Samaysar-Gujarati (English transliteration). Gatha: 171-183 ; Kalash: 116-126 ; Samvar Adhikar.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 16 of 34

 

Page 270 of 642
PDF/HTML Page 301 of 673
single page version

जम्हा दु जहण्णादो णाणगुणादो पुणो वि परिणमदि ।
अण्णत्तं णाणगुणो तेण दु सो बंधगो भणिदो ।।१७१।।
यस्मात्तु जघन्यात् ज्ञानगुणात् पुनरपि परिणमते ।
अन्यत्वं ज्ञानगुणः तेन तु स बन्धको भणितः ।।१७१।।

ज्ञानगुणस्य हि यावज्जघन्यो भावः तावत् तस्यान्तर्मुहूर्तविपरिणामित्वात् पुनः पुनरन्य- तयास्ति परिणामः । स तु, यथाख्यातचारित्रावस्थाया अधस्तादवश्यम्भाविरागसद्भावात्, बन्धहेतुरेव स्यात् ।

एवं सति कथं ज्ञानी निरास्रव इति चेत् —

je gnAnaguNanI jaghanyatAmAn vartato guN gnAnano,
pharIpharI praNamato anyarUpamAn, tethI te bandhak kahyo. 171.

gAthArtha — [ यस्मात् तु ] kAraN ke [ ज्ञानगुणः ] gnAnaguN, [ जघन्यात् ज्ञानगुणात् ] jaghanya gnAnaguNane lIdhe [ पुनरपि ] pharIne paN [ अन्यत्वं ] anyapaNe [ परिणमते ] pariName chhe, [ तेन तु ] tethI [ सः ] te (gnAnaguN) [ बन्धकः ] karmano bandhak [ भणितः ] kahevAmAn Avyo chhe.

TIkA — gnAnaguNano jyAn sudhI jaghanya bhAv chhe ( — kShAyopashamik bhAv chhe) tyAn sudhI te (gnAnaguN) antarmuhUrtamAn vipariNAm pAmato hovAthI pharIpharIne tenun anyapaNe pariNaman thAy chhe. te (gnAnaguNanun jaghanya bhAve pariNaman), yathAkhyAtachAritra-avasthAnI nIche avashyambhAvI rAgano sadbhAv hovAthI, bandhanun kAraN ja chhe.

bhAvArtha — kShAyopashamik gnAn ek gney par antarmuhUrta ja thambhe chhe, pachhI avashya anya gneyane avalambe chhe; svarUpamAn paN te antarmuhUrta ja TakI shake chhe, pachhI vipariNAm pAme chhe. mATe em anumAn paN thaI shake chhe ke samyagdraShTi AtmA savikalpa dashAmAn ho ke nirvikalpa anubhavadashAmAn ho — yathAkhyAtachAritra-avasthA thayA pahelAn tene avashya rAgabhAvano sadbhAv hoy chhe; ane rAg hovAthI bandh paN thAy chhe. mATe gnAnaguNanA jaghanya bhAvane bandhano hetu kahevAmAn Avyo chhe.

have vaLI pharI pUchhe chhe ke — jo Am chhe (arthAt gnAnaguNano jaghanya bhAv bandhanun kAraN chhe) to pachhI gnAnI nirAsrav kaI rIte chhe? tenA uttaranI gAthA kahe chhe —

Page 271 of 642
PDF/HTML Page 302 of 673
single page version

दंसणणाणचरित्तं जं परिणमदे जहण्णभावेण ।
णाणी तेण दु बज्झदि पोग्गलकम्मेण विविहेण ।।१७२।।
दर्शनज्ञानचारित्रं यत्परिणमते जघन्यभावेन ।
ज्ञानी तेन तु बध्यते पुद्गलकर्मणा विविधेन ।।१७२।।

यो हि ज्ञानी स बुद्धिपूर्वकरागद्वेषमोहरूपास्रवभावाभावात् निरास्रव एव । किन्तु सोऽपि यावज्ज्ञानं सर्वोत्कृष्टभावेन द्रष्टुं ज्ञातुमनुचरितुं वाऽशक्तः सन् जघन्यभावेनैव ज्ञानं पश्यति जानात्यनुचरति च तावत्तस्यापि, जघन्यभावान्यथानुपपत्त्याऽनुमीयमानाबुद्धिपूर्वककलङ्कविपाक- सद्भावात्, पुद्गलकर्मबन्धः स्यात् । अतस्तावज्ज्ञानं द्रष्टव्यं ज्ञातव्यमनुचरितव्यं च यावज्ज्ञानस्य यावान् पूर्णो भावस्तावान् दृष्टो ज्ञातोऽनुचरितश्च सम्यग्भवति । ततः साक्षात् ज्ञानीभूतः सर्वथा निरास्रव एव स्यात् ।

chAritra, darshan, gnAn jethI jaghanya bhAve pariName,
tethI ja gnAnI vividh pudgalakarmathI bandhAy chhe. 172.

gAthArtha — [ यत् ] kAraN ke [ दर्शनज्ञानचारित्रं ] darshan-gnAn-chAritra [ जघन्यभावेन ] jaghanya bhAve [ परिणमते ] pariName chhe [ तेन तु ] tethI [ ज्ञानी ] gnAnI [ विविधेन ] anek prakAranAn [ पुद्गलकर्मणा ] pudgalakarmathI [ बध्यते ] bandhAy chhe.

TIkA — je kharekhar gnAnI chhe te, buddhipUrvak (ichchhApUrvak) rAgadveShamoharUpI AsravabhAvono tene abhAv hovAthI, nirAsrav ja chhe. parantu tyAn eTalun visheSh chhe ke — te gnAnI jyAn sudhI gnAnane sarvotkRuShTa bhAve dekhavAne, jANavAne ane AcharavAne ashakta vartato thako jaghanya bhAve ja gnAnane dekhe chhe, jANe chhe ane Achare chhe tyAn sudhI tene paN, jaghanya bhAvanI anyathA anupapatti vaDe (arthAt jaghanya bhAv anya rIte nahi banato hovAne lIdhe) jenun anumAn thaI shake chhe evA abuddhipUrvak karmakalankanA vipAkano sadbhAv hovAthI, pudgalakarmano bandh thAy chhe. mATe tyAn sudhI gnAnane dekhavun, jANavun ane Acharavun ke jyAn sudhImAn gnAnano jevaDo pUrNa bhAv chhe tevaDo dekhavAmAn, jANavAmAn ane AcharavAmAn barAbar AvI jAy. tyArathI sAkShAt gnAnI thayo thako (AtmA) sarvathA nirAsrav ja hoy chhe.

bhAvArtha — gnAnIne buddhipUrvak (agnAnamay) rAgadveShamohano abhAv hovAthI gnAnI nirAsrav ja chhe. parantu jyAn sudhI kShAyopashamik gnAn chhe tyAn sudhI te gnAnI gnAnane sarvotkRuShTa

Page 272 of 642
PDF/HTML Page 303 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
संन्यस्यन्निजबुद्धिपूर्वमनिशं रागं समग्रं स्वयं
वारंवारमबुद्धिपूर्वमपि तं जेतुं स्वशक्तिं स्पृशन् ।
उच्छिन्दन्परवृत्तिमेव सकलां ज्ञानस्य पूर्णो भव-
न्नात्मा नित्यनिरास्रवो भवति हि ज्ञानी यदा स्यात्तदा ।।११६।।

bhAve dekhI, jANI ane AcharI shakato nathI — jaghanya bhAve dekhI, jANI ane AcharI shake chhe; tethI em jaNAy chhe ke te gnAnIne haju abuddhipUrvak karmakalankano vipAk (arthAt chAritra- mohasambandhI rAgadveSh) vidyamAn chhe ane tethI tene bandh paN thAy chhe. mATe tene em upadesh chhe ke — jyAn sudhI kevaLagnAn na Upaje tyAn sudhI gnAnanun ja nirantar dhyAn karavun, gnAnane ja dekhavun, gnAnane ja jANavun ane gnAnane ja Acharavun. A ja mArge darshan-gnAn-chAritranun pariNaman vadhatun jAy chhe ane em karatAn karatAn kevaLagnAn pragaTe chhe. kevaLagnAn pragaTe tyArathI AtmA sAkShAt gnAnI chhe ane sarva prakAre nirAsrav chhe.

