Page 290 of 642
PDF/HTML Page 321 of 673
single page version

एवमिदं भेदविज्ञानं यदा ज्ञानस्य वैपरीत्यकणिकामप्यनासादयदविचलितमवतिष्ठते, तदा शुद्धोपयोगमयात्मत्वेन ज्ञानं ज्ञानमेव केवलं सन्न किञ्चनापि रागद्वेषमोहरूपं भावमारचयति । ततो भेदविज्ञानाच्छुद्धात्मोपलम्भः प्रभवति । शुद्धात्मोपलम्भात् रागद्वेषमोहाभावलक्षणः संवरः प्रभवति ।

कथं भेदविज्ञानादेव शुद्धात्मोपलम्भ इति चेत् —

svAd Ave chhe arthAt anubhav thAy chhe. jyAre Avun bhedagnAn thAy tyAre AtmA Anandit thAy chhe kAraN ke tene jaNAy chhe ke ‘‘pote sadA gnAnasvarUp ja rahyo chhe, rAgAdirUp kadI thayo nathI’’. mATe AchAryamahArAje kahyun chhe ke ‘‘he satpuruSho! have tame mudit thAo’’. 126.

TIkA — A rIte A bhedavignAn jyAre gnAnane aNumAtra paN (rAgAdivikArarUp) viparItatA nahi pamADatun thakun avichaLapaNe rahe chhe, tyAre shuddha-upayogamayAtmakapaNA vaDe gnAn kevaL gnAnarUp ja rahetun thakun jarA paN rAgadveShamoharUp bhAvane karatun nathI; tethI (em siddha thayun ke) bhedavignAnathI shuddha AtmAnI upalabdhi (anubhav) thAy chhe ane shuddha AtmAnI upalabdhithI rAgadveShamohano (arthAt AsravabhAvano) abhAv jenun lakShaN chhe evo samvar thAy chhe.

have pUchhe chhe ke bhedavignAnathI ja shuddha AtmAnI upalabdhi (anubhav) kaI rIte thAy chhe? tenA uttararUp gAthA kahe chhe —

gAthArtha — [ यथा ] jem [ कनकम् ] suvarNa [ अग्नितप्तम् अपि ] agnithI tapta thayun thakun

Page 291 of 642
PDF/HTML Page 322 of 673
single page version

यतो यस्यैव यथोदितं भेदविज्ञानमस्ति स एव तत्सद्भावात् ज्ञानी सन्नेवं जानाति — यथा प्रचण्डपावकप्रतप्तमपि सुवर्णं न सुवर्णत्वमपोहति तथा प्रचण्डकर्मविपाकोपष्टब्धमपि ज्ञानं न ज्ञानत्वमपोहति, कारणसहस्रेणापि स्वभावस्यापोढुमशक्यत्वात्; तदपोहे तन्मात्रस्य वस्तुन एवोच्छेदात्; न चास्ति वस्तूच्छेदः, सतो नाशासम्भवात् । एवं जानंश्च कर्माक्रान्तोऽपि न रज्यते, न द्वेष्टि, न मुह्यति, किन्तु शुद्धमात्मानमेवोपलभते । यस्य तु यथोदितं भेदविज्ञानं नास्ति स तदभावादज्ञानी सन्नज्ञानतमसाच्छन्नतया चैतन्यचमत्कारमात्रमात्मस्वभावमजानन् रागमेवात्मानं मन्यमानो रज्यते द्वेष्टि मुह्यति च, न जातु शुद्धमात्मानमुपलभते । ततो भेदविज्ञानादेव शुद्धात्मोपलम्भः । paN [ तं ] tenA [ कनकभावं ] suvarNapaNAne [ न परित्यजति ] chhoDatun nathI [ तथा ] tem [ ज्ञानी ] gnAnI [ कर्मोदयतप्तः तु ] karmanA udayathI tapta thayo thako paN [ ज्ञानित्वम् ] gnAnIpaNAne [ न जहाति ] chhoDato nathI. — [ एवं ] Avun [ ज्ञानी ] gnAnI [ जानाति ] jANe chhe, ane [ अज्ञानी ] agnAnI [ अज्ञानतमोऽवच्छन्नः ] agnAn-andhakArathI AchchhAdit hovAthI [ आत्मस्वभावम् ] AtmAnA svabhAvane [ अजानन् ] nahi jANato thako [ रागम् एव ] rAgane ja [ आत्मानम् ] AtmA [ मनुते ] mAne chhe.

TIkA — jene upar kahyun tevun bhedavignAn chhe te ja tenA (bhedavignAnanA) sadbhAvathI gnAnI thayo thako A pramANe jANe chhe — jem prachanD agni vaDe tapta thayun thakun paN suvarNa suvarNatva chhoDatun nathI tem prachanD karmoday vaDe gherAyun thakun paN (arthAt vidhna karavAmAn AvatAn chhatAn paN) gnAn gnAnatva chhoDatun nathI, kem ke hajAr kAraNo bhegAn thavA chhatAn svabhAvane chhoDavo ashakya chhe; kAraN ke tene chhoDatAn svabhAvamAtra vastuno ja uchchhed thAy, ane vastuno uchchhed to thato nathI kAraN ke satnA nAshano asambhav chhe. Avun jANato thako gnAnI karmathI AkrAnt (gherAyelo, AkramaN pAmelo) hovA chhatAn paN rAgI thato nathI, dveShI thato nathI, mohI thato nathI, parantu shuddha AtmAne ja anubhave chhe. ane jene upar kahyun tevun bhedavignAn nathI te tenA abhAvathI agnAnI thayo thako, agnAn-andhakAr vaDe AchchhAdit hovAthI chaitanyachamatkAramAtra AtmasvabhAvane nahi jANato thako, rAgane ja AtmA mAnato thako, rAgI thAy chhe, dveShI thAy chhe, mohI thAy chhe, parantu shuddha AtmAne bilakul anubhavato nathI. mATe em siddha thayun ke bhedavignAnathI ja shuddha AtmAnI upalabdhi (anubhav) thAy chhe.

