Samaysar-Gujarati (English transliteration). Kalash: 93-105 ; Punya-Pap Adhikar; Gatha: 145-155.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 14 of 34

 

Page 230 of 642
PDF/HTML Page 261 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
आक्रामन्नविकल्पभावमचलं पक्षैर्नयानां विना
सारो यः समयस्य भाति निभृतैरास्वाद्यमानः स्वयम् ।
विज्ञानैकरसः स एष भगवान्पुण्यः पुराणः पुमान्
ज्ञानं दर्शनमप्ययं किमथवा यत्किञ्चनैकोऽप्ययम् ।।९३।।
(शार्दूलविक्रीडित)
दूरं भूरिविकल्पजालगहने भ्राम्यन्निजौघाच्च्युतो
दूरादेव विवेकनिम्नगमनान्नीतो निजौघं बलात् ।
विज्ञानैकरसस्तदेकरसिनामात्मानमात्माहरन्
आत्मन्येव सदा गतानुगततामायात्ययं तोयवत् ।।९४।।

ane ‘samyaggnAn’ evAn nAm pAme chhe; samyagdarshan ane samyaggnAn kAI anubhavathI judAn nathI.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ नयानां पक्षैः विना ] nayonA pakSho rahit, [ अचलं अविकल्पभावम् ] achaL nirvikalpabhAvane [ आक्रामन् ] pAmato [ यः समयस्य सारः भाति ] je samayano (AtmAno) sAr prakAshe chhe [ सः एषः ] te A samayasAr (shuddha AtmA) — [ निभृतैः स्वयम् आस्वाद्यमानः ] ke je nibhRut (nishchaL, AtmalIn) puruSho vaDe svayam AsvAdyamAn chhe ( – AsvAd levAy chhe, anubhavAy chhe) te — [ विज्ञान-एक-रसः भगवान् ] vignAn ja jeno ek ras chhe evo bhagavAn chhe, [ पुण्यः पुराणः पुमान् ] pavitra purAN puruSh chhe; [ ज्ञानं दर्शनम् अपि अयं ] gnAn kaho ke darshan kaho te A (samayasAr) ja chhe; [ अथवा किम् ] athavA vadhAre shun kahIe? [ यत् किञ्चन अपि अयम् एकः ] je kAI chhe te A ek ja chhe ( – mAtra judAn judAn nAmathI kahevAy chhe). 93.

A AtmA gnAnathI chyut thayo hato te gnAnamAn ja AvI maLe chhe em have kahe chhe —

shlokArtha — [ तोयवत् ] jem pANI potAnA samUhathI chyut thayun thakun dUr gahan vanamAn bhamatun hoy tene dUrathI ja DhALavALA mArga dvArA potAnA samUh taraph baLathI vALavAmAn Ave; pachhI te pANI, pANIne pANInA samUh taraph khenchatun thakun pravAharUp thaIne, potAnA samUhamAn AvI maLe; tevI rIte [ अयं ] A AtmA [ निज-ओघात् च्युतः ] potAnA vignAnaghanasvabhAvathI chyut thayo thako [ भूरि-विकल्प-जाल-गहने दूरं भ्राम्यन् ] prachur vikalpajALanA gahan vanamAn dUr bhamato hato tene [ दूरात् एव ] dUrathI ja [ विवेक-निम्न-गमनात् ] vivekarUpI DhALavALA mArga dvArA

Page 231 of 642
PDF/HTML Page 262 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
विकल्पकः परं कर्ता विकल्पः कर्म केवलम् ।
न जातु कर्तृकर्मत्वं सविकल्पस्य नश्यति ।।९५।।
(रथोद्धता)
यः करोति स करोति केवलं
यस्तु वेत्ति स तु वेत्ति केवलम् ।
यः करोति न हि वेत्ति स क्वचित्
यस्तु वेत्ति न करोति स क्वचित् ।।९६।।

[ निज-ओघं बलात् नीतः ] potAnA vignAnaghanasvabhAv taraph baLathI vALavAmAn Avyo; [ तद्-एक- रसिनाम् ] kevaL vignAnaghananA ja rasIlA puruShone [ विज्ञान-एक-रसः आत्मा ] je ek vignAnarasavALo ja anubhavAy chhe evo te AtmA, [ आत्मानम् आत्मनि एव आहरन् ] AtmAne AtmAmAn ja khenchato thako (arthAt gnAn gnAnane khenchatun thakun pravAharUp thaIne), [ सदा गतानुगतताम् आयाति ] sadA vignAnaghanasvabhAvamAn AvI maLe chhe.

bhAvArtha — jem jaL, jaLanA nivAsamAnthI koI mArge bahAr nIkaLI vanamAn anek jagyAe bhame; pachhI koI DhALavALA mArga dvArA, jem hatun tem potAnA nivAsasthAnamAn AvI maLe; tevI rIte AtmA paN mithyAtvanA mArge svabhAvathI bahAr nIkaLI vikalponA vanamAn bhramaN karato thako koI bhedagnAnarUpI DhALavALA mArga dvArA pote ja potAne khenchato potAnA vignAnaghanasvabhAvamAn AvI maLe chhe. 94.

have kartAkarma adhikArano upasanhAr karatAn, keTalAnk kaLasharUp kAvyo kahe chhe; temAn pratham kaLashamAn kartA ane karmanun sankShipta svarUp kahe chhe —

shlokArtha — [ विकल्पकः परं कर्ता ] vikalpa karanAr ja kevaL kartA chhe ane [ विकल्पः केवलम् कर्म ] vikalpa ja kevaL karma chhe; (bIjAn koI kartA-karma nathI;) [ सविकल्पस्य ] je jIv vikalpasahit chhe tenun [ कर्तृकर्मत्वं ] kartAkarmapaNun [ जातु ] kadI [ नश्यति न ] nAsh pAmatun nathI.

bhAvArtha — jyAn sudhI vikalpabhAv chhe tyAn sudhI kartAkarmabhAv chhe; jyAre vikalpano abhAv thAy tyAre kartAkarmabhAvano paN abhAv thAy chhe. 95.

je kare chhe te kare ja chhe, je jANe chhe te jANe ja chhe — em have kahe chhe —

shlokArtha — [ यः करोति सः केवलं करोति ] je kare chhe te kevaL kare ja chhe

Page 232 of 642
PDF/HTML Page 263 of 673
single page version

(इन्द्रवज्रा)
ज्ञप्तिः करोतौ न हि भासतेऽन्तः
ज्ञप्तौ करोतिश्च न भासतेऽन्तः ।
ज्ञप्तिः करोतिश्च ततो विभिन्ने
ज्ञाता न कर्तेति ततः स्थितं च ।।९७।।

[ तु ] ane [ यः वेत्ति सः तु केवलम् वेत्ति ] je jANe chhe te kevaL jANe ja chhe; [ यः करोति सः क्वचित् न हि वेत्ति ] je kare chhe te kadI jANato nathI [ तु ] ane [ यः वेत्ति सः क्वचित् न करोति ] je jANe chhe te kadI karato nathI.

bhAvArtha — kartA chhe te gnAtA nathI ane gnAtA chhe te kartA nathI. 96.

evI ja rIte karavArUp kriyA ane jANavArUp kriyA banne bhinna chhe em have kahe chhe —

shlokArtha — [ करोतौ अन्तः ज्ञप्तिः न हि भासते ] karavArUp kriyAnI andaramAn jANavArUp kriyA bhAsatI nathI [ च ] ane [ ज्ञप्तौ अन्तः करोतिः न भासते ] jANavArUp kriyAnI andaramAn karavArUp kriyA bhAsatI nathI; [ ततः ज्ञप्तिः करोतिः च विभिन्ने ] mATe gnaptikriyA ane ‘karoti’- kriyA banne bhinna chhe; [ च ततः इति स्थितं ] ane tethI em Tharyun ke [ ज्ञाता क र्ता न ] je gnAtA chhe te kartA nathI.

