Page 330 of 642
PDF/HTML Page 361 of 673
single page version

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य

*shlokArtha — [ इत्थं ] A rIte [ समस्तम् एव परिग्रहम् ] samasta parigrahane [ सामान्यतः ] sAmAnyata [ अपास्य ] chhoDIne [ अधुना ] have [ स्वपरयोः अविवेकहेतुम् अज्ञानम् उज्झितुमनाः अयं ] sva-paranA avivekanA kAraNarUp agnAnane chhoDavAnun jenun man chhe evo A [ भूयः ] pharIne [ तम् एव ] tene ja ( – parigrahane ja – ) [ विशेषात् ] visheShata [ परिहर्तुम् ] chhoDavAne [ प्रवृत्तः ] pravRutta thayo chhe.

bhAvArtha — svaparane ekarUp jANavAnun kAraN agnAn chhe. te agnAnane samastapaNe chhoDavA ichchhatA jIve pratham to parigrahano sAmAnyata tyAg karyo ane have (havenI gAthAomAn) te parigrahane visheShata (judAn judAn nAm laIne) chhoDe chhe. 145.

gnAnIne dharmano (puNyano) parigrah nathI em pratham kahe chhe —

gAthArtha — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahI [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnAnI [ धर्मम् ] dharmane (puNyane) [ न इच्छति ] ichchhato nathI, [ तेन ] tethI [ सः ] te [ धर्मस्य ] dharmano [ अपरिग्रहः तु ] parigrahI nathI, [ ज्ञायकः ] (dharmano) gnAyak ja [ भवति ] chhe.

TIkA — ichchhA parigrah chhe. tene parigrah nathI — jene ichchhA nathI. ichchhA to agnAnamay bhAv chhe ane agnAnamay bhAv gnAnIne hoto nathI, gnAnIne gnAnamay ja bhAv * A kaLashano artha A pramANe paN thAy chhe — [ इत्थं ] A rIte [ स्वपरयोः अविवेकहेतुम् समस्तम्

Page 331 of 642
PDF/HTML Page 362 of 673
single page version

भावस्य इच्छाया अभावाद्धर्मं नेच्छति । तेन ज्ञानिनो धर्मपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावाद्धर्मस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात् ।

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावादधर्मं नेच्छति । तेन ज्ञानिनोऽधर्मपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावादधर्मस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात् ।

have, gnAnIne adharmano (pApano) parigrah nathI em kahe chhe —

gAthArtha — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahI [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnAnI [ अधर्मम् ] adharmane (pApane) [ न इच्छति ] ichchhato nathI, [ तेन ] tethI [ सः ] te [ अधर्मस्य ] adharmano [ अपरिग्रहः ] parigrahI nathI, [ ज्ञायकः ] (adharmano) gnAyak ja [ भवति ] chhe.

TIkA — ichchhA parigrah chhe. tene parigrah nathI — jene ichchhA nathI. ichchhA to agnAnamay bhAv chhe ane agnAnamay bhAv gnAnIne hoto nathI, gnAnIne gnAnamay ja bhAv hoy chhe; tethI agnAnamay bhAv je ichchhA tenA abhAvane lIdhe gnAnI adharmane ichchhato nathI; mATe gnAnIne adharmano parigrah nathI. gnAnamay evA ek gnAyakabhAvanA sadbhAvane lIdhe A (gnAnI) adharmano kevaL gnAyak ja chhe.

Page 332 of 642
PDF/HTML Page 363 of 673
single page version

एवमेव चाधर्मपदपरिवर्तनेन रागद्वेषक्रोधमानमायालोभकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्रचक्षु- र्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि । अनया दिशाऽन्यान्यप्यूह्यानि ।

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावादशनं नेच्छति । तेन ज्ञानिनोऽशनपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य ज्ञायकभावस्य भावादशनस्य केवलं ज्ञायक एवायं स्यात् ।

e ja pramANe gAthAmAn ‘adharma’ shabda palaTIne tenI jagyAe rAg, dveSh, krodh, mAn, mAyA, lobh, karma, nokarma, man, vachan, kAy, shrotra, chakShu, ghrAN, rasan ane sparshan — e soL shabdo mUkI, soL gAthAsUtro vyAkhyAnarUp karavAn ane A upadeshathI bIjAn paN vichAravAn.

have, gnAnIne AhArano paN parigrah nathI em kahe chhe —

gAthArtha — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahI [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnAnI [ अशनम् ] ashanane (bhojanane) [ न इच्छति ] ichchhato nathI, [ तेन ] tethI [ सः ] te [ अशनस्य ] ashanano [ अपरिग्रहः तु ] parigrahI nathI, [ ज्ञायकः ] (ashanano) gnAyak ja [ भवति ] chhe.