Page 292 of 642
PDF/HTML Page 323 of 673
single page version

कथं शुद्धात्मोपलम्भादेव संवर इति चेत् —

यो हि नित्यमेवाच्छिन्नधारावाहिना ज्ञानेन शुद्धमात्मानमुपलभमानोऽवतिष्ठते स ज्ञानमयात् भावात् ज्ञानमय एव भावो भवतीति कृत्वा प्रत्यग्रकर्मास्रवणनिमित्तस्य रागद्वेषमोहसन्तानस्य निरोधाच्छुद्धमेवात्मानं प्राप्नोति; यस्तु नित्यमेवाज्ञानेनाशुद्धमात्मानमुपलभमानोऽवतिष्ठते

bhAvArtha — jene bhedavignAn thayun chhe te AtmA jANe chhe ke ‘AtmA kadI gnAnasvabhAvathI chhUTato nathI’. Avun jANato hovAthI te, karmanA uday vaDe tapta thayo thako paN, rAgI, dveShI, mohI thato nathI parantu nirantar shuddha AtmAne anubhave chhe. jene bhedavignAn nathI te AtmA, AtmAnA gnAnasvabhAvane nahi jANato thako, rAgane ja AtmA mAne chhe tethI te rAgI, dveShI, mohI thAy chhe parantu kadI shuddha AtmAne anubhavato nathI. mATe e nakkI thayun ke bhedavignAnathI ja shuddha AtmAnI upalabdhi thAy chhe.

have pUchhe chhe ke shuddha AtmAnI upalabdhithI ja samvar kaI rIte thAy chhe? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ शुद्धं तु ] shuddha AtmAne [ विजानन् ] jANato – anubhavato [ जीवः ] jIv [ शुद्धं च एव आत्मानं ] shuddha AtmAne ja [ लभते ] pAme chhe [ तु ] ane [ अशुद्धम् ] ashuddha [ आत्मानं ] AtmAne [ जानन् ] jANato – anubhavato jIv [ अशुद्धम् एव ] ashuddha AtmAne ja [ लभते ] pAme chhe.

TIkA — je sadAy achchhinnadhArAvAhI gnAnathI shuddha AtmAne anubhavyA kare chhe te, ‘gnAnamay bhAvamAnthI gnAnamay bhAv ja thAy chhe’ e nyAye navAn karmanA AsravaNanun nimitta je rAgadveShamohanI santati (paramparA) teno nirodh thavAthI, shuddha AtmAne ja pAme chhe; ane je sadAy agnAnathI ashuddha AtmAne anubhavyA kare chhe te, ‘agnAnamay bhAvamAnthI agnAnamay

Page 293 of 642
PDF/HTML Page 324 of 673
single page version

सोऽज्ञानमयाद्भावादज्ञानमय एव भावो भवतीति कृत्वा प्रत्यग्रकर्मास्रवणनिमित्तस्य रागद्वेष- मोहसन्तानस्यानिरोधादशुद्धमेवात्मानं प्राप्नोति । अतः शुद्धात्मोपलम्भादेव संवरः ।

bhAv ja thAy chhe’ e nyAye navAn karmanA AsravaNanun nimitta je rAgadveShamohanI santati teno nirodh nahi thavAthI, ashuddha AtmAne ja pAme chhe. mATe shuddha AtmAnI upalabdhithI (anubhavathI) ja samvar thAy chhe.

bhAvArtha — je jIv akhanDadhArAvAhI gnAnathI AtmAne nirantar shuddha anubhavyA kare chhe tene rAgadveShamoharUpI bhAvAsravo rokAy chhe tethI te shuddha AtmAne pAme chhe; ane je jIv agnAnathI AtmAne ashuddha anubhave chhe tene rAgadveShamoharUpI bhAvAsravo rokAtA nathI tethI te ashuddha AtmAne ja pAme chhe. A rIte siddha thayun ke shuddha AtmAnI upalabdhithI (anubhavathI) ja samvar thAy chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यदि ] jo [ कथम् अपि ] koI paN rIte (tIvra puruShArtha karIne) [ धारावाहिना बोधनेन ] dhArAvAhI gnAnathI [ शुद्धम् आत्मानम् ] shuddha AtmAne [ ध्रुवम् उपलभमानः आस्ते ] nishchaLapaNe anubhavyA kare [ तत् ] to [ अयम् आत्मा ] A AtmA, [ उदयत्-आत्म- आरामम् आत्मानम् ] jeno AtmAnand pragaT thato jAy chhe (arthAt jenI AtmasthiratA vadhatI jAy chhe) evA AtmAne [ पर-परिणति-रोधात् ] parapariNatinA nirodhathI [ शुद्धम् एव अभ्युपैति ] shuddha ja prApta kare chhe.

bhAvArtha — dhArAvAhI gnAn vaDe shuddha AtmAne anubhavavAthI rAgadveShamoharUp par- pariNatino (bhAvAsravono) nirodh thAy chhe ane tethI shuddha AtmAnI prApti thAy chhe.

dhArAvAhI gnAn eTale pravAharUp gnAn – atUTak gnAn. te be rIte kahevAy chhe — ek to, jemAn vachche mithyAgnAn na Ave evun samyaggnAn dhArAvAhI gnAn chhe. bIjun, ek ja gneyamAn upayoganA upayukta rahevAnI apekShAe gnAnanun dhArAvAhIpaNun kahevAmAn Ave chhe, arthAt jyAn

Page 294 of 642
PDF/HTML Page 325 of 673
single page version

sudhI upayog ek gneyamAn upayukta rahe chhe tyAn sudhI dhArAvAhI gnAn kahevAy chhe; AnI sthiti (chhadmasthane) antarmuhUrta ja chhe, pachhI te khanDit thAy chhe. A be arthamAnthI jyAn jevI vivakShA hoy tevo artha samajavo. aviratasamyagdraShTi vagere nIchenAn guNasthAnavALA jIvone mukhyatve pahelI apekShA lAgu paDe. shreNI chaDanAr jIvane mukhyatve bIjI apekShA lAgu paDe kAraN ke teno upayog shuddha AtmAmAn ja upayukta chhe. 127.