bhAvArtha — ‘hun paradravyane karun chhun’ em jyAre AtmA pariName chhe tyAre to kartAbhAvarUp pariNamanakriyA karato hovAthI arthAt ‘karoti’kriyA karato hovAthI kartA ja chhe ane jyAre ‘hun paradravyane jANun chhun’ em pariName chhe tyAre gnAtAbhAve pariNamato hovAthI arthAt gnaptikriyA karato hovAthI gnAtA ja chhe.

ahIn koI pUchhe chhe ke avirat-samyagdraShTi Adine jyAn sudhI chAritramohano uday chhe tyAn sudhI te kaShAyarUpe pariName chhe to tene kartA kahevAy ke nahi? tenun samAdhAna — avirat –

samyagdraShTi vagerene shraddhA-gnAnamAn paradravyanA svAmIpaNArUp kartApaNAno abhiprAy nathI;

kaShAyarUp pariNaman chhe te udayanI baLajorIthI chhe; teno te gnAtA chhe; tethI agnAn sambandhI kartApaNun tene nathI. nimittanI baLajorIthI thatA pariNamananun phaL kinchit hoy chhe te sansAranun kAraN nathI. jem vRukShanI jaD kApyA pachhI te vRukSha kinchit kAL rahe athavA na rahe — kShaNe kShaNe teno nAsh ja thato jAy chhe, tem ahIn samajavun. 97.

Page 233 of 642
PDF/HTML Page 264 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
कर्ता कर्मणि नास्ति नास्ति नियतं कर्मापि तत्कर्तरि
द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते यदि तदा का कर्तृकर्मस्थितिः ।
ज्ञाता ज्ञातरि कर्म कर्मणि सदा व्यक्तेति वस्तुस्थिति-
र्नेपथ्ये बत नानटीति रभसा मोहस्तथाप्येष किम् ।।९८।।
अथवा नानटयतां, तथापि —
(मन्दाक्रान्ता)
कर्ता कर्ता भवति न यथा कर्म कर्मापि नैव
ज्ञानं ज्ञानं भवति च यथा पुद्गलः पुद्गलोऽपि ।
ज्ञानज्योतिर्ज्वलितमचलं व्यक्तमन्तस्तथोच्चै-
श्चिच्छक्तीनां निकरभरतोऽत्यन्तगम्भीरमेतत् ।।९९।।

pharIne e ja vAtane draDh kare chhe —

shlokArtha — [ कर्ता कर्मणि नास्ति, कर्म तत् अपि नियतं कर्तरि नास्ति ] kartA nakkI karmamAn nathI, ane karma chhe te paN nakkI kartAmAn nathI — [ यदि द्वन्द्वं विप्रतिषिध्यते ] em jo banneno paraspar niShedh karavAmAn Ave chhe [ तदा कर्तृकर्मस्थितिः का ] to kartAkarmanI sthiti shI? (arthAt jIv-pudgalane kartAkarmapaNun na ja hoI shake.) [ ज्ञाता ज्ञातरि, कर्म सदा कर्मणि ] A pramANe gnAtA sadA gnAtAmAn ja chhe ane karma sadA karmamAn ja chhe [ इति वस्तुस्थितिः व्यक्ता ] evI vastusthiti pragaT chhe [ तथापि बत ] topaN are! [ नेपथ्ये एषः मोहः किम् रभसा नानटीति ] nepathyamAn A moh kem atyant jorathI nAchI rahyo chhe? (em AchAryane khed ane Ashcharya thAy chhe.)

bhAvArtha — karma to pudgal chhe, teno kartA jIvane kahevAmAn Ave te asatya chhe. te bannene atyant bhed chhe, jIv pudgalamAn nathI ane pudgal jIvamAn nathI; to pachhI temane kartAkarmabhAv kem hoI shake? mATe jIv to gnAtA chhe te gnAtA ja chhe, pudgalakarmano kartA nathI; ane pudgalakarma chhe te pudgal ja chhe, gnAtAnun karma nathI. AchArye khedapUrvak kahyun chhe ke — Am pragaT bhinna dravyo chhe topaN ‘hun kartA chhun ane A pudgal mArun karma chhe’ evo agnAnIno A moh ( – agnAn) kem nAche chhe? 98.

athavA jo moh nAche chhe to bhale nAcho; tathApi vastusvarUp to jevun chhe tevun ja chhe — em have kahe chhe —

30

Page 234 of 642
PDF/HTML Page 265 of 673
single page version

इति जीवाजीवौ कर्तृकर्मवेषविमुक्तौ निष्क्रान्तौ ।

इति श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां समयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ कर्तृकर्मप्ररूपकः द्वितीयोऽङ्कः ।।

shlokArtha — [ अचलं ] achaL, [ व्यक्तं ] vyakta ane [ चित्-शक्तीनां निकर-भरतः अत्यन्त- गम्भीरम् ] chitshaktionA ( – gnAnanA avibhAgaparichchhedonA) samUhanA bhArathI atyant gambhIr [ एतत् ज्ञानज्योतिः ] A gnAnajyoti [ अन्तः ] antarangamAn [ उच्चैः ] ugrapaNe [ तथा ज्वलितम् ] evI rIte jAjvalyamAn thaI ke — [ यथा कर्ता कर्ता न भवति ] AtmA agnAnamAn kartA thato hato te have kartA thato nathI ane [ कर्म कर्म अपि न एव ] agnAnanA nimitte pudgal karmarUp thatun hatun te karmarUp thatun nathI; [ यथा ज्ञानं ज्ञानं भवति च ] vaLI gnAn gnAnarUp ja rahe chhe ane [ पुद्गलः पुद्गलः अपि ] pudgal pudgalarUp ja rahe chhe.

bhAvArtha — AtmA gnAnI thAy tyAre gnAn to gnAnarUp ja pariName chhe, pudgalakarmano kartA thatun nathI; vaLI pudgal pudgal ja rahe chhe, karmarUpe pariNamatun nathI. Am yathArtha gnAn thaye banne dravyanA pariNAmane nimittanaimittikabhAv thato nathI. Avun gnAn samyagdraShTine hoy chhe. 99.

TIkA — A pramANe jIv ane ajIv kartAkarmano vesh chhoDIne bahAr nIkaLI gayA.

bhAvArtha — jIv ane ajIv banne kartA-karmano vesh dhAraN karI ek thaIne rangabhUmimAn dAkhal thayA hatA. samyagdraShTinun gnAn ke je yathArtha dekhanArun chhe teNe jyAre temanAn judAn judAn lakShaNathI em jANI lIdhun ke teo ek nathI paN be chhe, tyAre teo vesh dUr karI rangabhUmimAnthI bahAr nIkaLI gayA. bahurUpInun evun pravartan hoy chhe ke dekhanAr jyAn sudhI oLakhe nahi tyAn sudhI cheShTA karyA kare, parantu jyAre yathArtha oLakhI le tyAre nij rUp pragaT karI cheShTA karavI chhoDI de. tevI rIte ahIn paN jANavun.

jIv anAdi agnAn vasAy vikAr upAy baNai karatA so,
tAkari bandhan An taNUn phal le sukh dukh bhavAshramavAso;
gnAn bhaye karatA na bane tab bandh na hoy khulai parapAso,
AtamamAnhi sadA suvilAs karai siv pAy rahai niti thAso.

Am shrI samayasAranI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamanI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn kartAkarmano prarUpak bIjo ank samApta thayo.

