmanA gnAnane ane pudgalane ghaT ane kumbhAranI jem vyApyavyApakabhAvano abhAv hovAthI kartAkarmapaNAnI asiddhi chhe ane jem ghaDAne ane mATIne vyApyavyApakabhAvano sadbhAv hovAthI kartAkarmapaNun chhe tem AtmapariNAmane ane AtmAne vyApyavyApakabhAvano sadbhAv hovAthI kartAkarmapaNun chhe. Atmadravya svatantra vyApak hovAthI AtmapariNAmano eTale ke pudgalapariNAmanA gnAnano kartA chhe ane pudgalapariNAmanun gnAn te vyApak vaDe svayam vyapAtun hovAthI (vyApyarUp thatun hovAthI) karma chhe. vaLI A rIte (gnAtA pudgalapariNAmanun gnAn kare chhe tethI) em paN nathI ke

Page 143 of 642
PDF/HTML Page 174 of 673
single page version

पुद्गलपरिणामनिमित्तकस्य ज्ञानस्यैव ज्ञातुर्व्याप्यत्वात् ।

pudgalapariNAm gnAtAnun vyApya chhe; kAraN ke pudgalane ane AtmAne gneyagnAyakasambandhano vyavahAramAtra hovA chhatAn paN pudgalapariNAm jenun nimitta chhe evun je gnAn te ja gnAtAnun vyApya chhe. (mATe te gnAn ja gnAtAnun karma chhe.)

have A ja arthanA samarthananun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ व्याप्यव्यापकता तदात्मनि भवेत् ] vyApyavyApakapaNun tatsvarUpamAn ja hoy, [ अतदात्मनि अपि न एव ] atatsvarUpamAn na ja hoy. ane [ व्याप्यव्यापकभावसम्भवम् ऋते ] vyApyavyApakabhAvanA sambhav vinA [ कर्तृकर्मस्थितिः का ] kartAkarmanI sthiti kevI? arthAt kartAkarmanI sthiti na ja hoy. [ इति उद्दाम-विवेक-घस्मर-महोभारेण ] Avo prabaL vivekarUp, ane sarvane grAsIbhUt karavAno jeno svabhAv chhe evo je gnAnaprakAsh tenA bhArathI [ तमः भिन्दन् ] agnAn-andhakArane bhedato, [ सः एषः पुमान् ] A AtmA [ ज्ञानीभूय ] gnAnasvarUp thaIne, [ तदा ] te kALe [ कर्तृत्वशून्यः लसितः ] kartRutvarahit thayelo shobhe chhe.

bhAvArtha — je sarva avasthAomAn vyApe te to vyApak chhe ane koI ek avasthAvisheSh te, (te vyApakanun) vyApya chhe. Am hovAthI dravya to vyApak chhe ane paryAy vyApya chhe. dravya-paryAy abhedarUp ja chhe. je dravyano AtmA, svarUp athavA sattva te ja paryAyano AtmA, svarUp athavA sattva. Am hoIne dravya paryAyamAn vyApe chhe ane paryAy dravya vaDe vyapAI jAy chhe. Avun vyApyavyApakapaNun tatsvarUpamAn ja (arthAt abhinna sattAvALA padArthamAn ja) hoy; atatsvarUpamAn (arthAt jemanI sattA – sattva bhinna bhinna chhe evA padArthomAn) na ja hoy. jyAn vyApyavyApakabhAv hoy tyAn ja kartAkarmabhAv hoy; vyApyavyApakabhAv vinA kartAkarmabhAv na hoy. Avun je jANe te pudgalane ane AtmAne kartAkarmabhAv nathI em jANe chhe. Am jANatAn te gnAnI thAy chhe, kartAkarmabhAvathI rahit thAy chhe ane gnAtAdraShTA — jagatano sAkShIbhUt — thAy chhe. 49.

Page 144 of 642
PDF/HTML Page 175 of 673
single page version

पुद्गलकर्म जानतो जीवस्य सह पुद्गलेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —

यतो यं प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं पुद्गलपरिणामं कर्म पुद्गलद्रव्येण स्वयमन्तर्व्यापकेन भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तं गृह्णता तथा परिणमता तथोत्पद्यमानेन च क्रियमाणं जानन्नपि हि ज्ञानी स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वा बहिःस्थस्य परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलश- मिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, ततः प्राप्यं विकार्यं

have pUchhe chhe ke pudgalakarmane jANatA evA jIvane pudgal sAthe kartAkarmabhAv (kartAkarmapaNun) chhe ke nathI? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ ज्ञानी ] gnAnI [ अनेकविधम् ] anek prakAranA [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ जानन् अपि ] jANato hovA chhatAn [ खलु ] nishchayathI [ परद्रव्यपर्याये ] paradravyanA paryAyamAn [ न अपि परिणमति ] pariNamato nathI, [ न गृह्णाति ] tene grahaN karato nathI ane [ न उत्पद्यते ] te-rUpe Upajato nathI.