have pUchhe chhe ke samvar kayA prakAre thAy chhe? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ आत्मानम् ] AtmAne [ आत्मना ] AtmA vaDe [ द्विपुण्यपापयोगयोः ] be puNya- pAparUp shubhAshubhayogothI [ रुन्ध्वा ] rokIne [ दर्शनज्ञाने ] darshanagnAnamAn [ स्थितः ] sthit thayo thako [ च ] ane [ अन्यस्मिन् ] anya (vastu)nI [ इच्छाविरतः ] ichchhAthI viramyo thako, [ यः आत्मा ] je

Page 295 of 642
PDF/HTML Page 326 of 673
single page version

यो हि नाम रागद्वेषमोहमूले शुभाशुभयोगे वर्तमानं दृढतरभेदविज्ञानावष्टम्भेन आत्मानं आत्मनैवात्यन्तं रुन्ध्वा शुद्धदर्शनज्ञानात्मन्यात्मद्रव्ये सुष्ठु प्रतिष्ठितं कृत्वा समस्तपरद्रव्येच्छापरिहारेण समस्तसङ्गविमुक्तो भूत्वा नित्यमेवातिनिष्प्रकम्पः सन् मनागपि कर्मनोकर्मणोरसंस्पर्शेन आत्मीयमात्मानमेवात्मना ध्यायन् स्वयं सहजचेतयितृत्वादेकत्वमेव चेतयते, स खल्वेकत्व- चेतनेनात्यन्तविविक्तं चैतन्यचमत्कारमात्रमात्मानं ध्यायन्, शुद्धदर्शनज्ञानमयमात्मद्रव्यमवाप्तः, शुद्धात्मोपलम्भे सति समस्तपरद्रव्यमयत्वमतिक्रान्तः सन्, अचिरेणैव सकलकर्म-

TIkA — je jIv rAgadveShamoh jenun mUL chhe evA shubhAshubh yogamAn vartatA AtmAne draDhatar (ati draDh) bhedavignAnanA avalambanathI AtmA vaDe ja atyant rokIne, shuddhadarshanagnAnarUp AtmadravyamAn sArI rIte pratiShThit (sthir) karIne, samasta paradravyanI ichchhAnA tyAg vaDe sarva sangathI rahit thaIne, nirantar ati niShkamp vartato thako, karma-nokarmano jarA paN sparsha karyA vinA potAnA AtmAne ja AtmA vaDe dhyAto thako, potAne sahaj chetayitApaNun hovAthI ekatvane ja ³chete chhe ( – gnAnachetanArUp rahe chhe), te jIv kharekhar, ekatva-chetan vaDe arthAt ekatvanA anubhavan vaDe (paradravyathI) atyant bhinna chaitanyachamatkAramAtra AtmAne dhyAto, shuddhadarshanagnAnamay Atmadravyane prApta thayo thako, shuddha AtmAnI upalabdhi (prApti) thatAn samasta 1. chetayitA = chetanAr; dekhanAr-jANanAr. 2. ananyamay = anyamay nahi evo 3. chetavun = anubhavavun; dekhavun-jANavun.

Page 296 of 642
PDF/HTML Page 327 of 673
single page version

विमुक्तमात्मानमवाप्नोति । एष संवरप्रकारः ।

केन क्रमेण संवरो भवतीति चेत् —

paradravyamayapaNAthI atikrAnt thayo thako, alpa kALamAn ja sarva karmathI rahit AtmAne pAme chhe. A samvarano prakAr (rIt) chhe.

bhAvArtha — je jIv pratham to rAgadveShamoh sAthe maLelA manavachanakAyAnA shubhAshubh yogothI potAnA AtmAne bhedagnAnanA baL vaDe chaLavA na de, pachhI tene shuddhadarshanagnAnamay AtmasvarUpamAn nishchaL kare ane samasta bAhya-abhyantar parigrahathI rahit thaIne karma-nokarmathI bhinna potAnA svarUpamAn ekAgra thaI tene ja anubhavyA kare arthAt tenA ja dhyAnamAn rahe, te jIv AtmAne dhyAvAthI darshanagnAnamay thayo thako ane paradravyamayapaNAne oLangI gayo thako alpa kALamAn samasta karmathI mukta thAy chhe. A samvar thavAnI rIt chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ भेदविज्ञानशक्त्या निजमहिमरतानां एषां ] jeo bhedavignAnanI shakti vaDe nij (svarUpanA) mahimAmAn lIn rahe chhe temane [ नियतम् ] niyamathI (chokkas) [ शुद्धतत्त्वोपलम्भः ] shuddha tattvanI upalabdhi [ भवति ] thAy chhe; [ तस्मिन् सति च ] shuddha tattvanI upalabdhi thatAn, [ अचलितम् अखिल-अन्यद्रव्य-दूरे-स्थितानां ] achalitapaNe samasta anyadravyothI dUr vartatA evA temane, [ अक्षयः कर्ममोक्षः भवति ] akShay karmamokSha thAy chhe (arthAt pharIne kadI karmabandh na thAy evo karmathI chhuTakAro thAy chhe). 128.

have pUchhe chhe ke samvar kayA krame thAy chhe? teno uttar kahe chhe —

Page 297 of 642
PDF/HTML Page 328 of 673
single page version

gAthArtha — [ तेषां ] temanA (pUrve kahelA rAgadveShamoharUp AsravonA) [ हेतवः ] hetuo [ सर्वदर्शिभिः ] sarvadarshIoe [ मिथ्यात्वम् ] mithyAtva, [ अज्ञानम् ] agnAn, [ अविरतभावः च ] aviratabhAv [ योगः च ] ane yog — [ अध्यवसानानि ] e (chAr) adhyavasAn [ भणिताः ] kahyA chhe. [ ज्ञानिनः ] gnAnIne [ हेत्वभावे ] hetuonA abhAve [ नियमात् ] niyamathI [ आस्रवनिरोधः ] Asravano nirodh [ जायते ] thAy chhe, [ आस्रवभावेन विना ] AsravabhAv vinA [ कर्मणः अपि ] karmano paN [ निरोधः ] nirodh [ जायते ] thAy chhe, [ च ] vaLI [ कर्मणः अभावेन ] karmanA abhAvathI [ नोकर्मणाम् अपि ] nokarmono paN [ निरोधः ] nirodh [ जायते ] thAy chhe, [ च ] ane [ नोकर्मनिरोधेन ] nokarmanA nirodhathI [ संसारनिरोधनं ] sansArano nirodh [ भवति ] thAy chhe.