❋ ❋ ❋

Page 235 of 642
PDF/HTML Page 266 of 673
single page version

-3-
puNya-pAp adhikAr
अथैकमेव कर्म द्विपात्रीभूय पुण्यपापरूपेण प्रविशति —
(द्रुतविलम्बित)
तदथ कर्म शुभाशुभभेदतो
द्वितयतां गतमैक्यमुपानयन् ।
ग्लपितनिर्भरमोहरजा अयं
स्वयमुदेत्यवबोधसुधाप्लवः ।।१००।।
puNya-pAp banne karam, bandharUp rdu mAnI;
shuddhAtmA jeNe lahyo, namun charaN hit jANI.

pratham TIkAkAr kahe chhe ke ‘have ek ja karma be pAtrarUp thaIne puNya-pAparUpe pravesh kare chhe’.

jem nRityanA akhADAmAn ek ja puruSh potAne be rUpe batAvI nAchato hoy tene yathArtha jANanAr oLakhI le chhe ane ek ja jANe chhe, tevI rIte joke karma ek ja chhe topaN puNya-pApanA bhede be prakAranAn rUp karI nAche chhe tene, samyagdraShTinun gnAn ke je yathArtha chhe te ekarUp jANI le chhe. te gnAnanA mahimAnun kAvya A adhikAranI sharUAtamAn TIkAkAr AchArya kahe chhe —

shlokArtha — [ अथ ] have (kartAkarma adhikAr pachhI), [ शुभ-अशुभ-भेदतः ] shubh ane ashubhanA bhedane lIdhe [ द्वितयतां गतम् तत् कर्म ] be-paNAne pAmelA te karmane [ ऐक्यम् उपानयन् ] ekarUp karato, [ ग्लपित-निर्भर-मोहरजा ] jeNe atyant moharajane dUr karI chhe evo [ अयं अवबोध-सुधाप्लवः ] A (pratyakSha – anubhavagochar) gnAn-sudhAnshu (samyaggnAnarUpI chandramA) [ स्वयम् ] svayam [ उदेति ] uday pAme chhe.

Page 236 of 642
PDF/HTML Page 267 of 673
single page version

(मन्दाक्रान्ता)
एको दूरात्त्यजति मदिरां ब्राह्मणत्वाभिमाना-
दन्यः शूद्रः स्वयमहमिति स्नाति नित्यं तयैव ।
द्वावप्येतौ युगपदुदरान्निर्गतौ शूद्रिकायाः
शूद्रौ साक्षादपि च चरतो जातिभेदभ्रमेण ।।१०१।।
कम्ममसुहं कुसीलं सुहकम्मं चावि जाणह सुसीलं ।
कह तं होदि सुसीलं जं संसारं पवेसेदि ।।१४५।।

bhAvArtha — agnAnathI ek ja karma be prakAranun dekhAtun hatun tene gnAne ek prakAranun batAvyun. gnAnamAn moharUpI raj lAgI rahI hatI te dUr karavAmAn AvI tyAre yathArtha gnAn thayun; jem chandrane vAdaLAn tathA dhummasanun paTal ADun Ave tyAre yathArtha prakAsh thato nathI parantu AvaraN dUr thatAn chandra yathArtha prakAshe chhe, tevI rIte ahIn paN jANavun. 100.

have puNya-pApanA svarUpanA draShTAntarUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — (shUdrANInA ekIsAthe janmelA be putromAnthI ek brAhmaNane tyAn Uchharyo ane bIjo shUdranA gher ja rahyo.) [ एकः ] ek to [ ब्राह्मणत्व-अभिमानात् ] ‘hun brAhmaN chhun’ em brAhmaNatvanA abhimAnane lIdhe [ मदिरां ] madirAne [ दूरात् ] dUrathI ja [ त्यजति ] chhoDe chhe arthAt sparshato paN nathI; [ अन्यः ] bIjo [ अहम् स्वयम् शूद्रः इति ] ‘hun pote shUdra chhun’ em mAnIne [ तया एव ] madirAthI ja [ नित्यं ] nitya [ स्नाति ] snAn kare chhe arthAt tene pavitra gaNe chhe. [ एतौ द्वौ अपि ] A banne putro [ शूद्रिकायाः उदरात् युगपत् निर्गतौ ] shUdrANInA udarathI ekIsAthe janmyA chhe tethI [ साक्षात् शूद्रौ ] (paramArthe) banne sAkShAt shUdra chhe, [ अपि च ] topaN [ जातिभेद- भ्रमेण ] jAtibhedanA bhram sahit [ चरतः ] teo pravarte chhe — AcharaN kare chhe. (A pramANe puNya- pApanun paN jANavun.)

bhAvArtha — puNya-pAp banne vibhAvapariNatithI UpajyAn hovAthI banne bandharUp ja chhe. vyavahAradraShTie bhramane lIdhe temanI pravRutti judI judI bhAsavAthI, sArun ane kharAb — em be prakAre teo dekhAy chhe. paramArthadraShTi to temane ekarUp ja, bandharUp ja, kharAb ja jANe chhe. 101.

have shubhAshubh karmanA svabhAvanun varNan gAthAmAn kare chhe —

chhe karma ashubh kushIl ne jANo sushIl shubhakarmane!
te kem hoy sushIl je sansAramAn dAkhal kare? 145.

Page 237 of 642
PDF/HTML Page 268 of 673
single page version

कर्म अशुभं कुशीलं शुभकर्म चापि जानीथ सुशीलम् ।
कथं तद्भवति सुशीलं यत्संसारं प्रवेशयति ।।१४५।।

शुभाशुभजीवपरिणामनिमित्तत्वे सति कारणभेदात्, शुभाशुभपुद्गलपरिणाममयत्वे सति स्वभावभेदात्, शुभाशुभफलपाकत्वे सत्यनुभवभेदात्, शुभाशुभमोक्षबन्धमार्गाश्रितत्वे सत्याश्रय- भेदात् चैकमपि कर्म किञ्चिच्छुभं किञ्चिदशुभमिति केषाञ्चित्किल पक्षः । स तु सप्रतिपक्षः । तथाहि — शुभोऽशुभो वा जीवपरिणामः केवलाज्ञानमयत्वादेकः, तदेकत्वे सति कारणाभेदात् एकं कर्म । शुभोऽशुभो वा पुद्गलपरिणामः केवलपुद्गलमयत्वादेकः, तदेकत्वे सति स्वभावाभेदादेकं कर्म । शुभोऽशुभो वा फलपाकः केवलपुद्गलमयत्वादेकः, तदेकत्वे सत्यनुभावाभेदादेकं कर्म ।

gAthArtha — [ अशुभं कर्म ] ashubh karma [ कुशीलं ] kushIl chhe ( – kharAb chhe) [ अपि च ] ane [ शुभकर्म ] shubh karma [ सुशीलम् ] sushIl chhe ( – sArun chhe) em [ जानीथ ] tame jANo chho! [ तत् ] te [ सुशीलं ] sushIl [ कथं ] kem [ भवति ] hoy [ यत् ] ke je [ संसारं ] (jIvane) sansAramAn [ प्रवेशयति ] pravesh karAve chhe?