jyAn sudhI kShAyopashamik gnAn chhe tyAn sudhI abuddhipUrvak (arthAt chAritramohano) rAg hovA chhatAn, buddhipUrvak rAganA abhAvanI apekShAe gnAnIne nirAsravapaNun kahyun ane abuddhipUrvak rAgano abhAv thatAn ane kevaLagnAn pragaTatAn sarvathA nirAsravapaNun kahyun. A, vivakShAnun vichitrapaNun chhe. apekShAthI samajatAn e sarva kathan yathArtha chhe.

have A ja arthanun kaLasharUp kAvya chhe —

shlokArtha — [ आत्मा यदा ज्ञानी स्यात् तदा ] AtmA jyAre gnAnI thAy tyAre, [ स्वयं ] pote [ निजबुद्धिपूर्वम् समग्रं रागं ] potAnA samasta buddhipUrvak rAgane [ अनिशं ] nirantar [ संन्यस्यन् ] chhoDato thako arthAt nahi karato thako, [ अबुद्धिपूर्वम् ] vaLI je abuddhipUrvak rAg chhe [ तं अपि ] tene paN [ जेतुं ] jItavAne [ वारंवारम् ] vAramvAr [ स्वशक्तिं स्पृशन् ] (gnAnAnubhavanarUp) svashaktine sparshato thako ane (e rIte) [ सकलां परवृत्तिम् एव उच्छिन्दन् ] samasta paravRuttine – parapariNatine – ukheDato [ ज्ञानस्य पूर्णः भवन् ] gnAnanA pUrNabhAvarUp thato thako, [ हि ] kharekhar [ नित्यनिरास्रवः भवति ] sadA nirAsrav chhe.

bhAvArtha — gnAnIe samasta rAgane hey jANyo chhe. te rAgane maTADavAne udyam karyA kare chhe; tene AsravabhAvanI bhAvanAno abhiprAy nathI; tethI te sadA nirAsrav ja kahevAy chhe.

paravRutti (parapariNati) be prakAranI chhe — ashraddhArUp ane asthiratArUp. gnAnIe ashraddhArUp paravRutti chhoDI chhe ane asthiratArUp paravRutti jItavA mATe te nij shaktine vAramvAr

Page 273 of 642
PDF/HTML Page 304 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
सर्वस्यामेव जीवन्त्यां द्रव्यप्रत्ययसन्ततौ ।
कुतो निरास्रवो ज्ञानी नित्यमेवेति चेन्मतिः ।।११७।।
सव्वे पुव्वणिबद्धा दु पच्चया अत्थि सम्मदिट्ठिस्स ।
उवओगप्पाओगं बंधंते कम्मभावेण ।।१७३।।

sparshe chhe arthAt pariNatine svarUp prati vAramvAr vALyA kare chhe. e rIte sakaL paravRuttine ukheDIne kevaLagnAn pragaTAve chhe.

‘buddhipUrvak’ ane ‘abuddhipUrvak’no artha A pramANe chhe — je rAgAdipariNAm ichchhA sahit thAy te buddhipUrvak chhe ane je rAgAdipariNAm ichchhA vinA paranimittanI baLajorIthI thAy te abuddhipUrvak chhe. gnAnIne je rAgAdipariNAm thAy chhe te badhAy abuddhipUrvak ja chhe; savikalpa dashAmAn thatA rAgAdipariNAmo gnAnInI jANamAn chhe topaN abuddhipUrvak chhe kAraN ke ichchhA vinA thAy chhe.

(rAjamallajIe A kaLashanI TIkA karatAn ‘buddhipUrvak’ ane ‘abuddhipUrvak’no A pramANe artha lIdho chhe — je rAgAdipariNAm man dvArA, bAhya viShayone avalambIne, pravarte chhe ane jeo pravartatA thakA jIvane potAne jaNAy chhe tem ja bIjAne paN anumAnathI jaNAy chhe te pariNAmo buddhipUrvak chhe; ane je rAgAdipariNAm indriyamananA vyApAr sivAy kevaL mohanA udayanA nimitte thAy chhe ane jIvane jaNAtA nathI te abuddhipUrvak chhe. A abuddhipUrvak pariNAmane pratyakSha gnAnI jANe chhe ane temanA avinAbhAvI chihna vaDe teo anumAnathI paN jaNAy chhe.) 116.

have shiShyanI AshankAno shlok kahe chhe —

shlokArtha — ‘[ सर्वस्याम् एव द्रव्यप्रत्ययसंततौ जीवन्त्यां ] gnAnIne samasta dravyAsravanI santati vidyamAn hovA chhatAn [ ज्ञानी ] gnAnI [ नित्यम् एव ] sadAy [ निरास्रवः ] nirAsrav chhe [ कुतः ] em shA kAraNe kahyun?’ — [ इति चेत् मतिः ] em jo tArI buddhi chhe (arthAt jo tane evI AshankA thAy chhe) to have teno uttar kahevAmAn Ave chhe. 117.

have, pUrvokta AshankAnA uttaranI gAthA kahe chhe —

je sarva pUrvanibaddha pratyay vartatA sudraShTine,
upayogane prAyogya bandhan karmabhAv vaDe kare. 173.
35

Page 274 of 642
PDF/HTML Page 305 of 673
single page version

होदूण णिरुवभोज्जा तह बंधदि जह हवंति उवभोज्जा ।
सत्तट्ठविहा भूदा णाणावरणादिभावेहिं ।।१७४।।
संता दु णिरुवभोज्जा बाला इत्थी जहेह पुरिसस्स ।
बंधदि ते उवभोज्जे तरुणी इत्थी जह णरस्स ।।१७५।।
एदेण कारणेण दु सम्मादिट्ठी अबंधगो भणिदो ।
आसवभावाभावे ण पच्चया बंधगा भणिदा ।।१७६।।
सर्वे पूर्वनिबद्धास्तु प्रत्ययाः सन्ति सम्यग्दृष्टेः ।
उपयोगप्रायोग्यं बध्नन्ति कर्मभावेन ।।१७३।।
भूत्वा निरुपभोग्यानि तथा बध्नाति यथा भवन्त्युपभोग्यानि ।
सप्ताष्टविधानि भूतानि ज्ञानावरणादिभावैः ।।१७४।।
सन्ति तु निरुपभोग्यानि बाला स्त्री यथेह पुरुषस्य ।
बध्नाति तानि उपभोग्यानि तरुणी स्त्री यथा नरस्य ।।१७५।।
एतेन कारणेन तु सम्यग्दृष्टिरबन्धको भणितः ।
आस्रवभावाभावे न प्रत्यया बन्धका भणिताः ।।१७६।।
aNabhogya banI upabhogya je rIt thAy te rIt bAndhatA,
gnAnAvaraN ityAdi karmo sapta-aShTa prakAranAn. 174.
sattA viShe te nirupabhogya ja, bAL strI jyam puruShane;
upabhogya banatAn teh bAndhe, yuvatI jem puruShane. 175.
A kAraNe samyaktvasanyut jIv aNabandhak kahyA,
AsaravabhAvaabhAvamAn nahi pratyayo bandhak kahyA. 176.

gAthArtha — [ सम्यग्दृष्टेः ] samyagdraShTine [ सर्वे ] badhA [ पूर्वनिबद्धाः तु ] pUrve bandhAyelA [ प्रत्ययाः ] pratyayo (dravya Asravo) [ सन्ति ] sattArUpe mojUd chhe teo [ उपयोगप्रायोग्यं ] upayoganA prayog anusAr, [ कर्मभावेन ] karmabhAv vaDe ( – rAgAdik vaDe) [ बध्नन्ति ] navo bandh kare chhe. te pratyayo, [ निरुपभोग्यानि ] nirupabhogya [ भूत्वा ] rahIne pachhI [ यथा ] je rIte