TIkA — prApya, vikArya ane nirvartya evun, vyApyalakShaNavALun (vyApya jenun lakShaN chhe evun) pudgalanA pariNAmasvarUp je karma (kartAnun kArya), tenAmAn pudgaladravya pote antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene grahatun, te-rUpe pariNamatun ane te-rUpe Upajatun thakun, te pudgalapariNAmane kare chhe; Am pudgaladravya vaDe karavAmAn AvatA pudgalapariNAmane gnAnI jANato hovA chhatAn, jem mATI pote ghaDAmAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, ghaDAne grahe chhe, ghaDArUpe pariName chhe ane ghaDArUpe Upaje chhe tem, gnAnI pote bAhyasthit (bahAr rahelA) evA paradravyanA pariNAmamAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene grahato nathI, te-rUpe pariNamato nathI ane te-rUpe Upajato nathI; mATe, joke gnAnI

Page 145 of 642
PDF/HTML Page 176 of 673
single page version

निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य पुद्गलकर्म जानतोऽपि ज्ञानिनः पुद्गलेन सह न कर्तृकर्मभावः ।

स्वपरिणामं जानतो जीवस्य सह पुद्गलेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —

pudgalakarmane jANe chhe topaN, prApya, vikArya ane nirvartya evun je vyApyalakShaNavALun paradravyapariNAmasvarUp karma, tene nahi karatA evA te gnAnIne pudgal sAthe kartAkarmabhAv nathI.

bhAvArtha — jIv pudgalakarmane jANe chhe topaN tene pudgal sAthe kartAkarmapaNun nathI.

sAmAnyapaNe kartAnun karma traN prakAranun kahevAmAn Ave chhe — nirvartya, vikArya ane prApya. kartA vaDe, je pratham na hoy evun navIn kAI utpanna karavAmAn Ave te kartAnun nirvartya karma chhe. kartA vaDe, padArthamAn vikAr – pheraphAr karIne je kAI karavAmAn Ave te kartAnun vikArya karma chhe. kartA, je navun utpanna karato nathI tem ja vikAr karIne paN karato nathI, mAtra jene prApta kare chhe te kartAnun prApya karma chhe.

jIv pudgalakarmane navIn upajAvI shakato nathI kAraN ke chetan jaDane kem upajAvI shake? mATe pudgalakarma jIvanun nirvartya karma nathI. jIv pudgalamAn vikAr karIne tene pudgalakarmarUpe pariNamAvI shakato nathI kAraN ke chetan jaDane kem pariNamAvI shake? mATe pudgalakarma jIvanun vikArya karma paN nathI. paramArthe jIv pudgalane grahaN karI shakato nathI kAraN ke amUrtik padArtha mUrtikane kaI rIte grahaN karI shake? mATe pudgalakarma jIvanun prApya karma paN nathI. A rIte pudgalakarma jIvanun karma nathI ane jIv teno kartA nathI. jIvano svabhAv gnAtA hovAthI gnAnarUpe pariNamato pote pudgalakarmane jANe chhe; mATe pudgalakarmane jANatA evA jIvano paranI sAthe kartAkarmabhAv kem hoI shake? na ja hoI shake.

have pUchhe chhe ke potAnA pariNAmane jANatA evA jIvane pudgal sAthe kartAkarmabhAv (kartAkarmapaNun) chhe ke nathI? teno uttar kahe chhe —

Page 146 of 642
PDF/HTML Page 177 of 673
single page version

यतो यं प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणमात्मपरिणामं कर्म आत्मना स्वयमन्तर्व्यापकेन भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तं गृह्णता तथा परिणमता तथोत्पद्यमानेन च क्रियमाणं जानन्नपि हि ज्ञानी स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वा बहिःस्थस्य परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलशमिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, ततः प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य स्वपरिणामं जानतोऽपि ज्ञानिनः पुद्गलेन सह न कर्तृकर्मभावः ।

पुद्गलकर्मफलं जानतो जीवस्य सह पुद्गलेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —

gAthArtha — [ ज्ञानी ] gnAnI [ अनेकविधम् ] anek prakAranA [ स्वकपरिणामम् ] potAnA pariNAmane [ जानन् अपि ] jANato hovA chhatAn [ खलु ] nishchayathI [ परद्रव्यपर्याये ] paradravyanA paryAyamAn [ न अपि परिणमति ] pariNamato nathI, [ न गृह्णाति ] tene grahaN karato nathI ane [ न उत्पद्यते ] te-rUpe Upajato nathI.

