Page 310 of 642
PDF/HTML Page 341 of 673
single page version

ये कर्मोदयविपाकप्रभवा विविधा भावा न ते मम स्वभावाः । एष टङ्कोत्कीर्णैक- ज्ञायकभावोऽहम् ।

सम्यग्दृष्टिर्विशेषेण तु स्वपरावेवं जानाति — parathI — rAganA yogathI — [ सर्वतः ] sarva prakAre [ विरमति ] virame chhe. (A rIt gnAnavairAgyanI shakti vinA hoI shake nahi.) 136.

have pratham, samyagdraShTi sAmAnyapaNe svane ane parane A pramANe jANe chhe — em gAthAmAn kahe chhe —

gAthArtha — [ कर्मणां ] karmonA [ उदयविपाकः ] udayano vipAk (phaL) [ जिनवरैः ] jinavaroe [ विविधः ] anek prakArano [ वर्णितः ] varNavyo chhe [ ते ] te [ मम स्वभावाः ] mArA svabhAvo [ न तु ] nathI; [ अहम् तु ] hun to [ एकः ] ek [ ज्ञायकभावः ] gnAyakabhAv chhun.

TIkA — je karmanA udayanA vipAkathI utpanna thayelA anek prakAranA bhAvo chhe te mArA svabhAvo nathI; hun to A (pratyakSha anubhavagochar) TankotkIrNa ek gnAyakabhAv chhun.

bhAvArtha — A pramANe sAmAnyapaNe samasta karmajanya bhAvone samyagdraShTi par jANe chhe ane potAne ek gnAyakasvabhAv ja jANe chhe.

have samyagdraShTi visheShapaNe svane ane parane A pramANe jANe chhe — em kahe chhe —

Page 311 of 642
PDF/HTML Page 342 of 673
single page version

अस्ति किल रागो नाम पुद्गलकर्म, तदुदयविपाकप्रभवोऽयं रागरूपो भावः, न पुनर्मम स्वभावः । एष टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावोऽहम् ।

एवमेव च रागपदपरिवर्तनेन द्वेषमोहक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकाय- श्रोत्रचक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि, अनया दिशा अन्यान्यप्यूह्यानि ।

एवं च सम्यग्दृष्टिः स्वं जानन् रागं मुञ्चंश्च नियमाज्ज्ञानवैराग्यसम्पन्नो भवति —

gAthArtha — [ रागः ] rAg [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarma chhe, [ तस्य ] teno [ विपाकोदयः ] vipAkarUp uday [ एषः भवति ] A chhe, [ एषः ] A [ मम भावः ] mAro bhAv [ न तु ] nathI; [ अहम् ] hun to [ खलु ] nishchayathI [ एकः ] ek [ ज्ञायकभावः ] gnAyakabhAv chhun.

TIkA — kharekhar rAg nAmanun pudgalakarma chhe, tenA udayanA vipAkathI utpanna thayelo A rAgarUp bhAv chhe, mAro svabhAv nathI; hun to A (pratyakSha anubhavagochar) TankotkIrNa ek gnAyakabhAv chhun. (A rIte samyagdraShTi visheShapaNe svane ane parane jANe chhe.)

vaLI A ja pramANe ‘rAg’pad badalIne tenI jagyAe dveSh, moh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAyA, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan ane sparshan — e shabdo mUkI soL sUtro vyAkhyAnarUp karavAn ( – kahevAn) ane A upadeshathI bIjAn paN vichAravAn.

A rIte samyagdraShTi potAne jANato ane rAgane chhoDato thako niyamathI gnAn- vairAgyasampanna hoy chhe — em havenI gAthAmAn kahe chhe —

Page 312 of 642
PDF/HTML Page 343 of 673
single page version

एवं सम्यग्दृष्टिः सामान्येन विशेषेण च परस्वभावेभ्यो भावेभ्यो सर्वेभ्योऽपि विविच्य टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावस्वभावमात्मनस्तत्त्वं विजानाति । तथा तत्त्वं विजानंश्च स्वपरभावो- पादानापोहननिष्पाद्यं स्वस्य वस्तुत्वं प्रथयन् कर्मोदयविपाकप्रभवान् भावान् सर्वानपि मुञ्चति । ततोऽयं नियमात् ज्ञानवैराग्यसम्पन्नो भवति ।

gAthArtha — [ एवं ] A rIte [ सम्यग्दृष्टिः ] samyagdraShTi [ आत्मानं ] AtmAne (potAne) [ ज्ञायकस्वभावम् ] gnAyakasvabhAv [ जानाति ] jANe chhe [ च ] ane [ तत्त्वं ] tattvane arthAt yathArtha svarUpane [ विजानन् ] jANato thako [ कर्मविपाकं ] karmanA vipAkarUp [ उदयं ] udayane [ मुञ्चति ] chhoDe chhe.

TIkA — A rIte samyagdraShTi sAmAnyapaNe ane visheShapaNe parabhAvasvarUp sarva bhAvothI vivek (bhedagnAn, bhinnatA) karIne, TankotkIrNa ek gnAyakabhAv jeno svabhAv chhe evun je AtmAnun tattva tene (sArI rIte) jANe chhe; ane e rIte tattvane jANato, svabhAvanA grahaN ane parabhAvanA tyAgathI nIpajavAyogya potAnA vastutvane vistArato ( – prasiddha karato), karmanA udayanA vipAkathI utpanna thayelA samasta bhAvone chhoDe chhe. tethI te (samyagdraShTi) niyamathI gnAnavairAgyasampanna hoy chhe (em siddha thayun).

bhAvArtha — jyAre potAne to gnAyakabhAvarUp sukhamay jANe ane karmanA udayathI thayelA bhAvone AkuLatArUp dukhamay jANe tyAre gnAnarUp rahevun ane parabhAvothI virAgatA — e banne avashya hoy ja chhe. A vAt pragaT anubhavagochar chhe. e (gnAnavairAgya) ja samyagdraShTinun chihna chhe.