Page 275 of 642
PDF/HTML Page 306 of 673
single page version

यतः सदवस्थायां तदात्वपरिणीतबालस्त्रीवत् पूर्वमनुपभोग्यत्वेऽपि विपाकावस्थायां प्राप्त- यौवनपूर्वपरिणीतस्त्रीवत् उपभोग्यत्वात् उपयोगप्रायोग्यं पुद्गलकर्मद्रव्यप्रत्ययाः सन्तोऽपि कर्मोदय- कार्यजीवभावसद्भावादेव बध्नन्ति । ततो ज्ञानिनो यदि द्रव्यप्रत्ययाः पूर्वबद्धाः सन्ति, सन्तु; तथापि स तु निरास्रव एव, कर्मोदयकार्यस्य रागद्वेषमोहरूपस्यास्रवभावस्याभावे द्रव्यप्रत्ययानामबन्ध- हेतुत्वात् । [ उपभोग्यानि ] upabhogya [ भवन्ति ] thAy chhe [ तथा ] te rIte, [ ज्ञानावरणादिभावैः ] gnAnAvaraNAdi

bhAve [ सप्ताष्टविधानि भूतानि ] sAt-ATh prakAranAn thayelAn evAn karmone [ बध्नाति ] bAndhe chhe. [ सन्ति तु ] sattA-avasthAmAn teo [ निरुपभोग्यानि ] nirupabhogya chhe arthAt bhogavavAyogya nathI — [ यथा ] jem [ इह ] jagatamAn [ बाला स्त्री ] bAL strI [ पुरुषस्य ] puruShane nirupabhogya chhe tem; [ तानि ] teo [ उपभोग्यानि ] upabhogya arthAt bhogavavAyogya thatAn [ बध्नाति ] bandhan kare chhe — [ यथा ] jem [ तरुणी स्त्री ] taruN strI [ नरस्य ] puruShane bAndhe chhe tem. [ एतेन तु कारणेन ] A kAraNathI [ सम्यग्दृष्टिः ] samyagdraShTine [ अबन्धकः ] abandhak [ भणितः ] kahyo chhe, kAraN ke [ आस्रवभावाभावे ] AsravabhAvanA abhAvamAn [ प्रत्ययाः ] pratyayone [ बन्धकाः ] (karmanA) bandhak [ न भणिताः ] kahyA nathI.

TIkA — jem pratham to tatkALanI paraNelI bAL strI anupabhogya chhe parantu yauvanane pAmelI evI te pahelAnI paraNelI strI yauvan-avasthAmAn upabhogya thAy chhe ane je rIte upabhogya thAy te anusAre, puruShanA rAgabhAvane lIdhe ja, puruShane bandhan kare chhe — vash kare chhe, tevI rIte jeo pratham to sattA-avasthAmAn anupabhogya chhe parantu vipAk-avasthAmAn upabhogayogya thAy chhe evA pudgalakarmarUp dravyapratyayo hovA chhatAn teo upayoganA prayog anusAre (arthAt dravyapratyayanA upabhogamAn upayog joDAy tenA pramANamAn), karmodayanA kAryarUp jIvabhAvanA sadbhAvane lIdhe ja, bandhan kare chhe. mATe gnAnIne jo pUrvabaddha dravyapratyayo vidyamAn chhe, to bhale ho; tathApi te (gnAnI) to nirAsrav ja chhe, kAraN ke karmodayanun kArya je rAgadveShamoharUp AsravabhAv tenA abhAvamAn dravyapratyayo bandhanAn kAraN nathI. (jem puruShane rAgabhAv hoy to ja juvAnI pAmelI strI tene vash karI shake chhe tem jIvane AsravabhAv hoy to ja udayaprApta dravyapratyayo navo bandh karI shake chhe.)

bhAvArtha — dravyAsravonA udayane ane jIvanA rAgadveShamohabhAvone nimitta-naimittik- bhAv chhe. dravyAsravonA uday vinA jIvane AsravabhAv thaI shake nahi ane tethI bandh paN thaI shake nahi. dravyAsravono uday thatAn jIv je prakAre temAn joDAy arthAt je prakAre tene bhAvAsrav thAy te prakAre dravyAsravo navIn bandhanAn kAraN thAy chhe. jIv bhAvAsrav na kare to tene navo bandh thato nathI.

Page 276 of 642
PDF/HTML Page 307 of 673
single page version

(मालिनी)
विजहति न हि सत्तां प्रत्ययाः पूर्वबद्धाः
समयमनुसरन्तो यद्यपि द्रव्यरूपाः ।
तदपि सकलरागद्वेषमोहव्युदासा-
दवतरति न जातु ज्ञानिनः कर्मबन्धः ।।११८।।

samyagdraShTine mithyAtvano ane anantAnubandhI kaShAyano uday nahi hovAthI tene te prakAranA bhAvAsravo to thatA ja nathI ane mithyAtva tem ja anantAnubandhI kaShAy sambandhI bandh paN thato nathI. (kShAyik samyagdraShTine sattAmAnthI mithyAtvano kShay thatI vakhate ja anantAnubandhI kaShAyano tathA te sambandhI avirati ane yogabhAvano paN kShay thaI gayo hoy chhe tethI tene te prakArano bandh thato nathI; aupashamik samyagdraShTine mithyAtva tem ja anantAnubandhI kaShAyo mAtra upashamamAn – sattAmAn – ja hovAthI sattAmAn rahelun dravya udayamAn AvyA vinA te prakAranA bandhanun kAraN thatun nathI; ane kShAyopashamik samyagdraShTine paN samyaktvamohanIy sivAyanI chha prakRitio vipAk-udayamAn AvatI nathI tethI te prakArano bandh thato nathI.)

aviratasamyagdraShTi vagerene je chAritramohano uday varte chhe temAn je prakAre jIv joDAy chhe te prakAre tene navo bandh thAy chhe; tethI guNasthAnonA varNanamAn aviratasamyagdraShTi Adi guNasthAnoe amuk amuk prakRitino bandh kahyo chhe. parantu A bandh alpa hovAthI tene sAmAnya sansAranI apekShAe bandhamAn gaNavAmAn Avato nathI. samyagdraShTi chAritramohanA udayamAn svAmitvabhAve to joDAto ja nathI, mAtra asthiratArUpe joDAy chhe; ane asthiratArUp joDAN te nishchayadraShTimAn joDAN ja nathI. mATe samyagdraShTine rAgadveShamohano abhAv kahevAmAn Avyo chhe. jyAn sudhI karmanun svAmIpaNun rAkhIne karmanA udayamAn jIv pariName chhe tyAn sudhI ja jIv karmano kartA chhe; udayano gnAtAdraShTA thaIne paranA nimittathI mAtra asthiratArUpe pariName tyAre kartA nathI, gnAtA ja chhe. A apekShAe, samyagdraShTi thayA pachhI chAritramohanA udayarUp pariNamavA chhatAn tene gnAnI ane abandhak kahevAmAn Avyo chhe. jyAn sudhI mithyAtvano uday chhe ane temAn joDAIne jIv rAgadveShamohabhAve pariName chhe tyAn sudhI ja tene agnAnI ane bandhak kahevAmAn Ave chhe. gnAnI-agnAnIno ane bandh-abandhano A visheSh jANavo. vaLI shuddha svarUpamAn lIn rahevAnA abhyAs dvArA kevaLagnAn pragaTavAthI jyAre jIv sAkShAt sampUrNagnAnI thAy chhe tyAre to te sarvathA nirAsrav thaI jAy chhe em pahelAn kahevAI gayun chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यद्यपि ] joke [ समयम् अनुसरन्तः ] potapotAnA samayane anusaratA

Page 277 of 642
PDF/HTML Page 308 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
रागद्वेषविमोहानां ज्ञानिनो यदसम्भवः ।
तत एव न बन्धोऽस्य ते हि बन्धस्य कारणम् ।।११९।।
रागो दोसो मोहो य आसवा णत्थि सम्मदिट्ठिस्स ।
तम्हा आसवभावेण विणा हेदू ण पच्चया होंति ।।१७७।।
हेदू चदुव्वियप्पो अट्ठवियप्पस्स कारणं भणिदं ।
तेसिं पि य रागादी तेसिमभावे ण बज्झंति ।।१७८।।