TIkA — ichchhA parigrah chhe. tene parigrah nathI — jene ichchhA nathI. ichchhA to agnAnamay bhAv chhe ane agnAnamay bhAv gnAnIne hoto nathI, gnAnIne gnAnamay ja bhAv hoy chhe; tethI agnAnamay bhAv je ichchhA tenA abhAvane lIdhe gnAnI ashanane ichchhato nathI; mATe gnAnIne ashanano parigrah nathI. gnAnamay evA ek gnAyakabhAvanA sadbhAvane lIdhe A (gnAnI) ashanano kevaL gnAyak ja chhe.

Page 333 of 642
PDF/HTML Page 364 of 673
single page version

इच्छा परिग्रहः । तस्य परिग्रहो नास्ति यस्येच्छा नास्ति । इच्छा त्वज्ञानमयो भावः, अज्ञानमयो भावस्तु ज्ञानिनो नास्ति, ज्ञानिनो ज्ञानमय एव भावोऽस्ति । ततो ज्ञानी अज्ञानमयस्य भावस्य इच्छाया अभावात् पानं नेच्छति । तेन ज्ञानिनः पानपरिग्रहो नास्ति । ज्ञानमयस्यैकस्य

bhAvArtha — gnAnIne AhAranI paN ichchhA nathI tethI gnAnIne AhAr karavo te paN parigrah nathI. ahIn prashna thAy chhe ke — AhAr to muni paN kare chhe, temane ichchhA chhe ke nahi? ichchhA vinA AhAr kem kare? tenun samAdhAna — ashAtAvedanIy karmanA udayathI jaTharAgnirUp kShudhA Upaje chhe, vIryAntarAyanA udayathI tenI vedanA sahI shakAtI nathI ane chAritramohanA udayathI AhAragrahaNanI ichchhA utpanna thAy chhe. te ichchhAne gnAnI karmanA udayanun kArya jANe chhe. rog samAn jANI tene maTADavA chAhe chhe. ichchhA pratye anurAgarUp ichchhA gnAnIne nathI arthAt tene em ichchhA nathI ke mArI A ichchhA sadA raho. mATe tene agnAnamay ichchhAno abhAv chhe. parajanya ichchhAnun svAmIpaNun gnAnIne nathI mATe gnAnI ichchhAno paN gnAyak ja chhe. A pramANe shuddhanayanI pradhAnatAthI kathan jANavun.

have, gnAnIne pAnano (pANI vagere pIvAno ) paN parigrah nathI em kahe chhe —

gAthArtha — [ अनिच्छः ] anichchhakane [ अपरिग्रहः ] aparigrahI [ भणितः ] kahyo chhe [ च ] ane [ ज्ञानी ] gnAnI [ पानम् ] pAnane [ न इच्छति ] ichchhato nathI, [ तेन ] tethI [ सः ] te [ पानस्य ] pAnano [ अपरिग्रहः तु ] parigrahI nathI, [ ज्ञायकः ] (pAnano) gnAyak ja [ भवति ] chhe.

TIkA — ichchhA parigrah chhe. tene parigrah nathI — jene ichchhA nathI. ichchhA to agnAnamay bhAv chhe ane agnAnamay bhAv gnAnIne hoto nathI, gnAnIne gnAnamay ja bhAv hoy chhe; tethI agnAnamay bhAv je ichchhA tenA abhAvane lIdhe gnAnI pAnane ichchhato nathI;