Page 313 of 642
PDF/HTML Page 344 of 673
single page version

‘‘je jIv paradravyamAn Asakta – rAgI chhe ane samyagdraShTipaNAnun abhimAn kare chhe te samyagdraShTi chhe ja nahi, vRuthA abhimAn kare chhe’’ evA arthanun kaLasharUp kAvya have kahe chhe —

shlokArtha — ‘‘[ अयम् अहं स्वयम् सम्यग्दृष्टिः, मे जातुः बन्धः न स्यात् ] A hun pote samyagdraShTi chhun, mane kadI bandh thato nathI (kAraN ke shAstramAn samyagdraShTine bandh kahyo nathI)’’ [ इति ] em mAnIne [ उत्तान-उत्पुलक-वदनाः ] jemanun mukh garvathI Unchun tathA pulakit (romAnchit) thayun chhe evA [ रागिणः ] rAgI jIvo ( – paradravya pratye rAgadveShamohabhAvavALA jIvo – ) [ अपि ] bhale [ आचरन्तु ] mahAvratAdinun AcharaN karo tathA [ समितिपरतां आलम्बन्तां ] *samitinI utkRuShTatAnun Alamban karo [ अद्य अपि ] topaN haju [ ते पापाः ] teo pApI (mithyAdraShTi) ja chhe, [ यतः ] kAraN ke [ आत्म-अनात्म-अवगम-विरहात् ] AtmA ane anAtmAnA gnAnathI rahit hovAthI [ सम्यक्त्व-रिक्ताः सन्ति ] teo samyaktvathI rahit chhe.

bhAvArtha — paradravya pratye rAg hovA chhatAn je jIv ‘hun samyagdraShTi chhun, mane bandh thato nathI’ em mAne chhe tene samyaktva kevun? te vrat-samiti pALe topaN svaparanun gnAn nahi hovAthI te pApI ja chhe. potAne bandh nathI thato em mAnIne svachchhande pravarte te vaLI samyagdraShTi kevo? kAraN ke jyAn sudhI yathAkhyAt chAritra na thAy tyAn sudhI chAritramohanA rAgathI bandh to thAy ja chhe ane jyAn sudhI rAg rahe tyAn sudhI samyagdraShTi to potAnI nindA-garhA karato ja rahe chhe. gnAn thavAmAtrathI bandhathI chhuTAtun nathI, gnAn thayA pachhI temAn ja lInatArUp – shuddhopayogarUp – chAritrathI bandh kapAy chhe. mATe rAg hovA chhatAn, ‘bandh thato nathI’ em mAnIne svachchhande pravartanAr jIv mithyAdraShTi ja chhe.

ahIn koI pUchhe ke ‘‘vrat-samiti to shubh kArya chhe, to pachhI vrat-samiti pALatAn chhatAn te jIvane pApI kem kahyo?’’ tenun samAdhAna — siddhAntamAn pAp mithyAtvane ja kahyun chhe; jyAn sudhI mithyAtva rahe tyAn sudhI shubh-ashubh sarva kriyAne adhyAtmamAn paramArthe pAp ja kahevAy chhe. vaLI vyavahAranayanI pradhAnatAmAn, vyavahArI jIvone ashubh chhoDAvI shubhamAn lagADavA shubh kriyAne kathanchit puNya paN kahevAy chhe. Am kahevAthI syAdvAdamatamAn kAI virodh nathI. * samiti = vihAr, vachan, AhAr vagerenI kriyAmAn jatanAthI pravartavun te

Page 314 of 642
PDF/HTML Page 345 of 673
single page version

vaLI koI pUchhe chhe ke — ‘‘paradravyamAn rAg rahe tyAn sudhI jIvane mithyAdraShTi kahyo te vAtamAn ame samajyA nahi. aviratasamyagdraShTi vagerene chAritramohanA udayathI rAgAdibhAv to hoy chhe, temane samyaktva kem chhe?’’ tenun samAdhAna — ahIn mithyAtva sahit anantAnubandhI rAg pradhAnapaNe kahyo chhe. jene evo rAg hoy chhe arthAt jene paradravyamAn tathA paradravyathI thatA bhAvomAn AtmabuddhipUrvak prIti-aprIti thAy chhe, tene svaparanun gnAnashraddhAn nathI — bhedagnAn nathI em samajavun. jIv munipad laI vrat-samiti pALe topaN jyAn sudhI (vrat-samiti pALatAn) par jIvonI rakShA, sharIr sambandhI jatanAthI pravartavun ityAdi paradravyanI kriyAthI tathA paradravyanA nimitte thatA potAnA shubh bhAvothI potAno mokSha mAne chhe ane par jIvono ghAt thavo, ayatnAchArarUpe pravartavun ityAdi paradravyanI kriyAthI tathA paradravyanA nimitte thatA potAnA ashubh bhAvothI ja potAne bandh thato mAne chhe tyAn sudhI tene svaparanun gnAn thayun nathI em jANavun; kAraN ke bandh-mokSha to potAnA ashuddha tathA shuddha bhAvothI ja thatA hatA, shubhAshubh bhAvo to bandhanAn ja kAraN hatA ane paradravya to nimittamAtra ja hatun, temAn teNe viparyayarUp mAnyun. A rIte jyAn sudhI jIv paradravyathI ja bhalumbUrun mAnI rAgadveSh kare chhe tyAn sudhI te samyagdraShTi nathI. samyagdraShTi jIv to jyAn sudhI potAne chAritramohasambandhI rAgAdik rahe chhe tyAn sudhI te rAgAdik viShe tathA rAgAdikanI preraNAthI je paradravyasambandhI shubhAshubh kriyAmAn te pravarte chhe te pravRuttio viShe em mAne chhe ke — A karmanun jor chhe; tenAthI nivRutta thaye ja mArun bhalun chhe. te temane rogavat jANe chhe. pIDA sahI shakAtI nathI tethI temano ilAj karavArUpe pravarte chhe topaN tene temanA pratye rAg kahI shakAto nathI; kAraN ke jene rog mAne tenA pratye rAg kevo? te tene maTADavAno ja upAy kare chhe ane te maTavun paN potAnA ja gnAnapariNAmarUp pariNamanathI mAne chhe. A rIte samyagdraShTine rAg nathI. A pramANe paramArtha adhyAtmadraShTithI ahIn vyAkhyAn jANavun. ahIn mithyAtva sahit rAgane ja rAg kahyo chhe, mithyAtva vinA chAritramohasambandhI udayanA pariNAmane rAg kahyo nathI; mATe samyagdraShTine gnAnavairAgyashakti avashya hoy ja chhe. mithyAtva sahit rAg samyagdraShTine hoto nathI ane mithyAtva sahit rAg hoy te samyagdraShTi nathI. AvA (mithyAdraShTinA ane samyagdraShTinA bhAvonA) taphAvatane samyagdraShTi ja jANe chhe. mithyAdraShTino adhyAtmashAstramAn pratham to pravesh nathI ane jo pravesh kare to viparIt samaje chhe — vyavahArane sarvathA chhoDI bhraShTa thAy chhe athavA to nishchayane sArI rIte jANyA vinA vyavahArathI ja mokSha mAne chhe, paramArtha tattvamAn mUDh rahe chhe. jo koI viral jIv yathArtha