Page 298 of 642
PDF/HTML Page 329 of 673
single page version

सन्ति तावज्जीवस्य आत्मकर्मैकत्वाध्यासमूलानि मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगलक्षणानि अध्यवसानानि । तानि रागद्वेषमोहलक्षणस्यास्रवभावस्य हेतवः । आस्रवभावः कर्महेतुः । कर्म नोकर्महेतुः । नोकर्म संसारहेतुः इति । ततो नित्यमेवायमात्मा आत्मकर्मणोरेकत्वाध्यासेन मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगमयमात्मानमध्यवस्यति । ततो रागद्वेषमोहरूपमास्रवभावं भावयति । ततः कर्म आस्रवति । ततो नोकर्म भवति । ततः संसारः प्रभवति । यदा तु आत्मकर्मणोर्भेदविज्ञानेन शुद्धचैतन्यचमत्कारमात्रमात्मानं उपलभते तदा मिथ्यात्वाज्ञानाविरतियोगलक्षणानां अध्यवसानानां आस्रवभावहेतूनां भवत्यभावः । तदभावे रागद्वेषमोहरूपास्रवभावस्य भवत्यभावः । तदभावे भवति कर्माभावः । तदभावेऽपि भवति नोकर्माभावः । तदभावेऽपि भवति संसाराभावः । इत्येष संवरक्रमः ।

TIkA — pratham to jIvane, AtmA ane karmanA ekapaNAno adhyAs (abhiprAy) jemanun mUL chhe evAn mithyAtva-agnAn-avirati-yogasvarUp adhyavasAno vidyamAn chhe, teo rAgadveShamohasvarUp AsravabhAvanAn kAraN chhe; AsravabhAv karmanun kAraN chhe; karma nokarmanun kAraN chhe; ane nokarma sansAranun kAraN chhe. mATe — sadAy A AtmA, AtmA ne karmanA ekapaNAnA adhyAsathI mithyAtva-agnAn-avirati-yogamay AtmAne mAne chhe (arthAt mithyAtvAdi adhyavasAn kare chhe); tethI rAgadveShamoharUp AsravabhAvane bhAve chhe, tethI karma Asrave chhe; tethI nokarma thAy chhe; ane tethI sansAr utpanna thAy chhe. parantu jyAre (te AtmA), AtmA ne karmanA bhedavignAn vaDe shuddha chaitanyachamatkAramAtra AtmAne upalabdha kare chhe — anubhave chhe tyAre mithyAtva, agnAn, avirati ane yogasvarUp adhyavasAno ke je AsravabhAvanAn kAraNo chhe temano abhAv thAy chhe; adhyavasAnono abhAv thatAn rAgadveShamoharUp AsravabhAvano abhAv thAy chhe; AsravabhAvano abhAv thatAn karmano abhAv thAy chhe; karmano abhAv thatAn nokarmano abhAv thAy chhe; ane nokarmano abhAv thatAn sansArano abhAv thAy chhe. A pramANe A samvarano kram chhe.

bhAvArtha — jIvane jyAn sudhI AtmA ne karmanA ekapaNAno Ashay chhe — bhedavignAn nathI tyAn sudhI mithyAtva, agnAn, avirati ane yogasvarUp adhyavasAno varte chhe, adhyavasAnathI rAgadveShamoharUp AsravabhAv thAy chhe, AsravabhAvathI karma bandhAy chhe, karmathI sharIrAdi nokarma utpanna thAy chhe ane nokarmathI sansAr chhe. parantu jyAre tene AtmA ne karmanun bhedavignAn thAy chhe tyAre shuddha AtmAnI upalabdhi thavAthI mithyAtvAdi adhyavasAnono abhAv thAy chhe, adhyavasAnanA abhAvathI rAgadveShamoharUp Asravano abhAv thAy chhe, AsravanA abhAvathI karma bandhAtAn nathI, karmanA abhAvathI sharIrAdi nokarma utpanna thatAn nathI ane nokarmanA abhAvathI sansArano abhAv thAy chhe. — A pramANe samvarano anukram jANavo.

Page 299 of 642
PDF/HTML Page 330 of 673
single page version

samvar thavAnA kramamAn samvaranun pahelun ja kAraN bhedavignAn kahyun chhe tenI bhAvanAnA upadeshanun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ एषः साक्षात् संवरः ] A sAkShAt (sarva prakAre) samvar [ किल ] kharekhar [ शुद्ध-आत्म-तत्त्वस्य उपलम्भात् ] shuddha AtmatattvanI upalabdhithI [ सम्पद्यते ] thAy chhe; ane [ सः ] te shuddha AtmatattvanI upalabdhi [ भेदविज्ञानतः एव ] bhedavignAnathI ja thAy chhe. [ तस्मात् ] mATe [ तत् भेदविज्ञानम् ] te bhedavignAn [ अतीव ] atyant [ भाव्यम् ] bhAvavAyogya chhe.

bhAvArtha — jIvane jyAre bhedavignAn thAy chhe arthAt jIv jyAre AtmAne ane karmane yathArthapaNe bhinna jANe chhe tyAre te shuddha AtmAne anubhave chhe, shuddha AtmAnA anubhavathI AsravabhAv rokAy chhe ane anukrame sarva prakAre samvar thAy chhe. mATe bhedavignAnane atyant bhAvavAno upadesh karyo chhe. 129.