Page 334 of 642
PDF/HTML Page 365 of 673
single page version

ज्ञायकभावस्य भावात् केवलं पानकस्य ज्ञायक एवायं स्यात् ।

एवमादयोऽन्येऽपि बहुप्रकाराः परद्रव्यस्य ये स्वभावास्तान् सर्वानेव नेच्छति ज्ञानी, तेन ज्ञानिनः सर्वेषामपि परद्रव्यभावानां परिग्रहो नास्ति । इति सिद्धं ज्ञानिनोऽत्यन्तनिष्परिग्रहत्वम् । अथैवमयमशेषभावान्तरपरिग्रहशून्यत्वादुद्वान्तसमस्ताज्ञानः सर्वत्राप्यत्यन्तनिरालम्बो भूत्वा प्रति-

bhAvArtha — AhAranI gAthAnA bhAvArtha pramANe ahIn paN samajavun.

e rIte bIjA paN anek prakAranA parajanya bhAvone gnAnI ichchhato nathI em have kahe chhe —

gAthArtha — [ एवमादिकान् तु ] ityAdik [ विविधान् ] anek prakAranA [ सर्वान् भावान् च ] sarva bhAvone [ ज्ञानी ] gnAnI [ न इच्छति ] ichchhato nathI; [ सर्वत्र निरालम्बः तु ] sarvatra (badhAmAn) nirAlamb evo te [ नियतः ज्ञायकभावः ] nishchit gnAyakabhAv ja chhe.

TIkA — ityAdik bIjA paN ghaNA prakAranA je paradravyanA svabhAvo chhe te badhAyane gnAnI ichchhato nathI tethI gnAnIne samasta paradravyanA bhAvono parigrah nathI. e rIte gnAnIne atyant niShparigrahapaNun siddha thayun.

have e pramANe A, samasta anyabhAvonA parigrahathI shUnyapaNAne lIdhe jeNe samasta agnAn vamI nAkhyun chhe evo, sarvatra atyant nirAlamb thaIne, niyat TankotkIrNa ek gnAyakabhAv raheto, sAkShAt vignAnaghan AtmAne anubhave chhe.

Page 335 of 642
PDF/HTML Page 366 of 673
single page version

नियतटङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावः सन् साक्षाद्विज्ञानघनमात्मानमनुभवति ।

bhAvArtha — puNya, pAp, ashan, pAn vagere sarva anyabhAvono gnAnIne parigrah nathI kAraN ke sarva parabhAvone hey jANe tyAre tenI prAptinI ichchhA thatI nathI.*

have AgaLanI gAthAnI sUchanArUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ पूर्वबद्ध-निज-कर्म-विपाकात् ] pUrve bandhAyelA potAnA karmanA vipAkane lIdhe [ ज्ञानिनः यदि उपभोगः भवति तत् भवतु ] gnAnIne jo upabhog hoy to ho, [ अथ च ] parantu [ रागवियोगात् ] rAganA viyogane lIdhe ( – abhAvane lIdhe) [ नूनम् ] kharekhar [ परिग्रहभावम् न एति ] te upabhog parigrahabhAvane pAmato nathI.

bhAvArtha — pUrve bandhAyelA karmano uday AvatAn upabhogasAmagrI prApta thAy tene jo agnAnamay rAgabhAve bhogavavAmAn Ave to te upabhog parigrahapaNAne pAme. parantu gnAnIne agnAnamay rAgabhAv nathI. te jANe chhe ke je pUrve bAndhyun hatun te udayamAn AvI gayun ane chhUTI gayun; have hun tene bhaviShyamAn vAnchhato nathI. A rIte gnAnIne rAgarUp ichchhA nathI tethI teno upabhog parigrahapaNAne pAmato nathI. 146.

have, gnAnIne traNe kAL sambandhI parigrah nathI em kahe chhe —

* pratham, mokShAbhilAShI sarva parigrahane chhoDavA pravRutta thayo hato; teNe A gAthA sudhImAn samasta

Page 336 of 642
PDF/HTML Page 367 of 673
single page version

कर्मोदयोपभोगस्तावत् अतीतः प्रत्युत्पन्नोऽनागतो वा स्यात् । तत्रातीतस्तावत् अतीतत्वादेव स न परिग्रहभावं बिभर्ति । अनागतस्तु आकांक्ष्यमाण एव परिग्रहभावं बिभृयात् । प्रत्युत्पन्नस्तु स किल रागबुद्धया प्रवर्तमान एव तथा स्यात् । न च प्रत्युत्पन्नः कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनो रागबुद्धया प्रवर्तमानो दृष्टः, ज्ञानिनोऽज्ञानमयभावस्य रागबुद्धेरभावात् । वियोगबुद्धयैव केवलं प्रवर्तमानस्तु स किल न परिग्रहः स्यात् । ततः प्रत्युत्पन्नः कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनः परिग्रहो न भवेत् । अनागतस्तु स किल ज्ञानिनो नाकांक्षित एव, ज्ञानिनोऽज्ञानमय- भावस्याकांक्षाया अभावात् । ततोऽनागतोऽपि कर्मोदयोपभोगो ज्ञानिनः परिग्रहो न भवेत् ।