Page 315 of 642
PDF/HTML Page 346 of 673
single page version

यस्य रागादीनामज्ञानमयानां भावानां लेशस्यापि सद्भावोऽस्ति स श्रुतकेवलिकल्पोऽपि syAdvAdanyAyathI satyArtha samajI jAy to tene avashya samyaktvanI prApti thAy ja chhe — te avashya samyagdraShTi banI jAy chhe. 137.

have pUchhe chhe ke rAgI (jIv) kem samyagdraShTi na hoy? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ खलु ] kharekhar [ यस्य ] je jIvane [ रागादीनां तु परमाणुमात्रम् अपि ] paramANumAtra – leshamAtra – paN rAgAdik [ विद्यते ] varte chhe [ सः ] te jIv [ सर्वागमधरः अपि ] bhale sarva Agam bhaNelo hoy topaN [ आत्मानं तु ] AtmAne [ न अपि जानाति ] nathI jANato; [ च ] ane [ आत्मानम् ] AtmAne [ अजानन् ] nahi jANato thako [ सः ] te [ अनात्मानं अपि ] anAtmAne (parane) paN [ अजानन् ] nathI jANato; [ जीवाजीवौ ] e rIte je jIv ane ajIvane [ अजानन् ] nathI jANato te [ सम्यग्दृष्टिः ] samyagdraShTi [ कथं भवति ] kem hoI shake?

TIkA — jene rAgAdi agnAnamay bhAvonA leshamAtrano paN sadbhAv chhe te bhale

Page 316 of 642
PDF/HTML Page 347 of 673
single page version

ज्ञानमयस्य भावस्याभावादात्मानं न जानाति । यस्त्वात्मानं न जानाति सोऽनात्मानमपि न जानाति, स्वरूपपररूपसत्तासत्ताभ्यामेकस्य वस्तुनो निश्चीयमानत्वात् । ततो य आत्मानात्मानौ न जानाति स जीवाजीवौ न जानाति । यस्तु जीवाजीवौ न जानाति स सम्यग्दृष्टिरेव न भवति । ततो रागी ज्ञानाभावान्न भवति सम्यग्दृष्टिः ।

bhAvArtha — ahIn ‘rAg’ shabdathI agnAnamay rAgadveShamoh kahevAmAn AvyA chhe. tyAn ‘agnAnamay’ kahevAthI mithyAtva-anantAnubandhIthI thayelA rAgAdik samajavA, mithyAtva vinA chAritramohanA udayano rAg na levo; kAraN ke aviratasamyagdraShTi vagerene chAritramohanA uday sambandhI rAg chhe te gnAnasahit chhe; te rAgane samyagdraShTi karmodayathI thayelo rog jANe chhe ane tene maTADavA ja ichchhe chhe; te rAg pratye tene rAg nathI. vaLI samyagdraShTine rAgano leshamAtra sadbhAv nathI em kahyun chhe tenun kAraN A pramANe chhe — samyagdraShTine ashubh rAg to atyant gauN chhe ane je shubh rAg thAy chhe tene te jarAy bhalo (sAro) samajato nathI — tenA pratye leshamAtra rAg karato nathI. vaLI nishchayathI to tene rAganun svAmitva ja nathI. mATe tene leshamAtra rAg nathI.

jo koI jIv rAgane bhalo jANI tenA pratye leshamAtra rAg kare to — bhale te sarva shAstro bhaNI chUkyo hoy, muni hoy, vyavahArachAritra paN pALato hoy topaN — em samajavun ke teNe potAnA AtmAnun paramArthasvarUp nathI jANyun, karmodayajanit rAgane ja sAro mAnyo chhe ane tenAthI ja potAno mokSha mAnyo chhe. A rIte potAnA ane paranA paramArtha svarUpane nahi jANato hovAthI jIv-ajIvanA paramArtha svarUpane jANato nathI. ane jyAn jIv ane ajIv — be padArthone ja jANato nathI tyAn samyagdraShTi kevo? mATe rAgI jIv samyagdraShTi hoI shake nahi.

Page 317 of 642
PDF/HTML Page 348 of 673
single page version

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe, je kAvya dvArA AchAryadev anAdithI rAgAdikane potAnun pad jANI sUtelAn rAgI prANIone upadesh kare chhe —

shlokArtha — (shrI guru sansArI bhavya jIvone sambodhe chhe ke) [ अन्धाः ] he andh prANIo! [ आसंसारात् ] anAdi sansArathI mAnDIne [ प्रतिपदम् ] paryAye paryAye [ अमी रागिणः ] A rAgI jIvo [ नित्यमत्ताः ] sadAy matta vartatA thakA [ यस्मिन् सुप्ताः ] je padamAn sUtA chhe — Unghe chhe [ तत् ] te pad arthAt sthAn [ अपदम् अपदं ] apad chhe — apad chhe, (tamArun sthAn nathI,) [ विबुध्यध्वम् ] em tame samajo. (be vAr kahevAthI ati karuNAbhAv sUchit thAy chhe.) [ इतः एत एत ] A taraph Avo — A taraph Avo, (ahIn nivAs karo,) [ पदम् इदम् इदं ] tamArun pad A chhe — A chhe [ यत्र ] jyAn [ शुद्धः शुद्धः चैतन्यधातुः ] shuddha-shuddha chaitanyadhAtu [ स्व- रस-भरतः ] nij rasanI atishayatAne lIdhe [ स्थायिभावत्वम् एति ] sthAyIbhAvapaNAne prApta chhe arthAt sthir chhe — avinAshI chhe. (ahIn ‘shuddha’ shabda be vAr kahyo chhe te dravya ane bhAv bannenI shuddhatA sUchave chhe. sarva anyadravyothI judo hovAne lIdhe AtmA dravye shuddha chhe ane paranA nimitte thatA potAnA bhAvothI rahit hovAne lIdhe bhAve shuddha chhe.)