(arthAt potapotAnA samaye udayamAn AvatA) evA [ पूर्वबद्धाः ] pUrvabaddha (pUrve agnAn- avasthAmAn bandhAyelA) [ द्रव्यरूपाः प्रत्ययाः ] dravyarUp pratyayo [ सत्तां ] potAnI sattA [ न हि विजहति ] chhoDatA nathI (arthAt sattAmAn chhe — hayAt chhe), [ तदपि ] topaN [ सकलरागद्वेष- मोहव्युदासात् ] sarva rAgadveShamohano abhAv hovAthI [ ज्ञानिनः ] gnAnIne [ कर्मबन्धः ] karmabandh [ जातु ] kadApi [ अवतरति न ] avatAr dharato nathI — thato nathI.

bhAvArtha — gnAnIne paN pUrve agnAn-avasthAmAn bandhAyelA dravyAsravo sattA-avasthAmAn hayAt chhe ane temanA udayakALe udayamAn AvatA jAy chhe. parantu te dravyAsravo gnAnIne karmabandhanun kAraN thatA nathI, kem ke gnAnIne sakaL rAgadveShamohabhAvono abhAv chhe. ahIn sakaL rAgadveShamohano abhAv buddhipUrvak rAgadveShamohanI apekShAe samajavo. 118.

have A ja artha draDh karanArI be gAthAo Ave chhe tenI sUchanikArUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ यत् ] kAraN ke [ ज्ञानिनः रागद्वेषविमोहानां असम्भवः ] gnAnIne rAgadveShamohano asambhav chhe [ ततः एव ] tethI [ अस्य बन्धः न ] tene bandh nathI; [ हि ] kem ke [ ते बन्धस्य कारणम् ] te (rAgadveShamoh) ja bandhanun kAraN chhe. 119.

have A arthanA samarthananI be gAthAo kahe chhe —

nahi rAgadveSh, na moh — e Asrav nathI sudraShTine,
tethI ja AsravabhAv viN nahi pratyayo hetu bane; 177.
hetu chaturvidh aShTavidh karmo taNAn kAraN kahyA,
tenAy rAgAdik kahyA, rAgAdi nahi tyAn bandh nA. 178.

Page 278 of 642
PDF/HTML Page 309 of 673
single page version

रागो द्वेषो मोहश्च आस्रवा न सन्ति सम्यग्दृष्टेः ।
तस्मादास्रवभावेन विना हेतवो न प्रत्यया भवन्ति ।।१७७।।
हेतुश्चतुर्विकल्पः अष्टविकल्पस्य कारणं भणितम् ।
तेषामपि च रागादयस्तेषामभावे न बध्यन्ते ।।१७८।।

रागद्वेषमोहा न सन्ति सम्यग्दृष्टेः, सम्यग्दृष्टित्वान्यथानुपपत्तेः । तदभावे न तस्य द्रव्य- प्रत्ययाः पुद्गलकर्महेतुत्वं बिभ्रति, द्रव्यप्रत्ययानां पुद्गलकर्महेतुत्वस्य रागादिहेतुत्वात् । ततो हेतुहेत्वभावे हेतुमदभावस्य प्रसिद्धत्वात् ज्ञानिनो नास्ति बन्धः ।

gAthArtha — [ रागः ] rAg, [ द्वेषः ] dveSh [ च मोहः ] ane moh — [ आस्रवाः ] e Asravo [ सम्यग्दृष्टेः ] samyagdraShTine [ न सन्ति ] nathI [ तस्मात् ] tethI [ आस्रवभावेन विना ] AsravabhAv vinA [ प्रत्ययाः ] dravyapratyayo [ हेतवः ] karmabandhanAn kAraN [ न भवन्ति ] thatA nathI.

[ चतुर्विकल्प हेतुः ] (mithyAtvAdi) chAr prakAranA hetuo [ अष्टविकल्पस्य ] ATh prakAranAn karmonAn [ कारणं ] kAraN [ भणितम् ] kahevAmAn AvyA chhe, [ च ] ane [ तेषाम् अपि ] temane paN [ रागादयः ] (jIvanA) rAgAdi bhAvo kAraN chhe; [ तेषाम् अभावे ] tethI rAgAdi bhAvonA abhAvamAn [ न बध्यन्ते ] karma bandhAtAn nathI. (mATe samyagdraShTine bandh nathI.)

TIkA — samyagdraShTine rAgadveShamoh nathI kAraN ke samyagdraShTipaNAnI anyathA anupapatti chhe (arthAt rAgadveShamohanA abhAv vinA samyagdraShTipaNun banI shakatun nathI); rAgadveShamohanA abhAvamAn tene (samyagdraShTine) dravyapratyayo pudgalakarmanun (arthAt pudgalakarmanA bandhananun) hetupaNun dhAratA nathI kAraN ke dravyapratyayone pudgalakarmanA hetupaNAnA hetuo rAgAdik chhe; mATe hetunA hetunA abhAvamAn hetumAnano (arthAt kAraNanun je kAraN tenA abhAvamAn kAryano) abhAv prasiddha hovAthI gnAnIne bandh nathI.

bhAvArtha — ahIn, rAgadveShamohanA abhAv vinA samyagdraShTipaNun hoI shake nahi evo avinAbhAvI niyam kahyo tyAn mithyAtvasambandhI rAgAdikano abhAv samajavo. mithyAtvasambandhI rAgAdikane ja ahIn rAgAdik gaNavAmAn AvyA chhe. samyagdraShTi thayA pachhI k kchAritramohasambandhI rAg rahe chhe tene ahIn gaNyo nathI; te gauN chhe. A rIte samyagdraShTine bhAvAsravano arthAt rAgadveShamohano abhAv chhe. dravyAsravone bandhanA hetu thavAmAn hetubhUt evA rAgadveShamohano samyagdraShTine abhAv hovAthI dravyAsravo bandhanA hetu thatA nathI, ane dravyAsravo bandhanA hetu nahi thatA hovAthI samyagdraShTine – gnAnIne – bandh thato nathI.

Page 279 of 642
PDF/HTML Page 310 of 673
single page version

(वसन्ततिलका)
अध्यास्य शुद्धनयमुद्धतबोधचिह्न-
मैकाग्य्रमेव कलयन्ति सदैव ये ते ।
रागादिमुक्तमनसः सततं भवन्तः
पश्यन्ति बन्धविधुरं समयस्य सारम् ।।१२०।।

samyagdraShTine gnAnI kahevAmAn Ave chhe te yogya ja chhe. ‘gnAnI’ shabda mukhyapaNe traN apekShAe vaparAy chhe — (1) pratham to, jene gnAn hoy te gnAnI kahevAy; Am sAmAnya gnAnanI apekShAe to sarva jIvo gnAnI chhe. (2) samyak gnAn ane mithyA gnAnanI apekShA levAmAn Ave to samyagdraShTine samyaggnAn hovAthI te apekShAe te gnAnI chhe ane mithyAdraShTi agnAnI chhe. (3) sampUrNa gnAn ane apUrNa gnAnanI apekShA levAmAn Ave to kevaLI bhagavAn gnAnI chhe ane chhadmastha agnAnI chhe kAraN ke siddhAntamAn pAnch bhAvonun kathan karatAn bAramA guNasthAn sudhI agnAnabhAv kahyo chhe. A pramANe anekAntathI apekShA vaDe vidhiniShedh nirbAdhapaNe siddha thAy chhe; sarvathA ekAntathI kAI paN siddha thatun nathI.

have, gnAnIne bandh thato nathI e shuddhanayanun mAhAtmya chhe mATe shuddhanayanA mahimAnun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ उद्धतबोधचिह्नम् शुद्धनयम् अध्यास्य ] uddhat gnAn ( – koInun dabAvyun dabAy nahi evun unnat gnAn) jenun lakShaN chhe evA shuddhanayamAn rahIne arthAt shuddhanayano Ashray karIne [ ये ] jeo [ सदा एव ] sadAy [ ऐकाग्य्रम् एव ] ekAgrapaNAno ja [ कलयन्ति ] abhyAs kare chhe [ ते ] teo, [ सततं ] nirantar [ रागादिमुक्तमनसः भवन्तः ] rAgAdithI rahit chittavALA vartatA thakA, [ बन्धविधुरं समयस्य सारम् ] bandharahit evA samayanA sArane (arthAt potAnA shuddha AtmasvarUpane) [ पश्यन्ति ] dekhe chhe — anubhave chhe.

bhAvArtha — ahIn shuddhanay vaDe ekAgratAno abhyAs karavAnun kahyun chhe. ‘hun kevaL gnAnasvarUp chhun, shuddha chhun’ — evun je Atmadravyanun pariNaman te shuddhanay. AvA pariNamanane lIdhe vRutti gnAnamAn vaLyA kare ane sthiratA vadhatI jAy te ekAgratAno abhyAs.

shuddhanay shrutagnAnano ansh chhe ane shrutagnAn to parokSha chhe tethI te apekShAe shuddhanay dvArA thato shuddha svarUpano anubhav paN parokSha chhe. vaLI te anubhav ekadesh shuddha chhe te apekShAe tene vyavahArathI pratyakSha paN kahevAmAn Ave chhe. sAkShAt shuddhanay to kevaLagnAn thaye thAy chhe. 120.