TIkA — koI karmane shubh jIvapariNAm nimitta hovAthI ane koI karmane ashubh jIvapariNAm nimitta hovAthI karmanA kAraNamAn bhed – taphAvat chhe (arthAt kAraN judAn judAn chhe); koI karma shubh pudgalapariNAmamay ane koI karma ashubh pudgalapariNAmamay hovAthI karmanA svabhAvamAn bhed chhe; koI karmano shubh phaLarUpe ane koI karmano ashubh phaLarUpe vipAk thato hovAthI karmanA anubhavamAn ( – svAdamAn) bhed chhe; koI karma shubh (sArA) evA mokShamArgane Ashrit hovAthI ane koI karma ashubh (kharAb) evA bandhamArgane Ashrit hovAthI karmanA AshrayamAn bhed chhe. mATe — joke (paramArthe) karma ek ja chhe topaN — keTalAkano evo pakSha chhe ke koI karma shubh chhe ane koI karma ashubh chhe. parantu te (pakSha) pratipakSha sahit chhe. te pratipakSha (arthAt vyavahArapakShano niShedh karanAr nishchayapakSha) A pramANe chhe —

shubh ke ashubh jIvapariNAm kevaL agnAnamay hovAthI ek chhe; te ek hovAthI karmanA kAraNamAn bhed nathI; mATe karma ek ja chhe. shubh ke ashubh pudgalapariNAm kevaL pudgalamay hovAthI ek chhe; te ek hovAthI karmanA svabhAvamAn bhed nathI; mATe karma ek ja chhe. shubh ke ashubh phaLarUpe thato vipAk kevaL pudgalamay hovAthI ek chhe; te ek hovAthI karmanA anubhavamAn ( – svAdamAn) bhed nathI; mATe karma ek ja chhe. shubh (sAro) evo mokShamArga to kevaL jIvamay hovAthI ane ashubh (kharAb) evo bandhamArga to kevaL pudgalamay hovAthI

Page 238 of 642
PDF/HTML Page 269 of 673
single page version

शुभाशुभौ मोक्षबन्धमार्गौ तु प्रत्येकं केवलजीवपुद्गलमयत्वादनेकौ, तदनेकत्वे सत्यपि केवल- पुद्गलमयबन्धमार्गाश्रितत्वेनाश्रयाभेदादेकं कर्म ।

teo anek ( – judAn judAn, be) chhe; teo anek hovA chhatAn karma to kevaL pudgalamay evA bandhamArgane ja Ashrit hovAthI karmanA AshrayamAn bhed nathI; mATe karma ek ja chhe.

bhAvArtha — koI karma to arahantAdimAn bhakti-anurAg, jIvo pratye anukampAnA pariNAm, mand kaShAyathI chittanI ujjvaLatA ityAdi shubh pariNAmonA nimitte thAy chhe ane koI karma tIvra krodhAdik ashubh leshyA, nirdayapaNun, viShayAsakti, dev-guru Adi pUjya puruSho pratye vinayabhAve na pravartavun ityAdi ashubh pariNAmonA nimittathI thAy chhe; Am hetuno bhed hovAthI karmanA shubh ane ashubh evA be bhed chhe. shAtAvedanIy, shubh-Ayu, shubhanAm ane shubhagotra — e karmonA pariNAm( – prakRiti vagere – )mAn tathA chAr ghAtikarmo, ashAtAvedanIy, ashubh-Ayu, ashubhanAm, ashubhagotra — e karmAenA pariNAm( – prakRiti vageremAn – )mAn bhed chhe; Am svabhAvano bhed hovAthI karmanA shubh ne ashubh evA be bhed chhe. koI karmanA phaLano anubhav sukharUp chhe ane koI karmanA phaLano anubhav dukharUp chhe; Am anubhavano bhed hovAthI karmanA shubh ane ashubh evA be bhed chhe. koI karma mokShamArgane Ashrit chhe (arthAt mokShamArgamAn bandhAy chhe) ane koI karma bandhamArganA Ashraye chhe; Am Ashrayano bhed hovAthI karmanA shubh ane ashubh evA be bhed chhe. A pramANe hetu, svabhAv, anubhav ane Ashray — e chAr prakAre karmamAn bhed hovAthI koI karma shubh chhe ane koI ashubh chhe em keTalAkano pakSha chhe.

have e bhedapakShano niShedh karavAmAn Ave chhe — jIvanA shubh ane ashubh pariNAm banne agnAnamay chhe tethI karmano hetu ek agnAn ja chhe; mATe karma ek ja chhe. shubh ane ashubh pudgalapariNAmo banne pudgalamay ja chhe tethI karmano svabhAv ek pudgalapariNAmarUp ja chhe; mATe karma ek ja chhe. sukharUp ane dukharUp anubhav banne pudgalamay ja chhe tethI karmano anubhav ek pudgalamay ja chhe; mATe karma ek ja chhe. mokShamArga ane bandhamArgamAn, mokShamArga to kevaL jIvanA pariNAmamay ja chhe ane bandhamArga kevaL pudgalanA pariNAmamay ja chhe tethI karmano Ashray kevaL bandhamArga ja chhe (arthAt karma ek bandhamArganA Ashraye ja thAy chhe — mokShamArgamAn thatAn nathI); mATe karma ek ja chhe.

A pramANe karmanA shubhAshubh bhedanA pakShane gauN karI teno niShedh karyo; kAraN ke ahIn abhedapakSha pradhAn chhe, ane abhedapakShathI jovAmAn Ave to karma ek ja chhe — be nathI.

Page 239 of 642
PDF/HTML Page 270 of 673
single page version

(उपजाति)
हेतुस्वभावानुभवाश्रयाणां
सदाप्यभेदान्न हि कर्मभेदः ।
तद्बन्धमार्गाश्रितमेकमिष्टं
स्वयं समस्तं खलु बन्धहेतुः ।।१०२।।
अथोभयं कर्माविशेषेण बन्धहेतुं साधयति —
सोवण्णियं पि णियलं बंधदि कालायसं पि जह पुरिसं ।
बंधदि एवं जीवं सुहमसुहं वा कदं कम्मं ।।१४६।।
सौवर्णिकमपि निगलं बध्नाति कालायसमपि यथा पुरुषम् ।
बध्नात्येवं जीवं शुभमशुभं वा कृतं कर्म ।।१४६।।

शुभमशुभं च कर्माविशेषेणैव पुरुषं बध्नाति, बन्धत्वाविशेषात्, काञ्चनकालायसनिगलवत्।

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ हेतु-स्वभाव-अनुभव-आश्रयाणां ] hetu, svabhAv, anubhav ane Ashray — e chArano (arthAt e chAr prakAre) [ सदा अपि ] sadAy [ अभेदात् ] abhed hovAthI [ न हि कर्मभेदः ] karmamAn nishchayathI bhed nathI; [ तद् समस्तं स्वयं ] mATe samasta karma pote [ खलु ] nishchayathI [ बन्धमार्ग-आश्रितम् ] bandhamArgane Ashrit hovAthI ane [ बन्धहेतुः ] bandhanun kAraN hovAthI, [ एकम् इष्टं ] karma ek ja mAnavAmAn Avyun chhe — ek ja mAnavun yogya chhe. 102.

have, (shubh-ashubh) banne karmo avisheShapaNe (kAI taphAvat vinA) bandhanAn kAraN chhe em siddha kare chhe —

jyam lohanun tyam kanakanun janjIr jakaDe puruShane,
evI rIte shubh ke ashubh kRut karma bAndhe jIvane. 146.

gAthArtha — [ यथा ] jem [ सौवर्णिकम् ] suvarNanI [ निगलं ] beDI [ अपि ] paN [ पुरुषम् ] puruShane [ बध्नाति ] bAndhe chhe ane [ कालायसम् ] lokhanDanI [ अपि ] paN bAndhe chhe, [ एवं ] tevI rIte [ शुभम् वा अशुभम् ] shubh tem ja ashubh [ कृतं कर्म ] karelun karma [ जीवं ] jIvane [ बध्नाति ] (avisheShapaNe) bAndhe chhe.