bhAvArtha — jem koI mahAn puruSh madya pIne malin jagyAmAn sUto hoy tene koI AvIne jagADe — sambodhan kare ke ‘‘tArI sUvAnI jagyA A nathI; tArI jagyA to shuddha suvarNamay dhAtunI banelI chhe, anya kudhAtunA bheLathI rahit shuddha chhe ane ati majabUt chhe; mATe hun tane batAvun chhun tyAn Av, tyAn shayan Adi karI Anandit thA’’; tevI rIte A prANIo anAdi sansArathI mAnDIne rAgAdikane bhalA jANI, temane ja potAno svabhAv jANI, temAn ja nishchint sUtAn chhe — sthit chhe, temane shrI guru karuNApUrvak sambodhe chhe — jagADe chhe — sAvadhAn kare chhe ke ‘‘he andh prANIo! tame je padamAn sUtAn chho te tamArun pad nathI; tamArun pad to shuddha chaitanyadhAtumay chhe, bahAramAn anya dravyonA bheL vinAnun tem ja antarangamAn vikAr vinAnun shuddha chhe ane sthAyI chhe; te padane prApta thAo — shuddha chaitanyarUp potAnA bhAvano Ashray karo’’. 138.

Page 318 of 642
PDF/HTML Page 349 of 673
single page version

इह खलु भगवत्यात्मनि बहूनां द्रव्यभावानां मध्ये ये किल अतत्स्वभावेनोपलभ्यमानाः, अनियतत्वावस्थाः, अनेके, क्षणिकाः, व्यभिचारिणो भावाः, ते सर्वेऽपि स्वयमस्थायित्वेन स्थातुः स्थानं भवितुमशक्यत्वात् अपदभूताः । यस्तु तत्स्वभावेनोपलभ्यमानः, नियतत्वावस्थः, एकः, नित्यः, अव्यभिचारी भावः, स एक एव स्वयं स्थायित्वेन स्थातुः स्थानं भवितुं शक्यत्वात् पदभूतः ।

have pUchhe chhe ke (he gurudev!) te pad kayun chhe? (te tame batAvo). te prashnano uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ आत्मनि ] AtmAmAn [ अपदानि ] apadabhUt [ द्रव्यभावान् ] dravya-bhAvone [ मुक्त्वा ] chhoDIne [ नियतम् ] nishchit, [ स्थिरम् ] sthir, [ एकम् ] ek [ इमं ] A (pratyakSha anubhavagochar) [ भावम् ] bhAvane — [ स्वभावेन उपलभ्यमानं ] ke je (AtmAnA) svabhAvarUpe anubhavAy chhe tene — [ तथा ] (he bhavya!) jevo chhe tevo [ गृहाण ] grahaN kar. (te tArun pad chhe.)

TIkA — kharekhar A bhagavAn AtmAmAn bahu dravya-bhAvo madhye ( – dravyabhAvarUp ghaNA bhAvo madhye), je atatsvabhAve anubhavAtA (arthAt AtmAnA svabhAvarUpe nahi parantu parasvabhAvarUpe anubhavAtA), aniyat avasthAvALA, anek, kShaNik, vyabhichArI bhAvo chhe, te badhAy pote asthAyI hovAne lIdhe sthAtAnun sthAn arthAt rahenAranun raheThAN nahi thaI shakavA yogya hovAthI apadabhUt chhe; ane je tatsvabhAve (arthAt AtmAnA svabhAvarUpe) anubhavAto, niyat avasthAvALo, ek, nitya, avyabhichArI bhAv (chaitanyamAtra gnAnabhAv) chhe, te ek ja pote sthAyI hovAne lIdhe sthAtAnun sthAn arthAt rahenAranun raheThAN thaI shakavA yogya hovAthI padabhUt chhe. tethI samasta asthAyI bhAvone chhoDI, je sthAyIbhAvarUp chhe evun paramArtharasapaNe

Page 319 of 642
PDF/HTML Page 350 of 673
single page version

ततः सर्वानेवास्थायिभावान् मुक्त्वा स्थायिभावभूतं परमार्थरसतया स्वदमानं ज्ञानमेकमेवेदं स्वाद्यम् ।

svAdamAn Avatun A gnAn ek ja AsvAdavAyogya chhe.

bhAvArtha — pUrve varNAdik guNasthAnaparyant bhAvo kahyA hatA te badhAy, AtmAmAn aniyat, anek, kShaNik, vyabhichArI bhAvo chhe. AtmA sthAyI chhe ( – sadA vidyamAn chhe) ane te badhA bhAvo asthAyI chhe ( – nitya TakatA nathI), tethI teo AtmAnun sthAn – raheThAN – thaI shakatA nathI arthAt teo AtmAnun pad nathI. je A svasamvedanarUp gnAn chhe te niyat chhe, ek chhe, nitya chhe, avyabhichArI chhe. AtmA sthAyI chhe ane A gnAn paN sthAyI bhAv chhe tethI te AtmAnun pad chhe. te ek ja gnAnIo vaDe AsvAd levA yogya chhe.

have A arthano kaLasharUp shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ तत् एकम् एव हि पदम् स्वाद्यं ] te ek ja pad AsvAdavAyogya chhe [ विपदाम् अपदं ] ke je vipattionun apad chhe (arthAt jemAn ApadAo sthAn pAmI shakatI nathI) ane [ यत्पुरः ] jenI AgaL [ अन्यानि पदानि ] anya (sarva) pado [ अपदानि एव भासन्ते ] apad ja bhAse chhe.

bhAvArtha — ek gnAn ja AtmAnun pad chhe. temAn koI paN ApadA praveshI shakatI nathI ane tenI AgaL anya sarva pado apadasvarUp bhAse chhe (kAraN ke teo AkuLatAmay chhe — ApattirUp chhe). 139.