have, bhedavignAn kyAn sudhI bhAvavun te kAvya dvArA kahe chhe —

shlokArtha — [ इदम् भेदविज्ञानम् ] A bhedavignAn [ अच्छिन्न-धारया ] achchhinnadhArAthI (arthAt jemAn vichchhed na paDe evA akhanD pravAharUpe) [ तावत् ] tyAn sudhI [ भावयेत् ] bhAvavun [ यावत् ] ke jyAn sudhI [ परात् च्युत्वा ] parabhAvothI chhUTI [ ज्ञानं ] gnAn [ ज्ञाने ] gnAnamAn ja (potAnA svarUpamAn ja) [ प्रतिष्ठते ] TharI jAy.

bhAvArtha — ahIn gnAnanun gnAnamAn Tharavun be prakAre jANavun. ek to mithyAtvano abhAv thaI samyaggnAn thAy ane pharI mithyAtva na Ave tyAre gnAn gnAnamAn Tharyun kahevAy; bIjun, jyAre gnAn shuddhopayogarUpe sthir thaI jAy ane pharI anyavikArarUpe na pariName tyAre te gnAnamAn TharI gayun kahevAy. jyAn sudhI banne prakAre gnAn gnAnamAn na TharI jAy tyAn sudhI bhedavignAn bhAvyA karavun. 130.

Page 300 of 642
PDF/HTML Page 331 of 673
single page version

pharIne bhedavignAnano mahimA kahe chhe —

shlokArtha — [ ये केचन किल सिद्धाः ] je koI siddha thayA chhe [ भेदविज्ञानतः सिद्धाः ] te bhedavignAnathI siddha thayA chhe; [ ये केचन किल बद्धाः ] je koI bandhAyA chhe [ अस्य एव अभावतः बद्धाः ] te tenA ja ( – bhedavignAnanA ja) abhAvathI bandhAyA chhe.

bhAvArtha — anAdi kALathI mAnDIne jyAn sudhI jIvane bhedavignAn nathI tyAn sudhI te karmathI bandhAyA ja kare chhe — sansAramAn rajhaLyA ja kare chhe; je jIvane bhedavignAn thAy chhe te karmathI chhUTe ja chhe — mokSha pAme ja chhe. mATe karmabandhanun – sansAranun – mUL bhedavignAnano abhAv ja chhe ane mokShanun pratham kAraN bhedavignAn ja chhe. bhedavignAn vinA koI siddhi pAmI shakatun nathI.

ahIn Am paN jANavun ke — vignAnAdvaitavAdI bauddho ane vedAntIo ke jeo vastune advait kahe chhe ane advaitanA anubhavathI ja siddhi kahe chhe temano, bhedavignAnathI ja siddhi kahevAthI, niShedh thayo; kAraN ke sarvathA advait vastunun svarUp nahi hovA chhatAn jeo sarvathA advait mAne chhe temane bhedavignAn koI rIte kahI shakAtun ja nathI; jyAn dvait ja — be vastuo ja — mAnatA nathI tyAn bhedavignAn shAnun? jo jIv ane ajIv — be vastuo mAnavAmAn Ave ane temano sanyog mAnavAmAn Ave to ja bhedavignAn banI shake ane siddhi thaI shake. mATe syAdvAdIone ja badhuy nirbAdhapaNe siddha thAy chhe. 131.

have, samvar adhikAr pUrNa karatAn, samvar thavAthI je gnAn thayun te gnAnanA mahimAnun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ भेदज्ञान-उच्छलन-कलनात् ] bhedagnAn pragaT karavAnA abhyAsathI [ शुद्धतत्त्व- उपलम्भात् ] shuddha tattvanI upalabdhi thaI, shuddha tattvanI upalabdhithI [ रागग्रामप्रलयकरणात् ] rAganA

Page 301 of 642
PDF/HTML Page 332 of 673
single page version

इति संवरो निष्क्रान्तः ।

इति श्रीमदमृतचन्द्रसूरिविरचितायां समयसारव्याख्यायामात्मख्यातौ संवरप्ररूपकः पञ्चमोऽङ्कः ।। samUhano vilay thayo, rAganA samUhano vilay karavAthI [ कर्मणां संवरेण ] karmano samvar thayo ane karmano samvar thavAthI, [ ज्ञाने नियतम् एतत् ज्ञानं उदितं ] gnAnamAn ja nishchaL thayelun evun A gnAn uday pAmyun — [ बिभ्रत् परमम् तोषं ] ke je gnAn param santoShane (arthAt param atIndriy Anandane) dhAraN kare chhe, [ अमल-आलोकम् ] jeno prakAsh nirmaL chhe (arthAt rAgAdikane lIdhe malinatA hatI te have nathI), [ अम्लानम् ] je amlAn chhe (arthAt kShAyopashamik gnAnanI mAphak karamAyelun – nirbaL nathI, sarva lokAlokane jANanArun chhe), [ एकं ] je ek chhe (arthAt kShayopashamathI bhed hatA te have nathI) ane [ शाश्वत-उद्योतम् ] jeno udyot shAshvat chhe (arthAt jeno prakAsh avinashvar chhe). 132.

TIkA — A rIte samvar (rangabhUmimAnthI) bahAr nIkaLI gayo.

bhAvArtha — rangabhUmimAn samvarano svAng Avyo hato tene gnAne jANI lIdho tethI te nRitya karI bahAr nIkaLI gayo.

Am shrI samayasAranI (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt shrI samayasAr paramAgamanI) shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit AtmakhyAti nAmanI TIkAmAn samvarno prarUpak pAnchamo ank samApta thayo.