TIkA — jem suvarNanI ane lokhanDanI beDI kAI paN taphAvat vinA puruShane bAndhe chhe

Page 240 of 642
PDF/HTML Page 271 of 673
single page version

अथोभयं कर्म प्रतिषेधयति —
तम्हा दु कुसीलेहि य रागं मा कुणह मा व संसग्गं ।
साहीणो हि विणासो कुसीलसंसग्गरायेण ।।१४७।।
तस्मात्तु कुशीलाभ्यां च रागं मा कुरुत मा वा संसर्गम् ।
स्वाधीनो हि विनाशः कुशीलसंसर्गरागेण ।।१४७।।

कुशीलशुभाशुभकर्मभ्यां सह रागसंसर्गौ प्रतिषिद्धौ, बन्धहेतुत्वात्, कुशीलमनोरमा- मनोरमकरेणुकुट्टनीरागसंसर्गवत् ।

अथोभयं कर्म प्रतिषेध्यं स्वयं दृष्टान्तेन समर्थयते — kAraN ke bandhanapaNAnI apekShAe temanAmAn taphAvat nathI, tevI rIte shubh ane ashubh karma kAI paN taphAvat vinA puruShane ( – jIvane) bAndhe chhe kAraN ke bandhapaNAnI apekShAe temanAmAn taphAvat nathI.

have banne karmono niShedh kare chhe —

tethI karo nahi rAg ke sansarga e kushIlo taNo,
chhe kushIlanA sansarga-rAge nAsh svAdhInatA taNo. 147.

gAthArtha — [ तस्मात् तु ] mATe [ कुशीलाभ्यां ] e banne kushIlo sAthe [ रागं ] rAg [ मा कुरुत ] na karo [ वा ] athavA [ संसर्गम् च ] sansarga paN [ मा ] na karo [ हि ] kAraN ke [ कुशीलसंसर्गरागेण ] kushIl sAthe sansarga ane rAg karavAthI [ स्वाधीनः विनाशः ] svAdhInatAno nAsh thAy chhe (athavA to potAno ghAt potAthI ja thAy chhe).

TIkA — jem kushIl (kharAb) evI manoram ane amanoram hAthaNIrUp kUTaNI sAthe rAg ane sansarga (hAthIne) bandhanAn kAraN thAy chhe tevI rIte kushIl evAn shubh ane ashubh karma sAthe rAg ane sansarga bandhanAn kAraN hovAthI, shubhAshubh karmo sAthe rAg ane sansargano niShedh karavAmAn Avyo chhe.

have, banne karma niShedhavAyogya chhe e vAtanun bhagavAn kundakundAchArya pote ja draShTAntathI samarthan kare chhe —

Page 241 of 642
PDF/HTML Page 272 of 673
single page version

जह णाम को वि पुरिसो कुच्छियसीलं जणं वियाणित्ता ।
वज्जेदि तेण समयं संसग्गं रागकरणं च ।।१४८।।
एमेव कम्मपयडीसीलसहावं च कुच्छिदं णादुं ।
वज्जंति परिहरंति य तस्संसग्गं सहावरदा ।।१४९।।
यथा नाम कोऽपि पुरुषः कुत्सितशीलं जनं विज्ञाय ।
वर्जयति तेन समकं संसर्गं रागकरणं च ।।१४८।।
एवमेव कर्मप्रकृतिशीलस्वभावं च कुत्सितं ज्ञात्वा ।
वर्जयन्ति परिहरन्ति च तत्संसर्गं स्वभावरताः ।।१४९।।

यथा खलु कुशलः कश्चिद्वनहस्ती स्वस्य बन्धाय उपसर्प्पन्तीं चटुलमुखीं मनोरमाममनोरमां वा करेणुकुट्टनीं तत्त्वतः कुत्सितशीलां विज्ञाय तया सह रागसंसर्गौ प्रतिषेधयति, तथा किलात्माऽरागो ज्ञानी स्वस्य बन्धाय उपसर्प्पन्तीं मनोरमाममनोरमां वा सर्वामपि कर्मप्रकृतिं

jevI rIte ko puruSh kutsitashIl janane jANIne,
sansarga tenI sAth tem ja rAg karavo paritaje; 148.
em ja karamaprakRitishIlasvabhAv kutsit jANIne,
nij bhAvamAn rat rAg ne sansarga teno parihare. 149.

gAthArtha — [ यथा नाम ] jem [ कोऽपि पुरुषः ] koI puruSh [ कुत्सितशीलं ] kutsit shIlavALA arthAt kharAb svabhAvavALA [ जनं ] puruShane [ विज्ञाय ] jANIne [ तेन समकं ] tenI sAthe [ संसर्गं च रागकरणं ] sansarga ane rAg karavo [ वर्जयति ] chhoDI de chhe, [ एवम् एव च ] tevI ja rIte [ स्वभावरताः ] svabhAvamAn rat puruSho [ कर्मप्रकृतिशीलस्वभावं ] karmaprakRitinA shIl- svabhAvane [ कुत्सितं ] kutsit arthAt kharAb [ ज्ञात्वा ] jANIne [ तत्संसर्गं ] tenI sAthe sansarga [ वर्जयन्ति ] chhoDI de chhe [ परिहरन्ति च ] ane rAg chhoDI de chhe.

TIkA — jem koI kushaL van-hastI potAnA bandhane mATe samIp AvatI sundar mukhavALI manoram ke amanoram hAthaNIrUpI kUTaNIne paramArthe bUrI jANIne tenI sAthe rAg tathA sansarga karato nathI, tevI rIte AtmA arAgI gnAnI thayo thako potAnA bandhane mATe samIp AvatI (udayamAn AvatI) manoram ke amanoram (shubh ke ashubh) — badhIye karmaprakRitine

31

Page 242 of 642
PDF/HTML Page 273 of 673
single page version

तत्त्वतः कुत्सितशीलां विज्ञाय तया सह रागसंसर्गौ प्रतिषेधयति ।

अथोभयं कर्म बन्धहेतुं प्रतिषेध्यं चागमेन साधयति —
रत्तो बंधदि कम्मं मुच्चदि जीवो विरागसंपत्तो ।
एसो जिणोवदेसो तम्हा कम्मेसु मा रज्ज ।।१५०।।
रक्तो बध्नाति कर्म मुच्यते जीवो विरागसम्प्राप्तः ।
एषो जिनोपदेशः तस्मात् कर्मसु मा रज्यस्व ।।१५०।।

यः खलु रक्तोऽवश्यमेव कर्म बध्नीयात् विरक्त एव मुच्येतेत्ययमागमः स सामान्येन रक्तत्वनिमित्तत्वाच्छुभमशुभमुभयं कर्माविशेषेण बन्धहेतुं साधयति, तदुभयमपि कर्म प्रतिषेधयति च ।

paramArthe bUrI jANIne tenI sAthe rAg tathA sansarga karato nathI.

bhAvArtha — hAthIne pakaDavA hAthaNI rAkhavAmAn Ave chhe; hAthI kAmAndh thayo thako te hAthaNIrUpI kUTaNI sAthe rAg tathA sansarga kare chhe tethI pakaDAI jaIne parAdhIn thaIne dukh bhogave chhe, ane jo chatur hAthI hoy to tenI sAthe rAg tathA sansarga karato nathI; tevI rIte agnAnI jIv karmaprakRitine sArI samajIne tenI sAthe rAg tathA sansarga kare chhe tethI bandhamAn paDI parAdhIn thaIne sansAranAn dukh bhogave chhe, ane jo gnAnI hoy to tenI sAthe rAg tathA sansarga kadI karato nathI.

have, banne karmo bandhanAn kAraN chhe ane niShedhavAyogya chhe em AgamathI siddha kare chhe —

jIv rakta bAndhe karmane, vairAgyaprApta mukAy chhe,
— e jin taNo upadesh; tethI na rAch tun karmo viShe. 150.

gAthArtha — [ रक्तः जीवः ] rAgI jIv [ कर्म ] karma [ बध्नाति ] bAndhe chhe ane [ विरागसम्प्राप्तः ] vairAgyane pAmelo jIv [ मुच्यते ] karmathI chhUTe chhe — [ एषः ] A [ जिनोपदेशः ] jinabhagavAnano upadesh chhe; [ तस्मात् ] mATe (he bhavya jIv!) tun [ कर्मसु ] karmomAn [ मा रज्यस्व ] prIti – rAg na kar.