Page 280 of 642
PDF/HTML Page 311 of 673
single page version

(वसन्ततिलका)
प्रच्युत्य शुद्धनयतः पुनरेव ये तु
रागादियोगमुपयान्ति विमुक्तबोधाः ।
ते कर्मबन्धमिह बिभ्रति पूर्वबद्ध-
द्रव्यास्रवैः कृतविचित्रविकल्पजालम् ।।१२१।।

have kahe chhe ke jeo shuddhanayathI chyut thAy teo karma bAndhe chhe —

shlokArtha — [ इह ] jagatamAn [ ये ] jeo [ शुद्धनयतः प्रच्युत्य ] shuddhanayathI chyut thaIne [ पुनः एव तु ] pharIne [ रागादियोगम् ] rAgAdinA sambandhane [ उपयान्ति ] pAme chhe [ ते ] evA jIvo, [ विमुक्तबोधाः ] jemaNe gnAnane chhoDyun chhe evA thayA thakA, [ पूर्वबद्धद्रव्यास्रवैः ] pUrvabaddha dravyAsravo vaDe [ कर्मबन्धम् ] karmabandhane [ विभ्रति ] dhAraN kare chhe ( – karmone bAndhe chhe) — [ कृत-विचित्र- विकल्प-जालम् ] ke je karmabandh vichitra bhedonA samUhavALo hoy chhe (arthAt je karmabandh anek prakArano hoy chhe).

bhAvArtha — shuddhanayathI chyut thavun eTale ‘hun shuddha chhun’ evA pariNamanathI chhUTIne ashuddharUpe pariNamavun te arthAt mithyAdraShTi banI javun te. em thatAn, jIvane mithyAtva sambandhI rAgAdik utpanna thAy chhe, tethI dravyAsravo karmabandhanAn kAraN thAy chhe ane tethI anek prakAranAn karma bandhAy chhe. A rIte ahIn shuddhanayathI chyut thavAno artha shuddhatAnA bhAnathI (samyaktvathI) chyut thavun em karavo. upayoganI apekShA ahIn gauN chhe, arthAt shuddhanayathI chyut thavun eTale shuddha upayogathI chyut thavun evo artha ahIn mukhya nathI; kAraN ke shuddhopayogarUp rahevAno kAL alpa hovAthI mAtra alpa kAL shuddhopayogarUp rahIne pachhI tenAthI chhUTI gnAn anya gneyomAn upayukta thAy topaN mithyAtva vinA je rAgano ansh chhe te abhiprAyapUrvak nahi hovAthI gnAnIne mAtra alpa bandh thAy chhe ane alpa bandh sansAranun kAraN nathI. mATe ahIn upayoganI apekShA mukhya nathI.

have jo upayoganI apekShA laIe to A pramANe artha ghaTe — jIv shuddhasvarUpanA nirvikalpa anubhavathI chhUTe parantu samyaktvathI na chhUTe to tene chAritramohanA rAgathI k kbandh thAy chhe. te bandh joke agnAnanA pakShamAn nathI topaN te bandh to chhe ja. mATe tene maTADavAne samyagdraShTi gnAnIne shuddhanayathI na chhUTavAno arthAt shuddhopayogamAn lIn rahevAno upadesh chhe. kevaLagnAn thatAn sAkShAt shuddhanay thAy chhe. 121.

Page 281 of 642
PDF/HTML Page 312 of 673
single page version

जह पुरिसेणाहारो गहिदो परिणमदि सो अणेयविहं ।
मंसवसारुहिरादी भावे उदरग्गिसंजुत्तो ।।१७९।।
तह णाणिस्स दु पुव्वं जे बद्धा पच्चया बहुवियप्पं ।
बज्झंते कम्मं ते णयपरिहीणा दु ते जीवा ।।१८०।।
यथा पुरुषेणाहारो गृहीतः परिणमति सोऽनेकविधम् ।
मांसवसारुधिरादीन् भावान् उदराग्निसंयुक्तः ।।१७९।।
तथा ज्ञानिनस्तु पूर्वं ये बद्धाः प्रत्यया बहुविकल्पम् ।
बध्नन्ति कर्म ते नयपरिहीनास्तु ते जीवाः ।।१८०।।

यदा तु शुद्धनयात् परिहीणो भवति ज्ञानी तदा तस्य रागादिसद्भावात्, पूर्वबद्धाः द्रव्यप्रत्ययाः, स्वस्य हेतुत्वहेतुसद्भावे हेतुमद्भावस्यानिवार्यत्वात्, ज्ञानावरणादिभावैः पुद्गलकर्म बन्धं परिणमयन्ति । न चैतदप्रसिद्धं, पुरुषगृहीताहारस्योदराग्निना रसरुधिरमांसादिभावैः

have A ja arthane draShTAnt dvArA draDh kare chhe —

puruShe grahel ahAr je, udarAgnine sanyog te
bahuvidh mAns, vasA ane rudhirAdi bhAve pariName; 179.
tyam gnAnIne paN pratyayo je pUrvakALanibaddha taे
bahuvidh bAndhe karma, jo jIv shuddhanayaparichyut bane. 180.

gAthArtha — [ यथा ] jem [ पुरुषेण ] puruSh vaDe [ गृहीतः ] grahAyelo [ आहारः ] je AhAr [ सः ] te [ उदराग्निसंयुक्तः ] udarAgnithI sanyukta thayo thako [ अनेकविधम् ] anek prakAre [ मांसवसा- रुधिरादीन् ] mAns, vasA, rudhir Adi [ भावान् ] bhAvorUpe [ परिणमति ] pariName chhe, [ तथा तु ] tem [ ज्ञानिनः ] gnAnIne [ पूर्वं बद्धाः ] pUrve bandhAyelA [ ये प्रत्ययाः ] je dravyAsravo chhe [ ते ] te [ बहुविकल्पम् ] bahu prakAranAn [ कर्म ] karma [ बध्नन्ति ] bAndhe chhe; — [ ते जीवाः ] evA jIvo [ नयपरि- हीनाः तु ] shuddhanayathI chyut thayelA chhe. (gnAnI shuddhanayathI chyut thAy to tene karma bandhAy chhe.)