TIkA — prApya, vikArya ane nirvartya evun, vyApyalakShaNavALun AtmAnA pariNAmasvarUp je karma (kartAnun kArya), tenAmAn AtmA pote antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene grahato, te-rUpe pariNamato ane te-rUpe Upajato thako, te AtmapariNAmane kare chhe; Am AtmA vaDe karavAmAn Avatun je AtmapariNAm tene gnAnI jANato hovA chhatAn, jem mATI pote ghaDAmAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, ghaDAne grahe chhe, ghaDArUpe pariName chhe ane ghaDArUpe Upaje chhe tem, gnAnI pote bAhyasthit evA paradravyanA pariNAmamAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene grahato nathI, te-rUpe pariNamato nathI ane te-rUpe Upajato nathI; mATe, joke gnAnI potAnA pariNAmane jANe chhe topaN, prApya, vikArya ane nirvartya evun je vyApyalakShaNavALun paradravyapariNAmasvarUp karma, tene nahi karatA evA te gnAnIne pudgal sAthe kartAkarmabhAv nathI.

bhAvArtha — 76mI gAthAmAn kahyun hatun te anusAr ahIn paN jANavun. tyAn ‘pudgalakarmane jANato gnAnI’ em hatun tene badale ahIn ‘potAnA pariNAmane jANato gnAnI’ em kahyun chhe — eTalo pher chhe.

have pUchhe chhe ke pudgalakarmanA phaLane jANatA evA jIvane pudgal sAthe kartAkarmabhAv (kartAkarmapaNun) chhe ke nathI? teno uttar kahe chhe —

Page 147 of 642
PDF/HTML Page 178 of 673
single page version

यतो यं प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं सुखदुःखादिरूपं पुद्गलकर्मफलं कर्म पुद्गलद्रव्येण स्वयमन्तर्व्यापकेन भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तद् गृह्णता तथा परिणमता तथोत्पद्यमानेन च क्रियमाणं जानन्नपि हि ज्ञानी स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वा बहिःस्थस्य परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलशमिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, ततः प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य सुखदुःखादिरूपं पुद्गलक र्मफलं जानतोऽपि ज्ञानिनः पुद्गलेन सह न कर्तृकर्मभावः ।

gAthArtha — [ ज्ञानी ] gnAnI [ पुद्गलकर्मफलम् ] pudgalakarmanun phaL [ अनन्तम् ] ke je anant chhe tene [ जानन् अपि ] jANato hovA chhatAn [ खलु ] paramArthe [ परद्रव्यपर्याये ] paradravyanA paryAyarUp [ न अपि परिणमति ] pariNamato nathI, [ न गृह्णाति ] tene grahaN karato nathI ane [ न उत्पद्यते ] te-rUpe Upajato nathI.

TIkA — prApya, vikArya ane nirvartya evun, vyApyalakShaNavALun sukhadukhAdirUp pudgal- karmaphaLasvarUp je karma (kartAnun kArya), tenAmAn pudgaladravya pote antarvyApak thaIne, Adi-madhya- antamAn vyApIne, tene grahatun, te-rUpe pariNamatun ane te-rUpe Upajatun thakun, te sukhadukhAdirUp pudgalakarmaphaLane kare chhe; Am pudgaladravya vaDe karavAmAn Avatun je sukhadukhAdirUp pudgalakarmaphaL tene gnAnI jANato hovA chhatAn, jem mATI pote ghaDAmAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, ghaDAne grahe chhe, ghaDArUpe pariName chhe ane ghaDArUpe Upaje chhe tem, gnAnI pote bAhyasthit evA paradravyanA pariNAmamAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene grahato nathI, te-rUpe pariNamato nathI ane te-rUpe Upajato nathI; mATe, joke gnAnI sukhadukhAdirUp pudgalakarmanA phaLane jANe chhe topaN, prApya, vikArya ane nirvartya evun je vyApyalakShaNavALun paradravyapariNAmasvarUp karma, tene nahi karatA evA te gnAnIne pudgal sAthe kartAkarmabhAv nathI.

Page 148 of 642
PDF/HTML Page 179 of 673
single page version

जीवपरिणामं स्वपरिणामं स्वपरिणामफलं चाजानतः पुद्गलद्रव्यस्य सह जीवेन कर्तृकर्मभावः किं भवति किं न भवतीति चेत् —

यतो जीवपरिणामं स्वपरिणामं स्वपरिणामफलं चाप्यजानत्पुद्गलद्रव्यं स्वयमन्तर्व्यापकं भूत्वा परद्रव्यस्य परिणामं मृत्तिकाकलशमिवादिमध्यान्तेषु व्याप्य न तं गृह्णाति न तथा परिणमति न तथोत्पद्यते च, किन्तु प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं स्वभावं कर्म स्वयमन्तर्व्यापकं

bhAvArtha — 76mI gAthAmAn kahyun hatun te anusAr ahIn paN jANavun. tyAn ‘pudgalakarmane jANato gnAnI’ em hatun tene badale ahIn ‘pudgalakarmanA phaLane jANato gnAnI’ em kahyun chhe — eTalun visheSh chhe.