TIkA — ‘‘rakta arthAt rAgI avashya karma bAndhe ane virakta arthAt virAgI ja karmathI chhUTe’’ evun je A Agamavachan chhe te, sAmAnyapaNe rAgIpaNAnA nimittapaNAne lIdhe shubh ane ashubh banne karmane avisheShapaNe bandhanAn kAraN tarIke siddha kare chhe ane

Page 243 of 642
PDF/HTML Page 274 of 673
single page version

(स्वागता)
कर्म सर्वमपि सर्वविदो यद्
बन्धसाधनमुशन्त्यविशेषात् ।
तेन सर्वमपि तत्प्रतिषिद्धं
ज्ञानमेव विहितं शिवहेतुः ।।१०३।।
(शिखरिणी)
निषिद्धे सर्वस्मिन् सुकृतदुरिते कर्मणि किल
प्रवृत्ते नैष्कर्म्ये न खलु मुनयः सन्त्यशरणाः ।
तदा ज्ञाने ज्ञानं प्रतिचरितमेषां हि शरणं
स्वयं विन्दन्त्येते परमममृतं तत्र निरताः ।।१०४।।

tethI banne karmane niShedhe chhe.

A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यद् ] kAraN ke [ सर्वविदः ] sarvagnadevo [ सर्वम् अपि कर्म ] samasta (shubh tem ja ashubh) karmane [ अविशेषात् ] avisheShapaNe [ बन्धसाधनम् ] bandhanun sAdhan (kAraN) [ उशन्ति ] kahe chhe [ तेन ] tethI (em siddha thayun ke sarvagnadevoe) [ सर्वम् अपि तत् प्रतिषिद्धं ] samasta karmane niShedhyun chhe ane [ ज्ञानम् एव शिवहेतुः विहितं ] gnAnane ja mokShanun kAraN pharamAvyun chhe. 103.

jo samasta karma niShedhavAmAn Avyun chhe to pachhI munione sharaN konun rahyun te havenA kaLashamAn kahe chhe —

shlokArtha — [ सुकृतदुरिते सर्वस्मिन् कर्मणि किल निषिद्धे ] shubh AcharaNarUp karma ane ashubh AcharaNarUp karma — evA samasta karmano niShedh karavAmAn AvatAn ane [ नैष्कर्म्ये प्रवृत्ते ] e rIte niShkarma avasthA pravartatAn, [ मुनयः खलु अशरणाः न सन्ति ] munio kAI asharaN nathI; [ तदा ] (kAraN ke) jyAre niShkarma avasthA (nivRutti – avasthA) pravarte chhe tyAre [ ज्ञाने प्रतिचरितम् ज्ञानं हि ] gnAnamAn AcharaN karatun — ramaN karatun — pariNamatun gnAn ja [ एषां ] te munione [ शरणं ] sharaN chhe; [ एते ] teo [ तत्र निरताः ] te gnAnamAn lIn thayA thakA [ परमम् अमृतं ] param amRutane [ स्वयं ] pote [ विन्दन्ति ] anubhave chhe — AsvAde chhe.

bhAvArtha — ‘sukRut ke duShkRut — banneno niShedh karavAmAn Avyo chhe to pachhI munione kaI paN karavAnun nahi rahevAthI teo munipaNun shAnA Ashraye, shA Alamban vaDe pALI

Page 244 of 642
PDF/HTML Page 275 of 673
single page version

अथ ज्ञानं मोक्षहेतुं साधयति —
परमट्ठो खलु समओ सुद्धो जो केवली मुणी णाणी ।
तम्हि ट्ठिदा सहावे मुणिणो पावंति णिव्वाणं ।।१५१।।
परमार्थः खलु समयः शुद्धो यः केवली मुनिर्ज्ञानी ।
तस्मिन् स्थिताः स्वभावे मुनयः प्राप्नुवन्ति निर्वाणम् ।।१५१।।

ज्ञानं हि मोक्षहेतुः, ज्ञानस्य शुभाशुभकर्मणोरबन्धहेतुत्वे सति मोक्षहेतुत्वस्य तथोपपत्तेः । तत्तु सकलकर्मादिजात्यन्तरविविक्तचिज्जातिमात्रः परमार्थ आत्मेति यावत् । स तु युगपदेकीभाव- प्रवृत्तज्ञानगमनमयतया समयः, सकलनयपक्षासङ्कीर्णैकज्ञानतया शुद्धः, केवलचिन्मात्रवस्तुतया केवली, मननमात्रभावतया मुनिः, स्वयमेव ज्ञानतया ज्ञानी, स्वस्य भवनमात्रतया स्वभावः

shake?’ — em koIne shankA thAy to tenun samAdhAn AchAryadeve karyun chhe ke — sarva karmano tyAg thaye gnAnanun mahA sharaN chhe. te gnAnamAn lIn thatAn sarva AkuLatA rahit paramAnandano bhogavaTo hoy chhe — jeno svAd gnAnI ja jANe chhe. agnAnI kaShAyI jIv karmane ja sarvasva jANI temAn lIn thaI rahyo chhe, gnAnAnandano svAd nathI jANato. 104.

have, gnAn mokShanun kAraN chhe em siddha kare chhe —

paramArtha chhe nakI, samay chhe, shudh, kevaLI, muni, gnAnI chhe,
evA svabhAve sthit munio mokShanI prApti kare. 151.

gAthArtha — [ खलु ] nishchayathI [ यः ] je [ परमार्थः ] paramArtha (param padArtha) chhe, [ समयः ] samay chhe, [ शुद्धः ] shuddha chhe, [ केवली ] kevaLI chhe, [ मुनिः ] muni chhe, [ ज्ञानी ] gnAnI chhe, [ तस्मिन् स्वभावे ] te svabhAvamAn [ स्थिताः ] sthit [ मुनयः ] munio [ निर्वाणं ] nirvANane [ प्राप्नुवन्ति ] pAme chhe.

TIkA — gnAn mokShanun kAraN chhe, kem ke gnAn shubhAshubh karmonA bandhanun kAraN nahi hovAthI tene e rIte mokShanun kAraNapaNun bane chhe. te gnAn, samasta karma Adi anya jAtiothI bhinna chaitanya-jAtimAtra paramArtha ( – param padArtha) chhe — AtmA chhe. te (AtmA) ekIsAthe (yugapad) ekIbhAve (ekatvapUrvak) pravartatAn evAn je gnAn ane gaman (pariNaman) te-svarUp hovAthI samay chhe, sakaL nayapakShothI amilit (amishrit) evA ek gnAnasvarUp hovAthI shuddha chhe, kevaL chinmAtra vastusvarUp hovAthI kevaLI chhe, phakta mananamAtra (gnAnamAtra) bhAvasvarUp

Page 245 of 642
PDF/HTML Page 276 of 673
single page version

स्वतश्चितो भवनमात्रतया सद्भावो वेति शब्दभेदेऽपि न च वस्तुभेदः ।

अथ ज्ञानं विधापयति —
परमट्ठम्हि दु अठिदो जो कुणदि तवं वदं च धारेदि ।
तं सव्वं बालतवं बालवदं बेंति सव्वण्हू ।।१५२।।
परमार्थे त्वस्थितः यः करोति तपो व्रतं च धारयति ।
तत्सर्वं बालतपो बालव्रतं ब्रुवन्ति सर्वज्ञाः ।।१५२।।