TIkA — jyAre gnAnI shuddhanayathI chyut thAy tyAre tene rAgAdibhAvono sadbhAv thavAthI, pUrvabaddha dravyapratyayo, potAne ( – dravyapratyayone) karmabandhanA hetupaNAnA hetuno sadbhAv thatAn hetumAn bhAvanun ( – kAryabhAvanun) anivAryapaNun hovAthI, gnAnAvaraNAdi bhAve pudgalakarmane

36

Page 282 of 642
PDF/HTML Page 313 of 673
single page version

परिणामकरणस्य दर्शनात् ।

(अनुष्टुभ्)
इदमेवात्र तात्पर्यं हेयः शुद्धनयो न हि ।
नास्ति बन्धस्तदत्यागात्तत्त्यागाद्बन्ध एव हि ।।१२२।।
(शार्दूलविक्रीडित)
धीरोदारमहिम्न्यनादिनिधने बोधे निबध्नन्धृतिं
त्याज्यः शुद्धनयो न जातु कृतिभिः सर्वङ्कषः कर्मणाम् ।
तत्रस्थाः स्वमरीचिचक्रमचिरात्संहृत्य निर्यद्बहिः
पूर्णं ज्ञानघनौघमेकमचलं पश्यन्ति शान्तं महः ।।१२३।।

bandharUpe pariNamAve chhe. ane A aprasiddha paN nathI (arthAt Anun draShTAnt jagatamAn prasiddha – jANItun chhe); kAraN ke udarAgni, puruShe grahelA AhArane ras, rudhir, mAns Adi bhAve pariNamAve chhe em jovAmAn Ave chhe.

bhAvArtha — gnAnI shuddhanayathI chhUTe tyAre tene rAgAdibhAvono sadbhAv thAy chhe, rAgAdibhAvonA nimitte dravyAsravo avashya karmabandhanAn kAraN thAy chhe ane tethI kArmaNavargaNA bandharUpe pariName chhe. TIkAmAn je em kahyun chhe ke ‘‘dravyapratyayo pudgalakarmane bandharUpe pariNamAve chhe’’, te nimittathI kahyun chhe. tyAn em samajavun ke ‘‘dravyapratyayo nimittabhUt thatAn kArmaNavargaNA svayam bandharUpe pariName chhe’’.

have A sarva kathananA tAtparyarUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ अत्र ] ahIn [ इदम् एव तात्पर्यं ] A ja tAtparya chhe ke [ शुद्धनयः न हि हेयः ] shuddhanay tyAgavAyogya nathI; [ हि ] kAraN ke [ तत्-अत्यागात् बन्धः नास्ति ] tenA atyAgathI (karmano) bandh thato nathI ane [ तत्-त्यागात् बन्धः एव ] tenA tyAgathI bandh ja thAy chhe. 122.

pharI, ‘shuddhanay chhoDavAyogya nathI’ evA arthane draDh karanArun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ धीर-उदार-महिम्नि अनादिनिधने बोधे धृतिं निबध्नन् शुद्धनयः ] dhIr (chaLAchaLatA rahit) ane udAr (sarva padArthomAn vistArayukta) jeno mahimA chhe evA anAdinidhan gnAnamAn sthiratA bAndhato (arthAt gnAnamAn pariNatine sthir rAkhato) shuddhanay — [ कर्मणाम् सर्वंकषः ] ke je karmone mULathI nAsh karanAro chhe te — [ कृतिभिः ] pavitra dharmI (samyagdraShTi) puruShoe [ जातु ] kadI paN [ न त्याज्यः ] chhoDavAyogya nathI. [ तत्रस्थाः ] shuddhanayamAn sthit te puruSho, [ बहिः निर्यत् स्व-मरीचि-चक्रम् अचिरात् संहृत्य ] bahAr nIkaLatA evA potAnAn

Page 283 of 642
PDF/HTML Page 314 of 673
single page version

(मन्दाक्रान्ता)
रागादीनां झगिति विगमात्सर्वतोऽप्यास्रवाणां
नित्योद्योतं किमपि परमं वस्तु सम्पश्यतोऽन्तः ।
स्फारस्फारैः स्वरसविसरैः प्लावयत्सर्वभावा-
नालोकान्तादचलमतुलं ज्ञानमुन्मग्नमेतत् ।।१२४।।

gnAnakiraNonA samUhane (arthAt karmanA nimitte paramAn jatI gnAnanI visheSh vyaktione) alpa kALamAn sameTIne, [ पूर्णं ज्ञान-घन-ओघम् एक म् अचलं शान्तं महः ] pUrNa, gnAnaghananA punjarUp, ek, achaL, shAnt tejane – tejapunjane – [ पश्यन्ति ] dekhe chhe arthAt anubhave chhe.

bhAvArtha — shuddhanay, gnAnanA samasta visheShone gauN karI tathA paranimittathI thatA samasta bhAvone gauN karI, AtmAne shuddha, nitya, abhedarUp, ek chaitanyamAtra grahaN kare chhe ane tethI pariNati shuddhanayanA viShayasvarUp chaitanyamAtra shuddha AtmAmAn ekAgra – sthir – thatI jAy chhe. e pramANe shuddhanayano Ashray karanArA jIvo alpa kALamAn bahAr nIkaLatI gnAnanI visheSh vyaktione sankelIne, shuddhanayamAn (AtmAnI shuddhatAnA anubhavamAn) nirvikalpapaNe TharatAn sarva karmothI bhinna kevaL gnAnasvarUp, amUrtik puruShAkAr, vItarAg gnAnamUrtisvarUp potAnA AtmAne dekhe chhe ane shukladhyAnamAn pravRutti karIne antarmuhUrtamAn kevaLagnAn pragaTAve chhe. shuddhanayanun Avun mAhAtmya chhe. mATe shuddhanayanA Alamban vaDe jyAn sudhI kevaLagnAn Upaje nahi tyAn sudhI samyagdraShTi jIvoe shuddhanay chhoDavAyogya nathI em shrI guruono upadesh chhe. 123.

have, Asravono sarvathA nAsh karavAthI je gnAn pragaT thayun te gnAnanA mahimAnun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ नित्य-उद्योतं ] jeno udyot (prakAsh) nitya chhe evI [ किम् अपि परमं वस्तु ] koI param vastune [ अन्तः सम्पश्यतः ] antarangamAn dekhanArA puruShane, [ रागादीनां आस्रवाणां ] rAgAdik Asravono [ झगिति ] shIghra [ सर्वतः अपि ] sarva prakAre [ विगमात् ] nAsh thavAthI, [ एतत् ज्ञानम् ] A gnAn [ उन्मग्नम् ] pragaT thayun — [ स्फारस्फारैः ] ke je gnAn atyant atyant ( – anant anant) vistAr pAmatA [ स्वरसविसरैः ] nijarasanA phelAvathI [ आ-लोक-अन्तात् ] lokanA ant sudhInA [ सर्वभावान् ] sarva bhAvone [ प्लावयत् ] taraboL karI de chhe arthAt sarva padArthone jANe chhe, [ अचलम् ] je gnAn pragaT thayun tyArathI sadAkAL achaL chhe arthAt pragaTyA pachhI sadA evun ne evun ja rahe chhe — chaLatun nathI, ane [ अतुलं ] je gnAn atul chhe arthAt jenA tulya bIjun koI nathI.

bhAvArtha — je puruSh antarangamAn chaitanyamAtra param vastune dekhe chhe ane shuddhanayanA

Page 284 of 642
PDF/HTML Page 315 of 673
single page version

इति आस्रवो निष्क्रान्तः ।

इति श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां समयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ आस्रवप्ररूपकः चतुर्थोऽङ्कः ।। Alamban vaDe temAn ekAgra thato jAy chhe te puruShane, tatkAL sarva rAgAdik AsravabhAvono sarvathA abhAv thaIne, sarva atIt, anAgat ne vartamAn padArthone jANanArun nishchaL, atul kevaLagnAn pragaT thAy chhe. te gnAn sarvathI mahAn chhe, tenA samAn anya koI nathI. 124.

TIkA — A rIte Asrav (rangabhUmimAnthI) bahAr nIkaLI gayo.
bhAvArtha — Asravano svAng rangabhUmimAn Avyo hato tene gnAne tenA yathArtha svarUpe

jANI lIdho tethI te bahAr nIkaLI gayo.

yog kaShAy mithyAtva asanyam Asrav dravyat Agam gAye,
rAg virodh vimoh vibhAv agnAnamayI yah bhAv jatAye;
je munirAj karai ini pAl suriddhi samAj laye siv thAye,
kAy navAy namUn chit lAy kahUn jay pAy lahUn man bhAye.

Am shrI samayasAranI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamanI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn Asravno prarUpak chotho ank samApta thayo.