vaLI kahe chhe ke AtmA gnAnano anubhav kare chhe tyAre Am kare chhe —

shlokArtha — [ एक-ज्ञायकभाव-निर्भर-महास्वादं समासादयन् ] ek gnAyakabhAvathI bharelA mahAsvAdane leto, (e rIte gnAnamAn ja ekAgra thatAn bIjo svAd Avato nathI mATe) [ द्वन्द्वमयं

Page 320 of 642
PDF/HTML Page 351 of 673
single page version

स्वादं विधातुम् असहः ] dvandvamay svAdane levA asamartha (arthAt varNAdik, rAgAdik tathA kShAyopashamik gnAnanA bhedono svAd levAne asamartha ), [ आत्म-अनुभव-अनुभाव-विवशः स्वां वस्तुवृत्तिं विदन् ] AtmAnA anubhavanA – svAdanA prabhAvane AdhIn thayo hovAthI nij vastuvRuttine (AtmAnI shuddhapariNatine) jANato – AsvAdato ( arthAt AtmAnA advitIy svAdanA anubhavanamAnthI bahAr nahi Avato) [ एषः आत्मा ] A AtmA [ विशेष-उदयं भ्रश्यत् ] gnAnanA visheShonA udayane gauN karato, [ सामान्यं कलयन् किल ] sAmAnyamAtra gnAnane abhyAsato, [ सकलं ज्ञानं ] sakaL gnAnane [ एकताम् नयति ] ekapaNAmAn lAve chhe — ekarUpe prApta kare chhe.

bhAvArtha — A ek svarUpagnAnanA rasIlA svAd AgaL anya ras phikkA chhe. vaLI svarUpagnAnane anubhavatAn sarva bhedabhAvo maTI jAy chhe. gnAnanA visheSho gneyanA nimitte thAy chhe. jyAre gnAnasAmAnyano svAd levAmAn Ave tyAre gnAnanA sarva bhedo paN gauN thaI jAy chhe, ek gnAn ja gneyarUp thAy chhe.

ahIn prashna thAy chhe ke chhadmasthane pUrNarUp kevaLagnAnano svAd kaI rIte Ave? A prashnano uttar pahelAn shuddhanayanun kathan karatAn devAI gayo chhe ke shuddhanay AtmAnun shuddha pUrNa svarUp jaNAvato hovAthI shuddhanay dvArA pUrNarUp kevaLagnAnano parokSha svAd Ave chhe. 140.

have, ‘karmanA kShayopashamanA nimitte gnAnamAn bhed hovA chhatAn tenun svarUp vichAravAmAn Ave to gnAn ek ja chhe ane te gnAn ja mokShano upAy chhe’ evA arthanI gAthA kahe chhe —

gAthArtha — [ आभिनिबोधिकश्रुतावधिमनःपर्ययकेवलं च ] matignAn, shrutagnAn, avadhignAn, manaparyayagnAn ane kevaLagnAn — [ तत् ] te [ एकम् एव ] ek ja [ पदम् भवति ] pad chhe (kAraN ke gnAnanA sarva bhedo gnAn ja chhe); [ सः एषः परमार्थः ] te A paramArtha chhe ( – shuddhanayanA

Page 321 of 642
PDF/HTML Page 352 of 673
single page version

आत्मा किल परमार्थः, तत्तु ज्ञानम्; आत्मा च एक एव पदार्थः, ततो ज्ञानमप्येकमेव पदं; यदेतत्तु ज्ञानं नामैकं पदं स एष परमार्थः साक्षान्मोक्षोपायः । न चाभिनिबोधिकादयो भेदा इदमेकं पदमिह भिन्दन्ति, किन्तु तेऽपीदमेवैकं पदमभिनन्दन्ति । तथाहि — यथात्र सवितुर्घनपटलावगुण्ठितस्य तद्विघटनानुसारेण प्राकटयमासादयतः प्रकाशनातिशयभेदा न तस्य प्रकाशस्वभावं भिन्दन्ति, तथा आत्मनः कर्मपटलोदयावगुण्ठितस्य तद्विघटनानुसारेण प्राकटयमासादयतो ज्ञानातिशयभेदा न तस्य ज्ञानस्वभावं भिन्द्युः, किन्तु प्रत्युत तमभिनन्देयुः । ततो निरस्तसमस्तभेदमात्मस्वभावभूतं ज्ञानमेवैकमालम्ब्यम् । तदालम्बनादेव भवति पदप्राप्तिः, नश्यति भ्रान्तिः, भवत्यात्मलाभः, सिध्यत्यनात्मपरिहारः, न कर्म मूर्छति, न रागद्वेषमोहा उत्प्लवन्ते, न पुनः कर्म आस्रवति, न पुनः कर्म बध्यते, प्राग्बद्धं कर्म उपभुक्तं निर्जीर्यते,

TIkA — AtmA kharekhar paramArtha ( param padArtha ) chhe ane te (AtmA) gnAn chhe; vaLI AtmA ek ja padArtha chhe; tethI gnAn paN ek ja pad chhe. je A gnAn nAmanun ek pad chhe te A paramArthasvarUp sAkShAt mokSha-upAy chhe. ahIn, matignAn Adi (gnAnanA) bhedo A ek padane bhedatA nathI parantu teo paN A ja ek padane abhinande chhe ( – Teko Ape chhe). te draShTAntathI samajAvavAmAn Ave chhe — jevI rIte A jagatamAn vAdaLAnnA paTalathI DhankAyelo sUrya ke je vAdaLAnnA *vighaTan anusAre pragaTapaNun pAme chhe, tenA (arthAt sUryanA) prakAshananI (prakAshavAnI) hInAdhikatArUp bhedo tenA (sAmAnya) prakAshasvabhAvane bhedatA nathI, tevI rIte karmapaTalanA udayathI DhankAyelo AtmA ke je karmanA vighaTan (kShayopasham) anusAre pragaTapaNun pAme chhe, tenA gnAnanI hInAdhikatArUp bhedo tenA (sAmAnya) gnAnasvabhAvane bhedatA nathI parantu UlaTA tene abhinande chhe. mATe jemAn samasta bhed dUr thayA chhe evA AtmasvabhAvabhUt gnAnanun ja ekanun Alamban karavun. tenA AlambanathI ja (nij) padanI prApti thAy chhe, bhrAntino nAsh thAy chhe, AtmAno lAbh thAy chhe, anAtmAno parihAr siddha thAy chhe, (em thavAthI) karma jorAvar thaI shakatun nathI, rAgadveShamoh utpanna thatA nathI, (rAgadveShamoh vinA) pharI karma Asravatun nathI, (Asrav vinA) pharI karma bandhAtun nathI, pUrve bandhAyelun karma bhogavAyun thakun nirjarI jAy chhe, samasta karmano abhAv thavAthI sAkShAt mokSha * vighaTan = chhUTun paDavun te; vikharAI javun te; nAsh.