ज्ञानमेव मोक्षस्य कारणं विहितं, परमार्थभूतज्ञानशून्यस्याज्ञानकृतयोर्व्रततपःकर्मणोः बन्धहेतुत्वाद्बालव्यपदेशेन प्रतिषिद्धत्वे सति तस्यैव मोक्षहेतुत्वात् ।

hovAthI muni chhe, pote ja gnAnasvarUp hovAthI gnAnI chhe, ‘sva’nA bhavanamAtrasvarUp hovAthI svabhAv chhe athavA svata (potAthI ja) chaitanyanA ❋bhavanamAtrasvarUp hovAthI sadbhAv chhe (kAraN ke je svata hoy te sat-svarUp ja hoy). A pramANe shabdabhed hovA chhatAn vastubhed nathI ( — nAm judAn judAn chhe chhatAn vastu ek ja chhe).

bhAvArtha — mokShanun upAdAn to AtmA ja chhe. vaLI paramArthe AtmAno gnAnasvabhAv chhe; gnAn chhe te AtmA chhe ane AtmA chhe te gnAn chhe. mATe gnAnane ja mokShanun kAraN kahevun yogya chhe.

have, AgamamAn paN gnAnane ja mokShanun kAraN kahyun chhe em batAve chhe —

paramArthamAn aNasthit je tapane kare, vratane dhare,
saghaLuy te tap bAL ne vrat bAL sarvagno kahe. 152.

gAthArtha — [ परमार्थे तु ] paramArthamAn [ अस्थितः ] asthit [ यः ] evo je jIv [ तपः करोति ] tap kare chhe [ च ] tathA [ व्रतं धारयति ] vrat dhAraN kare chhe, [ तत्सर्वं ] tenAn te sarva tap ane vratane [ सर्वज्ञाः ] sarvagno [ बालतपः ] bALatap ane [ बालव्रतं ] bALavrat [ ब्रुवन्ति ] kahe chhe.

TIkA — AgamamAn paN gnAnane ja mokShanun kAraN pharamAvyun chhe (em siddha thAy chhe); kAraN ke je jIv paramArthabhUt gnAnathI rahit chhe tenAn, agnAnapUrvak karavAmAn AvelAn vrat, ❋ bhavan = hovun te.

Page 246 of 642
PDF/HTML Page 277 of 673
single page version

अथ ज्ञानाज्ञाने मोक्षबन्धहेतू नियमयति —
वदणियमाणि धरंता सीलाणि तहा तवं च कुव्वंता ।
परमट्ठबाहिरा जे णिव्वाणं ते ण विंदंति ।।१५३।।
व्रतनियमान् धारयन्तः शीलानि तथा तपश्च कुर्वन्तः ।
परमार्थबाह्या ये निर्वाणं ते न विन्दन्ति ।।१५३।।

ज्ञानमेव मोक्षहेतुः, तदभावे स्वयमज्ञानभूतानामज्ञानिनामन्तर्व्रतनियमशीलतपःप्रभृति- शुभकर्मसद्भावेऽपि मोक्षाभावात् । अज्ञानमेव बन्धहेतुः, तदभावे स्वयं ज्ञानभूतानां ज्ञानिनां बहिर्व्रतनियमशीलतपःप्रभृतिशुभकर्मासद्भावेऽपि मोक्षसद्भावात् ।

tap Adi karmo bandhanAn kAraN hovAne lIdhe te karmone ‘bAL’ evI sangnA ApIne niShedhyAn hovAthI gnAn ja mokShanun kAraN Thare chhe.

bhAvArtha — gnAn vinA karAyelAn tap tathA vratane sarvagnadeve bALatap tathA bALavrat (arthAt agnAnatap tathA agnAnavrat) kahyAn chhe, mATe mokShanun kAraN gnAn ja chhe.

gnAn ja mokShano hetu chhe ane agnAn ja bandhano hetu chhe evo niyam chhe em have kahe chhe —

vrataniyamane dhAre bhale, tapashIlane paN Achare,
paramArthathI je bAhya te nirvANaprApti nahIn kare. 153.

gAthArtha — [ व्रतनियमान् ] vrat ane niyamo [ धारयन्तः ] dhAraN karatA hovA chhatAn [ तथा ] tem ja [ शीलानि च तपः ] shIl ane tap [ कुर्वन्तः ] karatA hovA chhatAn [ ये ] jeo [ परमार्थबाह्याः ] paramArthathI bAhya chhe (arthAt param padArtharUp gnAnanun eTale ke gnAnasvarUp AtmAnun jemane shraddhAn nathI) [ ते ] teo [ निर्वाणं ] nirvANane [ न विन्दन्ति ] pAmatA nathI.

TIkA — gnAn ja mokShano hetu chhe; kAraN ke tenA ( – gnAnanA) abhAvamAn, pote ja agnAnarUp thayelA agnAnIone antarangamAn vrat, niyam, shIl, tap vagere shubh karmono sadbhAv (hayAtI) hovA chhatAn mokShano abhAv chhe. agnAn ja bandhano hetu chhe; kAraN ke tenA abhAvamAn, pote ja gnAnarUp thayelA gnAnIone bAhya vrat, niyam, shIl, tap vagere shubh karmono asadbhAv hovA chhatAn mokShano sadbhAv chhe.

Page 247 of 642
PDF/HTML Page 278 of 673
single page version

(शिखरिणी)
यदेतद् ज्ञानात्मा ध्रुवमचलमाभाति भवनं
शिवस्यायं हेतुः स्वयमपि यतस्तच्छिव इति ।
अतोऽन्यद्बन्धस्य स्वयमपि यतो बन्ध इति तत्
ततो ज्ञानात्मत्वं भवनमनुभूतिर्हि विहितम् ।।१०५।।
अथ पुनरपि पुण्यकर्मपक्षपातिनः प्रतिबोधनायोपक्षिपति —
परमट्ठबाहिरा जे ते अण्णाणेण पुण्णमिच्छंति ।
संसारगमणहेदुं पि मोक्खहेदुं अजाणंता ।।१५४।।
परमार्थबाह्या ये ते अज्ञानेन पुण्यमिच्छन्ति ।
संसारगमनहेतुमपि मोक्षहेतुमजानन्तः ।।१५४।।

bhAvArtha — gnAnarUp pariNaman ja mokShanun kAraN chhe ane agnAnarUp pariNaman ja bandhanun kAraN chhe; vrat, niyam, shIl, tap Adi shubh bhAvarUp shubh karmo kAI mokShanAn kAraN nathI, gnAnarUpe pariNamelA gnAnIne te shubh karmo na hovA chhatAn te mokShane pAme chhe; agnAnarUpe pariNamelA agnAnIne te shubh karmo hovA chhatAn te bandhane pAme chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यद् एतद् ध्रुवम् अचलम् ज्ञानात्मा भवनम् आभाति ] je A gnAnasvarUp AtmA dhruvapaNe ane achaLapaNe gnAnasvarUpe thato — pariNamato bhAse chhe [ अयं शिवस्य हेतुः ] te ja mokShano hetu chhe [ यतः ] kAraN ke [ तत् स्वयम् अपि शिवः इति ] te pote paN mokShasvarUp chhe; [ अतः अन्यत् ] tenA sivAy je anya kAI chhe [ बन्धस्य ] te bandhano hetu chhe [ यतः ] kAraN ke [ तत् स्वयम् अपि बन्धः इति ] te pote paN bandhasvarUp chhe. [ ततः ] mATe [ ज्ञानात्मत्वं भवनम् ] gnAnasvarUp thavAnun ( – gnAnasvarUp pariNamavAnun) eTale ke [ अनुभूतिः हि ] anubhUti karavAnun ja [ विहितम् ] AgamamAn vidhAn arthAt pharamAn chhe. 105.