Page 285 of 642
PDF/HTML Page 316 of 673
single page version

-5-
samvar adhikAr

अथ प्रविशति संवरः ।

(शार्दूलविक्रीडित)
आसंसारविरोधिसंवरजयैकान्तावलिप्तास्रव-
न्यक्कारात्प्रतिलब्धनित्यविजयं सम्पादयत्संवरम् ।
व्यावृत्तं पररूपतो नियमितं सम्यक्स्वरूपे स्फु र-
ज्ज्योतिश्चिन्मयमुज्ज्वलं निजरसप्राग्भारमुज्जृम्भते ।।१२५।।
moharAgaruSh dUr karI, samiti gupti vrat pALI;
samvaramay AtmA karyo, namun teh, man dhArI.

pratham TIkAkAr AchAryamahArAj kahe chhe ke ‘‘have samvar pravesh kare chhe’’. Asrav rangabhUmimAnthI bahAr nIkaLI gayA pachhI have samvar rangabhUmimAn praveshe chhe.

tyAn pratham to TIkAkAr AchAryadev sarva svAngane jANanArA samyaggnAnanA mahimArUp mangaL kare chhe —

shlokArtha — [ आसंसार - विरोधि - संवर - जय - एकान्त - अवलिप्त - आस्रव - न्यक्कारात् ] anAdi sansArathI mAnDIne potAnA virodhI samvarane jItavAthI je ekAnt-garvit (atyant ahankArayukta) thayo chhe evo je Asrav teno tiraskAr karavAthI [ प्रतिलब्ध-नित्य-विजयं संवरम् ] jeNe sadA vijay meLavyo chhe evA samvarane [ सम्पादयत् ] utpanna karatI, [ पररूपतः व्यावृत्तं ] pararUpathI judI (arthAt paradravya ane paradravyanA nimitte thatA bhAvothI judI), [ सम्यक्-स्वरूपे नियमितं स्फु रत् ] potAnA samyak svarUpamAn nishchaLapaNe prakAshatI, [ चिन्मयम् ] chinmay, [ उज्ज्वलं ] ujjvaL ( – nirAbAdh, nirmaL, dedIpyamAn) ane [ निज-रस-प्राग्भारम् ] nijarasanA (potAnA chaitanyarasanA) bhAravALI – atishayapaNAvALI [ ज्योतिः ] jyoti [ उज्जृम्भते ] pragaT thAy chhe, phelAy chhe.

Page 286 of 642
PDF/HTML Page 317 of 673
single page version

तत्रादावेव सकलकर्मसंवरणस्य परमोपायं भेदविज्ञानमभिनन्दति —
उवओगे उवओगो कोहादिसु णत्थि को वि उवओगो ।
कोहो कोहे चेव हि उवओगे णत्थि खलु कोहो ।।१८१।।
अट्ठवियप्पे कम्मे णोकम्मे चावि णत्थि उवओगो ।
उवओगम्हि य कम्मं णोकम्मं चावि णो अत्थि ।।१८२।।
एदं तु अविवरीदं णाणं जइया दु होदि जीवस्स ।
तइया ण किंचि कुव्वदि भावं उवओगसुद्धप्पा ।।१८३।।
उपयोगे उपयोगः क्रोधादिषु नास्ति कोऽप्युपयोगः ।
क्रोधः क्रोधे चैव हि उपयोगे नास्ति खलु क्रोधः ।।१८१।।

bhAvArtha — anAdi kALathI je Asravano virodhI chhe evA samvarane jItIne Asrav madathI garvit thayo chhe. te Asravano tiraskAr karIne tenA par jeNe hammeshane mATe jay meLavyo chhe evA samvarane utpanna karato, samasta pararUpathI judo ane potAnA svarUpamAn nishchaL evo A chaitanyaprakAsh nijarasanI atishayatApUrvak nirmaLapaNe uday pAme chhe. 125.

tyAn (samvar adhikAranI) sharUAtamAn ja, (bhagavAn kundakundAchArya) sakaL karmano samvar karavAno utkRuShTa upAy je bhedavignAn tenI prashansA kare chhe —

upayogamAn upayog, ko upayog nahi krodhAdimAn,
chhe krodh krodh mahIn ja, nishchay krodh nahi upayogamAn. 181.
upayog chhe nahi aShTavidh karmo ane nokarmamAn,
karmo ane nokarma kaI paN chhe nahi upayogamAn. 182.
Avun aviparIt gnAn jyAre udbhave chhe jIvane,
tyAre na kaI paN bhAv te upayogashuddhAtmA kare. 183.

gAthArtha — [ उपयोगः ] upayog [ उपयोगे ] upayogamAn chhe, [ क्रोधादिषु ] krodhAdikamAn [ कोऽपि उपयोगः ] koI upayog [ नास्ति ] nathI; [ च ] vaLI [ क्रोधः ] krodh [ क्रोधे एव हि ] krodhamAn ja chhe, [ उपयोगे ] upayogamAn [ खलु ] nishchayathI [ क्रोधः ] krodh [ नास्ति ] nathI.

Page 287 of 642
PDF/HTML Page 318 of 673
single page version

अष्टविकल्पे कर्मणि नोकर्मणि चापि नास्त्युपयोगः ।
उपयोगे च कर्म नोकर्म चापि नो अस्ति ।।१८२।।
एतत्त्वविपरीतं ज्ञानं यदा तु भवति जीवस्य ।
तदा न किञ्चित्करोति भावमुपयोगशुद्धात्मा ।।१८३।।

न खल्वेकस्य द्वितीयमस्ति, द्वयोर्भिन्नप्रदेशत्वेनैकसत्तानुपपत्तेः । तदसत्त्वे च तेन सहाधाराधेयसम्बन्धोऽपि नास्त्येव । ततः स्वरूपप्रतिष्ठत्वलक्षण एवाधाराधेयसम्बन्धोऽवतिष्ठते । तेन ज्ञानं जानत्तायां स्वरूपे प्रतिष्ठितं, जानत्ताया ज्ञानादपृथग्भूतत्वात्, ज्ञाने एव स्यात् । क्रोधादीनि क्रुध्यत्तादौ स्वरूपे प्रतिष्ठितानि, क्रुध्यत्तादेः क्रोधादिभ्योऽपृथग्भूतत्वात्, क्रोधादिष्वेव स्युः । न पुनः क्रोधादिषु कर्मणि नोकर्मणि वा ज्ञानमस्ति, न च ज्ञाने क्रोधादयः कर्म नोकर्म वा सन्ति, [ अष्टविकल्पे कर्मणि ] ATh prakAranAn karma [ च अपि ] tem ja [ नोकर्मणि ] nokarmamAn [ उपयोगः ]

upayog [ नास्ति ] nathI [ च ] ane [ उपयोगे ] upayogamAn [ कर्म ] karma [ च अपि ] tem ja [ नोकर्म ] nokarma [ नो अस्ति ] nathI. — [ एतत् तु ] Avun [ अविपरीतं ] aviparIt [ ज्ञानं ] gnAn [ यदा तु ] jyAre [ जीवस्य ] jIvane [ भवति ] thAy chhe, [ तदा ] tyAre [ उपयोगशुद्धात्मा ] te upayogasvarUp shuddhAtmA [ किञ्चित् भावम् ] upayog sivAy anya koI paN bhAvane [ न करोति ] karato nathI.