Page 322 of 642
PDF/HTML Page 353 of 673
single page version

कृत्स्नकर्माभावात् साक्षान्मोक्षो भवति ।

किञ्च — thAy chhe. (Avun gnAnanA Alambananun mAhAtmya chhe.)

bhAvArtha — karmanA kShayopasham anusAr gnAnamAn je bhedo thayA chhe te kAI gnAnasAmAnyane agnAnarUp nathI karatA, UlaTA gnAnane pragaT kare chhe; mATe bhedone gauN karI, ek gnAnasAmAnyanun Alamban laI AtmAnun dhyAn dharavun; tenAthI sarva siddhi thAy chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ निष्पीत-अखिल-भाव-मण्डल-रस-प्राग्भार-मत्ताः इव ] pI javAmAn Avelo je samasta padArthonA samUharUpI ras tenI atishayatAthI jANe ke matta thaI gaI hoy evI [ यस्य इमाः अच्छ-अच्छाः संवेदनव्यक्तयः ] jenI A nirmaLathI paN nirmaL samvedanavyaktio ( – gnAnaparyAyo, anubhavamAn AvatA gnAnanA bhedo) [ यद् स्वयम् उच्छलन्ति ] ApoAp UchhaLe chhe, [ सः एषः भगवान् अद्भुतनिधिः चैतन्यरत्नाकरः ] te A bhagavAn adbhut nidhivALo chaitanyaratnAkar, [ अभिन्नरसः ] gnAnaparyAyorUpI tarango sAthe jeno ras abhinna chhe evo, [ एकः अपि अनेकीभवन् ] ek hovA chhatAn anek thato, [ उत्कलिकाभिः ] gnAnaparyAyorUpI tarango vaDe [ वल्गति ] dolAyamAn thAy chhe — UchhaLe chhe.

bhAvArtha — jem ghaNAn ratnovALo samudra ek jaLathI ja bharelo chhe ane temAn nAnA moTA anek tarango UchhaLe chhe te ek jaLarUp ja chhe, tem ghaNA guNono bhanDAr A gnAnasamudra AtmA ek gnAnajaLathI ja bharelo chhe ane karmanA nimittathI gnAnanA anek bhedo – vyaktio ApoAp pragaT thAy chhe te vyaktio ek gnAnarUp ja jANavI, khanDakhanDarUpe na anubhavavI. 141.

have vaLI visheSh kahe chhe —

Page 323 of 642
PDF/HTML Page 354 of 673
single page version

shlokArtha — [ दुष्करतरैः ] koI jIvo to ati duShkar (mahA dukhe karI shakAy evAn) ane [ मोक्ष-उन्मुखैः ] mokShathI parAngmukh evAn [ कर्मभिः ] karmo vaDe [ स्वयमेव ] svayamev (arthAt jinAgnA vinA) [ क्लिश्यन्तां ] klesh pAme to pAmo [ च ] ane [ परे ] bIjA koI jIvo [ महाव्रत-तपः-भारेण ] (mokShanI sammukh arthAt kathanchit jinAgnAmAn kahelAn) mahAvrat ane tapanA bhArathI [ चिरम् ] ghaNA vakhat sudhI [ भग्नाः ] bhagna thayA thakA ( – tUTI maratA thakA) [ क्लिश्यन्तां ] klesh pAme to pAmo; (parantu) [ साक्षात् मोक्षः ] je sAkShAt mokShasvarUp chhe, [ निरामयपदं ] nirAmay (rogAdi samasta klesh vinAnun) pad chhe ane [ स्वयं संवेद्यमानं ] svayam samvedyamAn chhe (arthAt potAnI meLe pote vedavAmAn Ave chhe) evun [ इदं ज्ञानं ] A gnAn to [ ज्ञानगुणं विना ] gnAnaguN vinA [ कथम् अपि ] koI paN rIte [ प्राप्तुं न हि क्षमन्ते ] teo prApta karI shakatA ja nathI.

bhAvArtha — gnAn chhe te sAkShAt mokSha chhe; te gnAnathI ja maLe chhe, anya koI kriyAkAnDathI tenI prApti thatI nathI. 142.

have A ja upadesh gAthAmAn kare chhe —

gAthArtha — [ ज्ञानगुणेन विहीनाः ] gnAnaguNathI rahit [ बहवः अपि ] ghaNAy loko (ghaNA prakAranAn karma karavA chhatAn) [ एतत् पदं तु ] A gnAnasvarUp padane [ न लभन्ते ] pAmatA nathI;

Page 324 of 642
PDF/HTML Page 355 of 673
single page version

यतो हि सकलेनापि कर्मणा, कर्मणि ज्ञानस्याप्रकाशनात्, ज्ञानस्यानुपलम्भः । केवलेन ज्ञानेनैव, ज्ञान एव ज्ञानस्य प्रकाशनात्, ज्ञानस्योपलम्भः । ततो बहवोऽपि बहुनापि कर्मणा ज्ञानशून्या नेदमुपलभन्ते, इदमनुपलभमानाश्च कर्मभिर्न मुच्यन्ते । ततः कर्ममोक्षार्थिना केवलज्ञानावष्टम्भेन नियतमेवेदमेकं पदमुपलम्भनीयम् ।

[ तद् ] mATe he bhavya! [ यदि ] jo tun [ कर्मपरिमोक्षम् ] karmathI sarvathA mukta thavA [ इच्छसि ] ichchhato ho to [ नियतम् एतत् ] niyat evA Ane (gnAnane) [ गृहाण ] grahaN kar.