gAthArtha — [ उत्पन्नोदयभोगः ] je utpanna (arthAt vartamAn kALanA) udayano bhog [ सः ] te, [ तस्य ] gnAnIne [ नित्यम् ] sadA [ वियोगबुद्धया ] viyogabuddhie hoy chhe [ च ] ane [ अनागतस्य उदयस्य ] AgAmI (arthAt bhaviShya kALanA) udayanI [ ज्ञानी ] gnAnI [ कांक्षाम् ] vAnchhA [ न करोति ] karato nathI.

TIkA — karmanA udayano upabhog traN prakArano hoy — atIt (gayA kALano), pratyutpanna (vartamAn kALano) ane anAgat (bhaviShya kALano). temAn pratham, je atIt upabhog te atItapaNAne lIdhe ja (arthAt vItI gayo hovAne lIdhe ja) parigrahabhAvane dhArato nathI. anAgat upabhog jo vAnchhavAmAn Avato hoy to ja parigrahabhAvane (parigrahapaNAne) dhAre; ane je pratyutpanna upabhog te rAgabuddhie pravartato hoy to ja parigrahabhAvane dhAre.

pratyutpanna karmoday-upabhog gnAnIne rAgabuddhie pravartato jovAmAn Avato nathI kAraN ke gnAnIne agnAnamay bhAv je rAgabuddhi teno abhAv chhe; ane kevaL viyogabuddhie ja (heyabuddhie ja) pravartato te kharekhar parigrah nathI. mATe pratyutpanna karmoday-upabhog gnAnIne parigrah nathI ( – parigraharUp nathI).

je anAgat upabhog te to kharekhar gnAnIne vAnchhit ja nathI (arthAt gnAnIne tenI vAnchhA ja nathI) kAraN ke gnAnIne agnAnamay bhAv je vAnchhA teno abhAv chhe. mATe anAgat karmoday-upabhog gnAnIne parigrah nathI ( – parigraharUp nathI).

bhAvArtha — atIt karmoday-upabhog to vItI ja gayo chhe. anAgat upabhoganI vAnchhA nathI; kAraN ke je karmane gnAnI ahitarUp jANe chhe tenA AgAmI udayanA bhoganI

Page 337 of 642
PDF/HTML Page 368 of 673
single page version

ज्ञानी हि तावद् ध्रुवत्वात् स्वभावभावस्य टङ्कोत्कीर्णैकज्ञायकभावो नित्यो भवति, यौ तु वेद्यवेदकभावौ तौ तूत्पन्नप्रध्वंसित्वाद्विभावभावानां क्षणिकौ भवतः । तत्र यो भावः कांक्षमाणं वेद्यभावं वेदयते स यावद्भवति तावत्कांक्षमाणो वेद्यो भावो विनश्यति; तस्मिन् विनष्टे वेदको भावः

have pUchhe chhe ke anAgat karmoday-upabhogane gnAnI kem vAnchhato nathI? teno uttar kahe chhe —

gAthArtha — [ यः वेदयते ] je bhAv vede chhe (arthAt vedakabhAv) ane [ वेद्यते ] je bhAv vedAy chhe (arthAt vedyabhAv) [ उभयम् ] te banne bhAvo [ समये समये ] samaye samaye [ विनश्यति ] vinAsh pAme chhe — [ तद्ज्ञायकः तु ] evun jANanAr [ ज्ञानी ] gnAnI [ उभयम् अपि ] te banne bhAvone [ कदापि ] kadApi [ न कांक्षति ] vAnchhato nathI.