have pUchhe chhe ke jIvanA pariNAmane, potAnA pariNAmane ane potAnA pariNAmanA phaLane nahi jANatA evA pudgaladravyane jIv sAthe kartAkarmabhAv (kartAkarmapaNun) chhe ke nathI? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ तथा ] evI rIte [ पुद्गलद्रव्यम् अपि ] pudgaladravya paN [ परद्रव्यपर्याये ] paradravyanA paryAyarUp [ न अपि परिणमति ] pariNamatun nathI, [ न गृह्णाति ] tene grahaN karatun nathI ane [ न उत्पद्यते ] te-rUpe Upajatun nathI; kAraN ke te [ स्वकैः भावैः ] potAnA ja bhAvothI ( – bhAvorUp) [ परिणमति ] pariName chhe.

TIkA — jem mATI pote ghaDAmAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne ghaDAne grahe chhe, ghaDArUpe pariName chhe ane ghaDArUpe Upaje chhe tem jIvanA pariNAmane, potAnA pariNAmane ane potAnA pariNAmanA phaLane nahi jANatun evun pudgaladravya pote paradravyanA pariNAmamAn antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene grahatun nathI, te-rUpe pariNamatun

Page 149 of 642
PDF/HTML Page 180 of 673
single page version

भूत्वादिमध्यान्तेषु व्याप्य तमेव गृह्णाति तथैव परिणमति तथैवोत्पद्यते च; ततः प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च व्याप्यलक्षणं परद्रव्यपरिणामं कर्माकुर्वाणस्य जीवपरिणामं स्वपरिणामं स्वपरिणामफलं चाजानतः पुद्गलद्रव्यस्य जीवेन सह न कर्तृकर्मभावः ।

nathI ane te-rUpe Upajatun nathI; parantu prApya, vikArya ane nirvartya evun je vyApyalakShaNavALun potAnA svabhAvarUp karma (kartAnun kArya), tenAmAn (te pudgaladravya) pote antarvyApak thaIne, Adi-madhya-antamAn vyApIne, tene ja grahe chhe, te-rUpe ja pariName chhe ane te-rUpe ja Upaje chhe; mATe jIvanA pariNAmane, potAnA pariNAmane ane potAnA pariNAmanA phaLane nahi jANatun evun pudgaladravya prApya, vikArya ane nirvartya evun je vyApyalakShaNavALun paradravyapariNAmasvarUp karma, tene nahi karatun hovAthI, te pudgaladravyane jIv sAthe kartAkarmabhAv nathI.

bhAvArtha — koI em jANe ke pudgal ke je jaD chhe ane koIne jANatun nathI tene jIvanI sAthe kartAkarmapaNun hashe. parantu em paN nathI. pudgaladravya jIvane utpanna karI shakatun nathI, pariNamAvI shakatun nathI tem ja grahI shakatun nathI tethI tene jIv sAthe kartAkarmapaNun nathI. paramArthe koI paN dravyane koI anya dravyanI sAthe kartAkarmabhAv nathI.

have A ja arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ ज्ञानी ] gnAnI to [ इमां स्वपरपरिणति ] potAnI ane paranI pariNatine [ जानन् अपि ] jANato pravarte chhe [ च ] ane [ पुद्गलः अपि अजानन् ] pudgaladravya potAnI ane paranI pariNatine nahi jANatun pravarte chhe; [ नित्यम् अत्यन्त-भेदात् ] Am temanAmAn sadA atyant bhed hovAthI (banne bhinna dravyo hovAthI), [ अन्तः ] te banne paraspar antarangamAn [ व्याप्तृव्याप्यत्वम् ] vyApyavyApakabhAvane [ कलयितुम् असहौ ] pAmavA asamartha chhe. [ अनयोः कर्तृकर्मभ्रममतिः ] jIv-pudgalane kartAkarmapaNun chhe evI bhramabuddhi [ अज्ञानात् ] agnAnane lIdhe [ तावत् भाति ] tyAn sudhI bhAse chhe ( – thAy chhe) ke [ यावत् ] jyAn sudhI [ विज्ञानार्चिः ] (bhedagnAn karanArI) vignAnajyoti [ क्रकचवत् अदयं ] karavatanI jem nirday rIte (ugra rIte) [ सद्यः भेदम् उत्पाद्य ] jIv-pudgalano tatkAL bhed upajAvIne [ न चकास्ति ] prakAshit thatI nathI.