TIkA — karmamAn (karmakAnDamAn) gnAnanun prakAshavun nahi hovAthI saghaLAny karmathI gnAnanI prApti thatI nathI; gnAnamAn ja gnAnanun prakAshavun hovAthI kevaL (ek) gnAnathI ja gnAnanI prApti thAy chhe. mATe gnAnashUnya ghaNAy jIvo, puShkaL (ghaNA prakAranAn) karma karavAthI paN A gnAnapadane pAmatA nathI ane A padane nahi pAmatA thakA teo karmothI mukta thatA nathI; mATe karmathI mukta thavA ichchhanAre kevaL (ek) gnAnanA AlambanathI, niyat ja evun A ek pad prApta karavAyogya chhe.

bhAvArtha — gnAnathI ja mokSha thAy chhe, karmathI nahi; mATe mokShArthIe gnAnanun ja dhyAn karavun em upadesh chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ इदं पदम् ] A (gnAnasvarUp) pad [ ननु कर्मदुरासदं ] karmathI kharekhar ¹durAsad chhe ane [ सहज-बोध-कला-सुलभं किल ] sahaj gnAnanI kaLA vaDe kharekhar sulabh chhe; [ ततः ] mATe [ निज-बोध-कला-बलात् ] nijagnAnanI kaLAnA baLathI [ इदं कलयितुं ] A padane ²abhyAsavAne [ जगत् सततं यततां ] jagat satat prayatna karo.

bhAvArtha — sarva karmane chhoDAvIne gnAnakaLAnA baL vaDe ja gnAnano abhyAs karavAno 1. durAsad = duShprApya; aprApya; na jItI shakAy evun. 2. ahIn ‘abhyAsavAne’ evA arthane badale ‘anubhavavAne’, ‘prApta karavAne’ em artha paN thAy chhe.

Page 325 of 642
PDF/HTML Page 356 of 673
single page version

एतावानेव सत्य आत्मा यावदेतज्ज्ञानमिति निश्चित्य ज्ञानमात्र एव नित्यमेव रतिमुपैहि । एतावत्येव सत्याशीः यावदेतज्ज्ञानमिति निश्चित्य ज्ञानमात्रेणैव नित्यमेव सन्तोषमुपैहि । एतावदेव सत्यमनुभवनीयं यावदेतज्ज्ञानमिति निश्चित्य ज्ञानमात्रेणैव नित्यमेव तृप्तिमुपैहि । अथैवं तव नित्यमेवात्मरतस्य, आत्मसन्तुष्टस्य, आत्मतृप्तस्य च वाचामगोचरं सौख्यं भविष्यति । तत्तु तत्क्षण

havenI gAthAmAn A ja upadesh visheSh kare chhe —

gAthArtha — (he bhavya prANI!) tun [ एतस्मिन् ] AmAn ( – gnAnamAn) [ नित्यं ] nitya [ रतः ] rat arthAt prItivALo thA, [ एतस्मिन् ] AmAn [ नित्यं ] nitya [ सन्तुष्टः भव ] santuShTa thA ane [ एतेन ] AnAthI [ तृप्तः भव ] tRupta thA; (Am karavAthI) [ तव ] tane [ उत्तमं सौख्यम् ] uttam sukh [ भविष्यति ] thashe.

TIkA — (he bhavya!) eTalo ja satya ( – paramArthasvarUp) AtmA chhe jeTalun A gnAn chhe — em nishchay karIne gnAnamAtramAn ja sadAy rati ( – prIti, ruchi) pAm; eTalun ja satya kalyAN chhe jeTalun A gnAn chhe — em nishchay karIne gnAnamAtrathI ja sadAy santoSh pAm; eTalun ja satya anubhavanIy (anubhav karavAyogya) chhe jeTalun A gnAn chhe — em nishchay karIne gnAnamAtrathI ja sadAy tRupti pAm. em sadAy AtmAmAn rat, AtmAthI santuShTa ane AtmAthI

Page 326 of 642
PDF/HTML Page 357 of 673
single page version

एव त्वमेव स्वयमेव द्रक्ष्यसि, “मा अन्यान् प्राक्षीः ।

कुतो ज्ञानी परं न परिगृह्णातीति चेत् — tRupta evA tane vachanathI agochar evun sukh thashe; ane te sukh te kShaNe ja tun ja svayamev dekhashe, *bIjAone na pUchh. (te sukh potAne ja anubhavagochar chhe, bIjAne shA mATe pUchhavun paDe?)

bhAvArtha — gnAnamAtra AtmAmAn lIn thavun, tenAthI ja santuShTa thavun ane tenAthI ja tRupta thavun — e param dhyAn chhe. tenAthI vartamAn Anand anubhavAy chhe ane thoDA ja kALamAn gnAnAnandasvarUp kevaLagnAnanI prApti thAy chhe. Avun karanAr puruSh ja te sukhane jANe chhe, bIjAno emAn pravesh nathI.

have gnAnAnubhavanA mahimAnun ane AgaLanI gAthAnI sUchanAnun kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यस्मात् ] kAraN ke [ एषः ] A (gnAnI) [ स्वयम् एव ] pote ja [ अचिन्त्यशक्तिः देवः ] achintya shaktivALo dev chhe ane [ चिन्मात्र-चिन्तामणिः ] chinmAtra chintAmaNi chhe (arthAt chaitanyarUp chintAmaNi ratna chhe), mATe [ सर्व-अर्थ-सिद्ध-आत्मतया ] jenA sarva artha (prayojan) siddha chhe evA svarUpe hovAthI [ ज्ञानी ] gnAnI [ अन्यस्य परिग्रहेण ] anyanA parigrahathI [ किम् विधत्ते ] shun kare? (kAI ja karavAnun nathI.)

bhAvArtha — A gnAnamUrti AtmA pote ja anant shaktino dhArak dev chhe ane pote ja chaitanyarUpI chintAmaNi hovAthI vAnchhit kAryanI siddhi karanAro chhe; mATe gnAnIne sarva prayojan siddha hovAthI tene anya parigrahanun sevan karavAthI shun sAdhya chhe? arthAt kAI ja sAdhya nathI. Am nishchayanayano upadesh chhe. 144.

have pUchhe chhe ke gnAnI parane kem grahato nathI? teno uttar kahe chhe — *मा अन्यान् प्राक्षीः (bIjAone na pUchh) no pAThAntar — माऽतिप्राक्षीः (atiprashno na kar)

Page 327 of 642
PDF/HTML Page 358 of 673
single page version

यतो हि ज्ञानी, यो हि यस्य स्वो भावः स तस्य स्वः स तस्य स्वामी इति खरतरतत्त्वद्रष्टयवष्टम्भात्, आत्मानमात्मनः परिग्रहं तु नियमेन विजानाति, ततो न ममेदं स्वं, नाहमस्य स्वामी इति परद्रव्यं न परिगृह्णाति ।

gAthArtha — [ आत्मानम् तु ] potAnA AtmAne ja [ नियतं ] niyamathI [ आत्मनः परिग्रहं ] potAno parigrah [ विजानन् ] jANato thako [ कः नाम बुधः ] kayo gnAnI [ भणेत् ] em kahe ke [ इदं परद्रव्यं ] A paradravya [ मम द्रव्यम् ] mArun dravya [ भवति ] chhe?