Page 302 of 642
PDF/HTML Page 333 of 673
single page version

अथ प्रविशति निर्जरा।

pratham TIkAkAr AchAryamahArAj kahe chhe ke ‘‘have nirjarA pravesh kare chhe’’. ahIn tattvonun nRitya chhe; tethI jem nRityanA akhADAmAn nRitya karanAr svAng dhAraN karIne pravesh kare chhe tem ahIn rangabhUmimAn nirjarAno svAng pravesh kare chhe.

have, sarva svAngane yathArtha jANanArun je samyaggnAn chhe tene mangaLarUp jANIne AchAryadev mangaL arthe pratham tene ja — nirmaL gnAnajyotine ja — pragaT kare chhe —

shlokArtha — [ परः संवरः ] param samvar, [ रागादि-आस्रव-रोधतः ] rAgAdi Asravone rokavAthI [ निज-धुरां धृत्वा ] potAnI kArya-dhurAne dhAraN karIne ( – potAnA kAryane barAbar sambhALIne), [ समस्तम् आगामि कर्म ] samasta AgAmI karmane [ भरतः दूरात् एव ] atyantapaNe dUrathI ja [ निरुन्धन् स्थितः ] rokato Ubho chhe; [ तु ] ane [ प्राग्बद्धं ] je pUrve (samvar thayA pahelAn) bandhAyelun karma chhe [ तत् एव दग्धुम् ] tene bALavAne [ अधुना ] have [ निर्जरा व्याजृम्भते ] nirjarA ( – nirjarArUpI agni – ) phelAy chhe [ यतः ] ke jethI [ ज्ञानज्योतिः ] gnAnajyoti [ अपावृतं ] nirAvaraN thaI thakI (pharIne) [ रागादिभिः न हि मूर्छति ] rAgAdibhAvo vaDe mUrchhit thatI nathI — sadA amUrchhit rahe chhe.

Page 303 of 642
PDF/HTML Page 334 of 673
single page version

विरागस्योपभोगो निर्जरायै एव । रागादिभावानां सद्भावेन मिथ्यादृष्टेरचेतनान्यद्रव्योपभोगो बन्धनिमित्तमेव स्यात् । स एव रागादिभावानामभावेन सम्यग्दृष्टेर्निर्जरानिमित्तमेव स्यात् । एतेन द्रव्यनिर्जरास्वरूपमावेदितम् ।

bhAvArtha — samvar thayA pachhI navAn karma to bandhAtAn nathI. je pUrve bandhAyAn hatAn te karmo jyAre nirjare chhe tyAre gnAnanun AvaraN dUr thavAthI gnAn evun thAy chhe ke pharIne rAgAdirUpe pariNamatun nathI — sadA prakAsharUp ja rahe chhe. 133.

have dravyanirjarAnun svarUp kahe chhe —

gAthArtha — [ सम्यग्दृष्टिः ] samyagdraShTi jIv [ यत् ] je [ इन्द्रियैः ] indriyo vaDe [ अचेतनानाम् ] achetan tathA [ इतरेषाम् ] chetan [ द्रव्याणाम् ] dravyono [ उपभोगम् ] upabhog [ करोति ] kare chhe [ तत् सर्वं ] te sarva [ निर्जरानिमित्तम् ] nirjarAnun nimitta chhe.

TIkA — virAgIno upabhog nirjarA mATe ja chhe (arthAt nirjarAnun kAraN thAy chhe). rAgAdibhAvonA sadbhAvathI mithyAdraShTine achetan tathA chetan dravyono upabhog bandhanun nimitta ja thAy chhe; te ja (upabhog), rAgAdibhAvonA abhAvathI samyagdraShTine nirjarAnun nimitta ja thAy chhe. AthI (A kathanathI) dravyanirjarAnun svarUp kahyun.

bhAvArtha — samyagdraShTine gnAnI kahyo chhe ane gnAnIne rAgadveShamohano abhAv kahyo chhe; mATe samyagdraShTi virAgI chhe. tene indriyo vaDe bhog hoy topaN tene bhoganI sAmagrI pratye rAg nathI. te jANe chhe ke ‘‘A (bhoganI sAmagrI) paradravya chhe, mAre ane tene kAI nAto nathI; karmanA udayanA nimittathI teno ane mAro sanyog-viyog chhe’’. jyAn sudhI tene chAritramohano uday AvIne pIDA kare chhe ane pote baLahIn hovAthI pIDA sahI shakato nathI

Page 304 of 642
PDF/HTML Page 335 of 673
single page version

उपभुज्यमाने सति हि परद्रव्ये, तन्निमित्तः सातासातविकल्पानतिक्रमणेन tyAn sudhI — jem rogI roganI pIDA sahI shake nahi tyAre teno auShadhi Adi vaDe ilAj kare chhe tem — bhogopabhogasAmagrI vaDe viShayarUp ilAj kare chhe; parantu jem rogI rogane ke auShadhine bhalI jANato nathI tem samyagdraShTi chAritramohanA udayane ke bhogopabhogasAmagrIne bhalI jANato nathI. vaLI nishchayathI to, gnAtApaNAne lIdhe samyagdraShTi virAgI udayamAn AvelA karmane mAtra jANI ja le chhe, tenA pratye tene rAgadveShamoh nathI. A rIte rAgadveShamoh vinA ja tenA phaLane bhogavato hovAthI tene karma Asravatun nathI, Asrav vinA AgAmI bandh thato nathI ane udayamAn Avelun karma to potAno ras daIne kharI ja jAy chhe kAraN ke udayamAn AvyA pachhI karmanI sattA rahI shake ja nahi. A rIte tene navo bandh thato nathI ane udayamAn Avelun karma nirjarI gayun tethI tene kevaL nirjarA ja thaI. mATe samyagdraShTi virAgInA bhogopabhogane nirjarAnun ja nimitta kahevAmAn Avyo chhe. pUrva karma udayamAn AvIne tenun dravya kharI gayun te dravyanirjarA chhe.

have bhAvanirjarAnun svarUp kahe chhe —

gAthArtha — [ द्रव्ये उपभुज्यमाने ] vastu bhogavavAmAn AvatAn, [ सुखं वा दुःखं वा ] sukh athavA dukh [ नियमात् ] niyamathI [ जायते ] utpanna thAy chhe; [ उदीर्णं ] uday thayelA arthAt utpanna thayelA [ तत् सुखदुःखम् ] te sukhadukhane [ वेदयते ] vede chhe — anubhave chhe, [ अथ ] pachhI [ निर्जरां याति ] te (sukhadukharUp bhAv) nirjarI jAy chhe.