TIkA — gnAnI to, svabhAvabhAvanun dhruvapaNun hovAthI, TankotkIrNa ek gnAyakabhAvasvarUp nitya chhe; ane je *vedya-vedak (be) bhAvo chhe teo, vibhAvabhAvonun utpanna thavApaNun ane vinAsh thavApaNun hovAthI, kShaNik chhe. tyAn, je bhAv kAnkShamAN (arthAt vAnchhA karanArA) evA vedyabhAvane vede chhe arthAt vedyabhAvane anubhavanAr chhe te (vedakabhAv) jyAn sudhImAn utpanna thAy tyAn sudhImAn kAnkShamAN (arthAt vAnchhA karanAro) vedyabhAv vinAsh pAmI jAy chhe; te * vedya = vedAvAyogya. vedak = vedanAr, anubhavanAr.

Page 338 of 642
PDF/HTML Page 369 of 673
single page version

किं वेदयते ? यदि कांक्षमाणवेद्यभावपृष्ठभाविनमन्यं भावं वेदयते, तदा तद्भवनात्पूर्वं स विनश्यति; कस्तं वेदयते ? यदि वेदकभावपृष्ठभावी भावोऽन्यस्तं वेदयते, तदा तद्भवनात्पूर्वं स विनश्यति; किं स वेदयते ? इति कांक्षमाणभाववेदनानवस्था । तां च विजानन् ज्ञानी न किञ्चिदेव कांक्षति ।

vinAsh pAmI jatAn, vedakabhAv shun vede? jo em kahevAmAn Ave ke kAnkShamAN vedyabhAvanI pachhI utpanna thatA bIjA vedyabhAvane vede chhe, to (tyAn em chhe ke) te bIjo vedyabhAv utpanna thayA pahelAn ja te vedakabhAv nAsh pAmI jAy chhe; pachhI te bIjA vedyabhAvane koN vede? jo em kahevAmAn Ave ke vedakabhAvanI pachhI utpanna thato bIjo vedakabhAv tene vede chhe, to (tyAn em chhe ke) te bIjo vedakabhAv utpanna thayA pahelAn ja te vedyabhAv viNasI jAy chhe; pachhI te bIjo vedakabhAv shun vede? A rIte kAnkShamAN bhAvanA vedananI anavasthA chhe. te anavasthAne jANato gnAnI kAI paN vAnchhato nathI.

bhAvArtha — vedakabhAv ane vedyabhAvane kALabhed chhe. jyAre vedakabhAv hoy chhe tyAre vedyabhAv hoto nathI ane jyAre vedyabhAv hoy chhe tyAre vedakabhAv hoto nathI. jyAre vedakabhAv Ave chhe tyAre vedyabhAv viNasI gayo hoy chhe; pachhI vedakabhAv kone vede? ane jyAre vedyabhAv Ave chhe tyAre vedakabhAv viNasI gayo hoy chhe; pachhI vedakabhAv vinA vedyane koN vede? AvI avyavasthA jANIne gnAnI pote jANanAr ja rahe chhe, vAnchhA karato nathI. ahIn prashna thAy chhe ke — AtmA to nitya chhe tethI te banne bhAvone vedI shake chhe; to pachhI gnAnI vAnchhA kem na kare? tenun samAdhAna — vedya-vedak bhAvo vibhAvabhAvo chhe, svabhAvabhAv nathI, tethI teo vinAshik chhe; mATe vAnchhA karanAro evo vedyabhAv jyAn Ave tyAn sudhImAn vedakabhAv (bhogavanAro bhAv) nAsh pAmI jAy chhe, ane bIjo vedakabhAv Ave tyAn sudhImAn vedyabhAv nAsh pAmI jAy chhe; e rIte vAnchhit bhog to thato nathI. tethI gnAnI niShphaL vAnchhA kem kare? jyAn manovAnchhit vedAtun nathI tyAn vAnchhA karavI te agnAn chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ वेद्य-वेदक-विभाव-चलत्वात् ] vedya-vedakarUp vibhAvabhAvonun chaLapaNun