TIkA — je jeno svabhAv chhe te tenun ‘¹sva’ chhe ane te teno (sva bhAvano) svAmI chhe — em sUkShma tIkShNa tattvadraShTinA AlambanathI gnAnI (potAnA) AtmAne ja AtmAno parigrah niyamathI jANe chhe, tethI ‘‘A mArun ‘sva’ nathI, hun Ano svAmI nathI’’ em jANato thako paradravyane parigrahato nathI (arthAt paradravyane potAno parigrah karato nathI).

bhAvArtha — lokamAn evI rIt chhe ke samajadAr DAhyo mANas paranI vastune potAnI jANato nathI, tene grahaN karato nathI. tevI ja rIte paramArthagnAnI potAnA svabhAvane ja potAnun dhan jANe chhe, paranA bhAvane potAno jANato nathI, tene grahaN karato nathI. A rIte gnAnI paranun grahaN – sevan karato nathI.

‘‘mATe hun paN paradravyane nahi parigrahun’’ em have (mokShAbhilAShI jIv) kahe chhe — 1. sva = dhan; milakat; mAlikInI chIj.

Page 328 of 642
PDF/HTML Page 359 of 673
single page version

यदि परद्रव्यमजीवमहं परिगृह्णीयां तदावश्यमेवाजीवो ममासौ स्वः स्यात्, अहमप्य- वश्यमेवाजीवस्यामुष्य स्वामी स्याम् । अजीवस्य तु यः स्वामी, स किलाजीव एव । एवमवशेनापि ममाजीवत्वमापद्येत । मम तु एको ज्ञायक एव भावः यः स्वः, अस्यैवाहं स्वामी; ततो मा भून्ममाजीवत्वं, ज्ञातैवाहं भविष्यामि, न परद्रव्यं परिगृह्णामि ।

gAthArtha — [ यदि ] jo [ परिग्रहः ] paradravya-parigrah [ मम ] mAro hoy [ ततः ] to [ अहम् ] hun [ अजीवतां तु ] ajIvapaNAne [ गच्छेयम् ] pAmun. [ यस्मात् ] kAraN ke [ अहं ] hun to [ ज्ञाता एव ] gnAtA ja chhun [ तस्मात् ] tethI [ परिग्रहः ] (paradravyarUp) parigrah [ मम न ] mAro nathI.

TIkA — jo ajIv paradravyane hun parigrahun to avashyamev te ajIv mArun ‘sva’ thAy, hun paN avashyamev te ajIvano svAmI thAun; ane ajIvano je svAmI te kharekhar ajIv ja hoy. e rIte avashe (lAchArIthI) paN mane ajIvapaNun AvI paDe. mArun to ek gnAyak bhAv ja je ‘sva’ chhe, teno ja hun svAmI chhun; mATe mane ajIvapaNun na ho, hun to gnAtA ja rahIsh, paradravyane nahi parigrahun.

bhAvArtha — nishchayanayathI e siddhAnt chhe ke jIvano bhAv jIv ja chhe, tenI sAthe jIvane sva-svAmI sambandh chhe; ane ajIvano bhAv ajIv ja chhe, tenI sAthe ajIvane sva- svAmI sambandh chhe. jo jIvane ajIvano parigrah mAnavAmAn Ave to jIv ajIvapaNAne pAme; mATe jIvane ajIvano parigrah paramArthe mAnavo te mithyAbuddhi chhe. gnAnIne evI mithyAbuddhi hoy nahi. gnAnI to em mAne chhe ke paradravya mAro parigrah nathI, hun to gnAtA chhun.

‘vaLI A (nIche pramANe) mAro nishchay chhe’ em have kahe chhe —

Page 329 of 642
PDF/HTML Page 360 of 673
single page version

छिद्यतां वा, भिद्यतां वा, नीयतां वा, विप्रलयं यातु वा, यतस्ततो गच्छतु वा, तथापि न परद्रव्यं परिगृह्णामि; यतो न परद्रव्यं मम स्वं, नाहं परद्रव्यस्य स्वामी, परद्रव्यमेव परद्रव्यस्य स्वं, परद्रव्यमेव परद्रव्यस्य स्वामी, अहमेव मम स्वं, अहमेव मम स्वामी इति जानामि ।

gAthArtha — [ छिद्यतां वा ] chhedAI jAo, [ भिद्यतां वा ] athavA bhedAI jAo, [ नीयतां वा ] athavA koI laI jAo, [ अथवा विप्रलयम् यातु ] athavA naShTa thaI jAo, [ यस्मात् तस्मात् गच्छतु ] athavA to game te rIte jAo, [ तथापि ] topaN [ खलु ] kharekhar [ परिग्रहः ] parigrah [ मम न ] mAro nathI.

TIkA — paradravya chhedAo, athavA bhedAo, athavA koI tene laI jAo, athavA naShTa thaI jAo, athavA game te rIte jAo, topaN hun paradravyane nahi parigrahun; kAraN ke ‘paradravya mArun sva nathI, – hun paradravyano svAmI nathI, paradravya ja paradravyanun sva chhe, – paradravya ja paradravyano svAmI chhe, hun ja mArun sva chhun, – hun ja mAro svAmI chhun’ — em hun jANun chhun.

bhAvArtha — gnAnIne paradravyanA bagaDavA-sudharavAno harShaviShAd hoto nathI.

have A arthanA kaLasharUpe ane AgaLanA kathananI sUchanArUpe kAvya kahe chhe —