TIkA — kharekhar ek vastunI bIjI vastu nathI (arthAt ek vastunI bIjI vastu kAI sambandhI nathI) kAraN ke bannenA pradesho bhinna hovAthI temane ek sattAnI anupapatti chhe (arthAt bannenI sattA judI judI chhe); ane e rIte ek vastunI bIjI vastu nahi hovAthI ek sAthe bIjIne AdhArAdheyasambandh paN nathI ja. tethI (darek vastune) potAnA svarUpamAn pratiShThArUp (draDhapaNe rahevArUp) ja AdhArAdheyasambandh chhe. mATe gnAn ke je jANanakriyArUp potAnA svarUpamAn pratiShThit ( – rahelun) chhe te, jANanakriyAnun gnAnathI abhinnapaNun hovAne lIdhe, gnAnamAn ja chhe; krodhAdik ke je krodhAdikriyArUp potAnA svarUpamAn pratiShThit chhe te, krodhAdikriyAnun krodhAdithI abhinnapaNun hovAne lIdhe, krodhAdikamAn ja chhe. (gnAnanun svarUp jANanakriyA chhe, mATe gnAn Adhey ane jANanakriyA AdhAr chhe. jANanakriyA AdhAr hovAthI em Tharyun ke gnAn ja AdhAr chhe, kAraN ke jANanakriyA ane gnAn judAn nathI. A rIte em siddha thayun ke gnAn gnAnamAn ja chhe. evI ja rIte krodh krodhamAn ja chhe.) vaLI krodhAdikamAn, karmamAn ke nokarmamAn gnAn nathI ane gnAnamAn krodhAdik, karma ke nokarma nathI kAraN ke temane paraspar atyant svarUp-

Page 288 of 642
PDF/HTML Page 319 of 673
single page version

परस्परमत्यन्तं स्वरूपवैपरीत्येन परमार्थाधाराधेयसम्बन्धशून्यत्वात् । न च यथा ज्ञानस्य जानत्ता स्वरूपं तथा कुध्यत्तादिरपि, क्रोधादीनां च यथा क्रुध्यत्तादि स्वरूपं तथा जानत्तापि क थञ्चनापि व्यवस्थापयितुं शक्येत, जानत्तायाः क्रुध्यत्तादेश्च स्वभावभेदेनोद्भासमानत्वात् स्वभावभेदाच्च वस्तुभेद एवेति नास्ति ज्ञानाज्ञानयोराधाराधेयत्वम् ।

किञ्च यदा किलैकमेवाकाशं स्वबुद्धिमधिरोप्याधाराधेयभावो विभाव्यते तदा शेष- द्रव्यान्तराधिरोपनिरोधादेव बुद्धेर्न भिन्नाधिकरणापेक्षा प्रभवति । तदप्रभवे चैकमाकाशमेवैकस्मिन्ना- काश एव प्रतिष्ठितं विभावयतो न पराधाराधेयत्वं प्रतिभाति । एवं यदैकमेव ज्ञानं स्वबुद्धि- मधिरोप्याधाराधेयभावो विभाव्यते तदा शेषद्रव्यान्तराधिरोपनिरोधादेव बुद्धेर्न भिन्नाधिकरणापेक्षा प्रभवति । तदप्रभवे चैकं ज्ञानमेवैकस्मिन् ज्ञान एव प्रतिष्ठितं विभावयतो न पराधाराधेयत्वं प्रतिभाति । ततो ज्ञानमेव ज्ञाने एव, क्रोधादय एव क्रोधादिष्वेवेति साधु सिद्धं भेदविज्ञानम् ।

viparItatA hovAthI (arthAt gnAnanun svarUp ane krodhAdik tem ja karma-nokarmanun svarUp atyant viruddha hovAthI) temane paramArthabhUt AdhArAdheyasambandh nathI. vaLI gnAnanun svarUp jem jANanakriyA chhe tem (gnAnanun svarUp) krodhAdikriyA paN chhe em, ane krodhAdikanun svarUp jem krodhAdikriyA chhe tem (krodhAdikanun svarUp) jANanakriyA paN chhe em koI rIte sthApI shakAtun nathI; kAraN ke jANanakriyA ane krodhAdikriyA bhinna bhinna svabhAve prakAshe chhe ane e rIte svabhAvo bhinna hovAthI vastuo bhinna ja chhe. A rIte gnAnane ane agnAnane (krodhAdikane) AdhArAdheyapaNun nathI.

vaLI visheSh samajAvavAmAn Ave chhe — jyAre ek ja AkAshane potAnI buddhimAn sthApIne (AkAshano) AdhArAdheyabhAv vichAravAmAn Ave tyAre AkAshane bAkInAn anya dravyomAn AropavAno nirodh ja hovAthI (arthAt anya dravyomAn sthApavAnun ashakya ja hovAthI) buddhimAn bhinna AdhAranI apekShA prabhavatI nathI ( – phAvI shakatI nathI, TharI jAy chhe, udbhavatI nathI); ane te nahi prabhavatAn, ‘ek AkAsh ja ek AkAshamAn ja pratiShThit chhe’ em barAbar samajI javAy chhe ane tethI evun samajI janArane par-AdhArAdheyapaNun bhAsatun nathI. evI rIte jyAre ek ja gnAnane potAnI buddhimAn sthApIne (gnAnano) AdhArAdheyabhAv vichAravAmAn Ave tyAre gnAnane bAkInAn anya dravyomAn AropavAno nirodh ja hovAthI buddhimAn bhinna AdhAranI apekShA prabhavatI nathI; ane te nahi prabhavatAn, ‘ek gnAn ja ek gnAnamAn ja pratiShThit chhe’ em barAbar samajI javAy chhe ane tethI evun samajI janArane par-AdhArAdheyapaNun bhAsatun nathI. mATe gnAn ja gnAnamAn ja chhe, krodhAdik ja krodhAdikamAn ja chhe.

Page 289 of 642
PDF/HTML Page 320 of 673
single page version

(शार्दूलविक्रीडित)
चैद्रूप्यं जडरूपतां च दधतोः कृत्वा विभागं द्वयो-
रन्तर्दारुणदारणेन परितो ज्ञानस्य रागस्य च ।
भेदज्ञानमुदेति निर्मलमिदं मोदध्वमध्यासिताः
शुद्धज्ञानघनौघमेकमधुना सन्तो द्वितीयच्युताः ।।१२६।।

A pramANe (gnAnanun ane krodhAdik tem ja karma-nokarmanun) bhedavignAn bhalI rIte siddha thayun.

bhAvArtha — upayog to chaitanyanun pariNaman hovAthI gnAnasvarUp chhe ane krodhAdi bhAvakarma, gnAnAvaraNAdi dravyakarma, sharIrAdi nokarma — e badhay pudgaladravyanA pariNAm hovAthI jaD chhe; temane ane gnAnane pradeshabhed hovAthI atyant bhed chhe. mATe upayogamAn krodhAdik, karma tathA nokarma nathI ane krodhAdikamAn, karmamAn tathA nokarmamAn upayog nathI. A rIte temane pAramArthik AdhArAdheyasambandh nathI; darek vastune potapotAnun AdhArAdheyapaNun potapotAmAn ja chhe. mATe upayog upayogamAn ja chhe, krodh krodhamAn ja chhe. A rIte bhedavignAn barAbar siddha thayun. (bhAvakarma vagereno ane upayogano bhed jANavo te bhedavignAn chhe.)

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ चैद्रूप्यं जडरूपतां च दधतोः ज्ञानस्य रागस्य च ] chidrUpatA (chaitanyarUpatA) dharatun gnAn ane jaDarUpatA dharato rAg — [ द्वयोः ] e banneno, [ अन्तः ] antarangamAn [ दारुण- दारणेन ] dAruN vidAraN vaDe (arthAt bhed pADavAnA ugra abhyAs vaDe), [ परितः विभागं कृत्वा ] chotaraphathI vibhAg karIne ( — samasta prakAre bannene judAn karIne — ), [ इदं निर्मलम् भेदज्ञानम् उदेति ] A nirmaL bhedagnAn uday pAmyun chhe; [ अधुना ] mATe have [ एकम् शुद्ध-ज्ञानघन- ओघम् अध्यासिताः ] ek shuddha vignAnaghananA punjamAn sthit ane [ द्वितीय-च्युताः ] bIjAthI eTale rAgathI rahit evA [ सन्तः ] he satpuruSho! [ मोदध्वम् ] tame mudit thAo.

bhAvArtha — gnAn to chetanAsvarUp chhe ane rAgAdik pudgalavikAr hovAthI jaD chhe; parantu agnAnathI, jANe ke gnAn paN rAgAdirUp thaI gayun hoy em bhAse chhe arthAt gnAn ane rAgAdik banne ekarUp – jaDarUp – bhAse chhe. jyAre antarangamAn gnAn ane rAgAdino bhed pADavAno tIvra abhyAs karavAthI bhedagnAn pragaT thAy chhe tyAre em jaNAy chhe ke gnAnano svabhAv to mAtra jANavAno ja chhe, gnAnamAn je rAgAdikanI kaluShatA — AkuLatArUp sankalpa- vikalpa — bhAse chhe te sarva pudgalavikAr chhe, jaD chhe. Am gnAn ane rAgAdikanA bhedano

37