have pharIne paN, puNyakarmanA pakShapAtIne samajAvavA mATe teno doSh batAve chhe —

paramArthabAhya jIvo are! jANe na hetu mokShano,
agnAnathI te puNya ichchhe hetu je sansArano. 154.

gAthArtha — [ ये ] jeo [ परमार्थबाह्यः ] paramArthathI bAhya chhe [ ते ] teo [ मोक्षहेतुम् ]

Page 248 of 642
PDF/HTML Page 279 of 673
single page version

इह खलु केचिन्निखिलकर्मपक्षक्षयसम्भावितात्मलाभं मोक्षमभिलषन्तोऽपि, तद्धेतुभूतं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्रस्वभावपरमार्थभूतज्ञानभवनमात्रमैकाग्य्रालक्षणं समयसारभूतं सामायिकं प्रतिज्ञायापि, दुरन्तकर्मचक्रोत्तरणक्लीबतया परमार्थभूतज्ञानभवनमात्रं सामायिकमात्मस्वभाव- मलभमानाः, प्रतिनिवृत्तस्थूलतमसंक्लेशपरिणामकर्मतया प्रवृत्तमानस्थूलतमविशुद्धपरिणामकर्माणः, कर्मानुभवगुरुलाघवप्रतिपत्तिमात्रसन्तुष्टचेतसः, स्थूललक्ष्यतया सकलं कर्मकाण्डमनुन्मूलयन्तः, स्वयमज्ञानादशुभकर्म केवलं बन्धहेतुमध्यास्य च, व्रतनियमशीलतपःप्रभृतिशुभकर्म बन्धहेतुमप्य- जानन्तो, मोक्षहेतुमभ्युपगच्छन्ति

।

mokShanA hetune [ अजानन्तः ] nahi jANatA thakA — [ संसारगमनहेतुम् अपि ] joke puNya sansAragamanano hetu chhe topaN — [ अज्ञानेन ] agnAnathI [ पुण्यम् ] puNyane (mokShano hetu jANIne) [ इच्छन्ति ] ichchhe chhe.

TIkA — samasta karmanA pakShano nAsh karavAthI Upajato je AtmalAbh ( – nij svarUpanI prApti) te AtmalAbhasvarUp mokShane A jagatamAn keTalAk jIvo ichchhatA hovA chhatAn, mokShanA kAraNabhUt sAmAyikanI — ke je sAmAyik samyagdarshan-gnAn-chAritrasvabhAvavALA paramArthabhUt gnAnanA ❋bhavanamAtra chhe, ekAgratAlakShaNavALun chhe ane samayasArasvarUp chhe tenI — pratignA laIne paN, durant karmachakrane pAr UtaravAnI nAmardAIne lIdhe (asamarthatAne lIdhe) paramArthabhUt gnAnanA bhavanamAtra je sAmAyik te sAmAyikasvarUp AtmasvabhAvane nahi pAmatA thakA, jemane atyant sthUl sankleshapariNAmarUp karmo nivRutta thayAn chhe ane atyant sthUl vishuddha- pariNAmarUp karmo pravarte chhe evA teo, karmanA anubhavanA gurupaNA-laghupaNAnI prAptimAtrathI ja santuShTa chittavALA thayA thakA, (pote) sthUl lakShyavALA hoIne (sankleshapariNAmone chhoDatA hovA chhatAn) samasta karmakAnDane mULathI ukheDatA nathI. A rIte teo, pote potAnA agnAnathI kevaL ashubh karmane ja bandhanun kAraN mAnIne, vrat, niyam, shIl, tap vagere shubh karmo paN bandhanAn kAraN hovA chhatAn temane bandhanAn kAraN nahi jANatA thakA, mokShanA kAraN tarIke temane angIkAr kare chhe — mokShanA kAraN tarIke temano Ashray kare chhe.

bhAvArtha — keTalAk agnAnI loko dIkShA letI vakhate sAmAyikanI pratignA le chhe parantu sUkShma evA AtmasvabhAvanI shraddhA, lakSha tathA anubhav nahi karI shakavAthI, sthUl lakShyavALA te jIvo sthUl sankleshapariNAmone chhoDIne evA ja sthUl vishuddhapariNAmomAn (shubh pariNAmomAn) rAche chhe. (sankleshapariNAmo tem ja vishuddhapariNAmo banne atyant sthUl chhe; AtmasvabhAv ja ❋ bhavan = thavun te; pariNaman.

Page 249 of 642
PDF/HTML Page 280 of 673
single page version

अथ परमार्थमोक्षहेतुं तेषां दर्शयति —
जीवादीसद्दहणं सम्मत्तं तेसिमधिगमो णाणं ।
रागादीपरिहरणं चरणं एसो दु मोक्खपहो ।।१५५।।
जीवादिश्रद्धानं सम्यक्त्वं तेषामधिगमो ज्ञानम् ।
रागादिपरिहरणं चरणं एषस्तु मोक्षपथः ।।१५५।।

मोक्षहेतुः किल सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राणि । तत्र सम्यग्दर्शनं तु जीवादिश्रद्धानस्वभावेन ज्ञानस्य भवनम् । जीवादिज्ञानस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं ज्ञानम् । रागादिपरिहरणस्वभावेन ज्ञानस्य भवनं चारित्रम् । तदेवं सम्यग्दर्शनज्ञानचारित्राण्येकमेव ज्ञानस्य भवनमायातम् । ततो ज्ञानमेव परमार्थमोक्षहेतुः ।

sUkShma chhe.) A rIte teo — joke vAstavik rIte sarvakarmarahit AtmasvabhAvanun anubhavan ja mokShanun kAraN chhe topaN — karmAnubhavanA bahupaNA-thoDApaNAne ja bandh-mokShanun kAraN mAnIne, vrat, niyam, shIl, tap vagere shubh karmono mokShanA hetu tarIke Ashray kare chhe.

have evA jIvone paramArtha mokShakAraN (kharun mokShanun kAraN) batAve chhe —

jIvAdinun shraddhAn samakit, gnAn temanun gnAn chhe,
rAgAdi-varjan charaN chhe, ne A ja muktipanth chhe. 155.

gAthArtha — [ जीवादिश्रद्धानं ] jIvAdi padArthonun shraddhAn [ सम्यक्त्वं ] samyaktva chhe, [ तेषाम् अधिगमः ] te jIvAdi padArthono adhigam [ ज्ञानम् ] gnAn chhe ane [ रागादिपरिहरणं ] rAgAdino tyAg [ चरणं ] chAritra chhe; — [ एषः तु ] A ja [ मोक्षपथः ] mokShano mArga chhe.

TIkA — mokShanun kAraN kharekhar samyagdarshan-gnAn-chAritra chhe. temAn samyagdarshan to jIvAdi padArthonA shraddhAnasvabhAve gnAnanun thavun – pariNamavun te chhe; jIvAdi padArthonA gnAnasvabhAve gnAnanun thavun – pariNamavun te gnAn chhe; rAgAdinA tyAgasvabhAve gnAnanun thavun – pariNamavun te chAritra chhe. tethI e rIte em phalit thayun ke samyagdarshan-gnAn-chAritra e traNe ekalun gnAnanun bhavan ( – pariNaman) ja chhe. mATe gnAn ja paramArtha mokShakAraN chhe.

bhAvArtha — AtmAnun asAdhAraN svarUp gnAn ja chhe. vaLI A prakaraNamAn gnAnane ja pradhAn karIne vyAkhyAn chhe. tethI ‘samyagdarshan, gnAn ane chAritra — e traNey svarUpe gnAn ja pariName chhe’ em kahIne gnAnane ja mokShanun kAraN kahyun chhe. gnAn chhe te abhed vivakShAmAn AtmA

32