TIkA — paradravya bhogavavAmAn AvatAn, tenA nimitte sukharUp athavA dukharUp jIvano bhAv niyamathI ja uday thAy chhe arthAt utpanna thAy chhe, kAraN ke vedan shAtA

Page 305 of 642
PDF/HTML Page 336 of 673
single page version

वेदनायाः सुखरूपो वा दुःखरूपो वा नियमादेव जीवस्य भाव उदेति । स तु यदा वेद्यते तदा मिथ्यादृष्टेः रागादिभावानां सद्भावेन बन्धनिमित्तं भूत्वा निर्जीर्यमाणोऽप्यनिर्जीर्णः सन् बन्ध एव स्यात्; सम्यग्दृष्टेस्तु रागादिभावानामभावेन बन्धनिमित्तमभूत्वा केवलमेव निर्जीर्यमाणो निर्जीर्णः सन्निर्जर्रैव स्यात् ।

अथ ज्ञानसामर्थ्यं दर्शयति — ane ashAtA — e be prakArone atikramatun nathI (arthAt vedan be prakAranun ja chhe — shAtArUp ane ashAtArUp). jyAre te (sukharUp athavA dukharUp) bhAv vedAy chhe tyAre mithyAdraShTine, rAgAdibhAvonA sadbhAvathI bandhanun nimitta thaIne (te bhAv) nirjaratAn chhatAn (kharekhar) nahi nirjaryo thako, bandh ja thAy chhe; parantu samyagdraShTine, rAgAdibhAvonA abhAvathI bandhanun nimitta thayA vinA kevaL ja nirjarato hovAthI (kharekhar) nirjaryo thako, nirjarA ja thAy chhe.

bhAvArtha — paradravya bhogavatAn, karmanA udayanA nimitte jIvane sukharUp athavA dukharUp bhAv niyamathI utpanna thAy chhe. mithyAdraShTine rAgAdikane lIdhe te bhAv AgAmI bandh karIne nirjare chhe tethI tene nirjaryo kahI shakAto nathI; mATe mithyAdraShTine paradravya bhogavatAn bandh ja thAy chhe. samyagdraShTine rAgAdik nahi hovAthI AgAmI bandh karyA vinA ja te bhAv nirjarI jAy chhe tethI tene nirjaryo kahI shakAy chhe; mATe samyagdraShTine paradravya bhogavatAn nirjarA ja thAy chhe. A rIte samyagdraShTine bhAvanirjarA thAy chhe.

have AgaLanI gAthAonI sUchanArUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ किल ] kharekhar [ तत् सामर्थ्यं ] te (AshcharyakArak) sAmarthya [ ज्ञानस्य एव ] gnAnanun ja chhe [ वा ] athavA [ विरागस्य एव ] virAganun ja chhe [ यत् ] ke [ कः अपि ] koI (samyagdraShTi jIv) [ कर्म भुञ्जानः अपि ] karmane bhogavato chhato [ कर्मभिः न बध्यते ] karmothI bandhAto nathI! (agnAnIne te Ashcharya upajAve chhe ane gnAnI tene yathArtha jANe chhe.) 134.

have gnAnanun sAmarthya batAve chhe —

Page 306 of 642
PDF/HTML Page 337 of 673
single page version

यथा कश्चिद्विषवैद्यः परेषां मरणकारणं विषमुपभुञ्जानोऽपि अमोघविद्यासामर्थ्येन निरुद्धतच्छक्तित्वान्न म्रियते, तथा अज्ञानिनां रागादिभावसद्भावेन बन्धकारणं पुद्गलकर्मोदयमुप- भुञ्जानोऽपि अमोघज्ञानसामर्थ्यात् रागादिभावानामभावे सति निरुद्धतच्छक्तित्वान्न बध्यते ज्ञानी ।

gAthArtha — [ यथा ] jem [ वैद्यः पुरुषः ] vaidya puruSh [ विषम् उपभुञ्जानः ] viShane bhogavato arthAt khAto chhato [ मरणम् न उपयाति ] maraN pAmato nathI, [ तथा ] tem [ ज्ञानी ] gnAnI [ पुद्गलकर्मणः ] pudgalakarmanA [ उदयं ] udayane [ भुंक्ते ] bhogave chhe topaN [ न एव बध्यते ] bandhAto nathI.

TIkA — jem koI viShavaidya, bIjAonA maraNanun kAraN je viSh tene bhogavato chhato paN, amogh (rAmabAN) vidyAnA sAmarthya vaDe viShanI shakti rokAI gaI hovAthI, marato nathI, tem agnAnIone rAgAdibhAvonA sadbhAvathI bandhanun kAraN je pudgalakarmano uday tene gnAnI bhogavato chhato paN, amogh gnAnanA sAmarthya dvArA rAgAdibhAvono abhAv hotAn ( – hoIne) karmodayanI shakti rokAI gaI hovAthI, bandhAto nathI.

bhAvArtha — jem vaidya mantra, tantra, auShadh Adi potAnI vidyAnA sAmarthyathI viShanI maraN karavAnI shaktino abhAv kare chhe tethI viSh khAvA chhatAn tenun maraN thatun nathI, tem gnAnIne gnAnanun sAmarthya evun chhe ke karmodayanI bandh karavAnI shaktino abhAv kare chhe ane tethI karmanA udayane bhogavavA chhatAn gnAnIne AgAmI karmabandh thato nathI. A pramANe samyaggnAnanun sAmarthya kahyun.

have vairAgyanun sAmarthya batAve chhe —

Page 307 of 642
PDF/HTML Page 338 of 673
single page version

यथा कश्चित्पुरुषो मैरेयं प्रति प्रवृत्ततीव्रारतिभावः सन् मैरेयं पिबन्नपि तीव्रारति- भावसामर्थ्यान्न माद्यति, तथा रागादिभावानामभावेन सर्वद्रव्योपभोगं प्रति प्रवृत्ततीव्रविरागभावः सन् विषयानुपभुञ्जानोऽपि तीव्रविरागभावसामर्थ्यान्न बध्यते ज्ञानी ।

gAthArtha — [ यथा ] jem [ पुरुषः ] koI puruSh [ मद्यं ] madirAne [ अरतिभावेन ] aratibhAve (aprItithI) [ पिबन् ] pIto thako [ न माद्यति ] matta thato nathI, [ तथा एव ] tevI ja rIte [ ज्ञानी अपि ] gnAnI paN [ द्रव्योपभोगे ] dravyanA upabhog pratye [ अरतः ] arat (arthAt vairAgyabhAve) vartato thako [ न बध्यते ] (karmothI) bandhAto nathI.

TIkA — jem koI puruSh, madirA pratye jene tIvra aratibhAv pravartyo chhe evo vartato thako, madirAne pItAn chhatAn paN, tIvra aratibhAvanA sAmarthyane lIdhe matta thato nathI, tem gnAnI paN, rAgAdibhAvonA abhAvathI sarva dravyonA upabhog pratye jene tIvra vairAgyabhAv pravartyo chhe evo vartato thako, viShayone bhogavatAn chhatAn paN, tIvra vairAgyabhAvanA sAmarthyane lIdhe (karmothI) bandhAto nathI.

bhAvArtha – e vairAgyanun sAmarthya chhe ke gnAnI viShayone sevato chhato paN karmothI bandhAto nathI.

have A arthanun ane AgaLanI gAthAnA arthanI sUchanAnun kAvya kahe chhe —

Page 308 of 642
PDF/HTML Page 339 of 673
single page version

यथा कश्चित् प्रकरणे व्याप्रियमाणोऽपि प्रकरणस्वामित्वाभावात् न प्राकरणिकः, अपरस्तु तत्राव्याप्रियमाणोऽपि तत्स्वामित्वात्प्राकरणिकः, तथा सम्यग्दृष्टिः पूर्वसञ्चितकर्मोदय-

bhAvArtha — gnAn ane virAgatAnun evun koI achintya sAmarthya chhe ke gnAnI indriyonA viShayone sevato hovA chhatAn tene sevanAro kahI shakAto nathI, kAraN ke viShayasevananun phaL je ranjit pariNAm tene gnAnI bhogavato nathI — pAmato nathI. 135.

have A ja vAtane pragaT draShTAntathI batAve chhe —

gAthArtha — [ कश्चित् ] koI to [ सेवमानः अपि ] viShayone sevato chhatAn [ न सेवते ] nathI sevato ane [ असेवमानः अपि ] koI nahi sevato chhatAn [ सेवकः ] sevanAro chhe — [ कस्य अपि ] jem koI puruShane [ प्रकरणचेष्टा ] ¹prakaraNanI cheShTA (koI kArya sambandhI kriyA) varte chhe [ न च सः प्राकरणः इति भवति ] topaN te ²prAkaraNik nathI.

TIkA — jem koI puruSh koI prakaraNanI kriyAmAn pravartato hovA chhatAn prakaraNanun svAmIpaNun nahi hovAthI prAkaraNik nathI ane bIjo puruSh prakaraNanI kriyAmAn nahi pravartato hovA chhatAn prakaraNanun svAmIpaNun hovAthI prAkaraNik chhe, tevI rIte samyagdraShTi pUrvasanchit karmanA 1. prakaraN = kArya 2. prAkaraNik = kArya karanAro

Page 309 of 642
PDF/HTML Page 340 of 673
single page version

सम्पन्नान् विषयान् सेवमानोऽपि रागादिभावानामभावेन विषयसेवनफलस्वामित्वाभावाद- सेवक एव, मिथ्यादृष्टिस्तु विषयानसेवमानोऽपि रागादिभावानां सद्भावेन विषयसेवनफलस्वामि- त्वात्सेवक एव ।

udayathI prApta thayelA viShayone sevato hovA chhatAn rAgAdibhAvonA abhAvane lIdhe viShayasevananA phaLanun svAmIpaNun nahi hovAthI asevak ja chhe (arthAt sevanAro nathI) ane mithyAdraShTi viShayone nahi sevato hovA chhatAn rAgAdibhAvonA sadbhAvane lIdhe viShayasevananA phaLanun svAmIpaNun hovAthI sevak ja chhe.

bhAvArtha — koI sheThe potAnI dukAn par koIne nokar rAkhyo. dukAnano badho vepAr- vaNaj — kharIdavun, vechavun vagere sarva kAmakAj — nokar kare chhe topaN te vepArI nathI kAraN ke te vepArano ane vepAranA lAbh-nukasAnano svAmI nathI; te to mAtra nokar chhe, sheThano karAvyo badhun kAmakAj kare chhe. je sheTh chhe te vepAr sambandhI kAI kAmakAj karato nathI, gher besI rahe chhe topaN te vepArano ane vepAranA lAbh-nukasAnano dhaNI hovAthI te ja vepArI chhe. A draShTAnt samyagdraShTi ane mithyAdraShTi par ghaTAvI levun. jem nokar vepAr karanAro nathI tem samyagdraShTi viShay sevanAro nathI, ane jem sheTh vepAr karanAro chhe tem mithyAdraShTi viShay sevanAro chhe.

have AgaLanI gAthAonI sUchanAnun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ सम्यग्दृष्टेः नियतं ज्ञान-वैराग्य-शक्तिः भवति ] samyagdraShTine niyamathI gnAn ane vairAgyanI shakti hoy chhe; [ यस्मात् ] kAraN ke [ अयं ] te (samyagdraShTi jIv) [ स्व-अन्य- रूप-आप्ति-मुक्त्या ] svarUpanun grahaN ane parano tyAg karavAnI vidhi vaDe [ स्वं वस्तुत्वं कलयितुम् ] potAnA vastutvano (yathArtha svarUpano) abhyAs karavA mATe, [ इदं स्वं च परं ] ‘ A sva chhe (arthAt AtmasvarUp chhe) ane A par chhe ’ [ व्यतिकरम् ] evo bhed [ तत्त्वतः ] paramArthe [ ज्ञात्वा ] jANIne [ स्वस्मिन् आस्ते ] svamAn rahe chhe ( – Take chhe) ane [ परात् रागयोगात् ]