Page 339 of 642
PDF/HTML Page 370 of 673
single page version

इह खल्वध्यवसानोदयाः कतरेऽपि संसारविषयाः, कतेरऽपि शरीरविषयाः । तत्र यतरे संसारविषयाः ततरे बन्धनिमित्ताः, यतरे शरीरविषयास्ततरे तूपभोगनिमित्ताः । यतरे बन्ध- निमित्तास्ततरे रागद्वेषमोहाद्याः, यतरे तूपभोगनिमित्तास्ततरे सुखदुःखाद्याः । अथामीषु सर्वेष्वपि ज्ञानिनो नास्ति रागः, नानाद्रव्यस्वभावत्वेन टङ्कोत्कीर्णैक ज्ञायकभावस्वभावस्य तस्य तत्प्रतिषेधात् । (asthirapaNun) hovAthI [ खलु ] kharekhar [ कांक्षितम् एव वेद्यते न ] vAnchhit vedAtun nathI; [ तेन ]

bhAvArtha — anubhavagochar je vedya-vedak vibhAvo temane kALabhed chhe, temano meLAp nathI (kAraN ke teo karmanA nimitte thatA hovAthI asthir chhe); mATe gnAnI AgAmI kAL sambandhI vAnchhA shA mATe kare? 147.

e rIte gnAnIne sarva upabhogo pratye vairAgya chhe em have kahe chhe —

gAthArtha — [ बन्धोपभोगनिमित्तेषु ] bandh ane upabhoganAn nimitta evA [ संसारदेह- विषयेषु ] sansArasambandhI ane dehasambandhI [ अध्यवसानोदयेषु ] adhyavasAnanA udayomAn [ ज्ञानिनः ] gnAnIne [ रागः ] rAg [ न एव उत्पद्यते ] Upajato ja nathI.

TIkA — A lokamAn je adhyavasAnanA udayo chhe teo keTalAk to sansArasambandhI chhe ane keTalAk sharIrasambandhI chhe. temAn, jeTalA sansArasambandhI chhe teTalA bandhananAn nimitta chhe ane jeTalA sharIrasambandhI chhe teTalA upabhoganAn nimitta chhe. jeTalA bandhananAn nimitta chhe teTalA to rAgadveShamohAdik chhe ane jeTalA upabhoganAn nimitta chhe teTalA sukhadukhAdik chhe. A badhAyamAn

Page 340 of 642
PDF/HTML Page 371 of 673
single page version

gnAnIne rAg nathI; kAraN ke teo badhAy nAnA dravyonA svabhAv hovAthI, TankotkIrNa ek gnAyakabhAv jeno svabhAv chhe evA gnAnIne temano niShedh chhe.

bhAvArtha — je adhyavasAnanA udayo sansAr sambandhI chhe ane bandhananAn nimitta chhe teo to rAg, dveSh, moh ityAdi chhe tathA je adhyavasAnanA udayo deh sambandhI chhe ane upabhoganAn nimitta chhe teo sukh, dukh ityAdi chhe. te badhAy (adhyavasAnanA udayo), nAnA dravyonA (arthAt pudgaladravya ane jIvadravya ke jeo sanyogarUpe chhe temanA) svabhAv chhe; gnAnIno to ek gnAyakasvabhAv chhe. mATe gnAnIne temano niShedh chhe; tethI gnAnIne temanA pratye rAg – prIti nathI. paradravya, parabhAv sansAramAn bhramaNanAn kAraN chhe; temanA pratye prIti kare to gnAnI shAno?

have A arthanA kaLasharUpe tathA AgaLanA kathananI sUchanArUpe shlok kahe chhe —

shlokArtha — [ इह अकषायितवस्त्रे ] jem lodhar, phaTakaDI vagerethI je kaShAyit karavAmAn na Avyun hoy evA vastramAn [ रङ्गयुक्तिः ] rangano sanyog, [ अस्वीकृता ] vastra vaDe angIkAr nahi karAyo thako, [ बहिः एव हि लुठति ] bahAr ja loTe chhe — andar pravesh karato nathI, [ ज्ञानिनः रागरसरिक्ततया कर्म परिग्रहभावं न हि एति ] tem gnAnI rAgarUpI rasathI rahit hovAthI tene karma parigrahapaNAne dhAratun nathI.

bhAvArtha — jem lodhar, phaTakaDI vagere lagADyA vinA vastra par rang chaDato nathI tem rAgabhAv vinA gnAnIne karmanA udayano bhog parigrahapaNAne pAmato nathI. 148.

pharI kahe chhe ke —

shlokArtha — [ यतः ] kAraN ke [ ज्ञानवान् ] gnAnI [ स्वरसतः अपि ] nij rasathI ja

Page 341 of 642
PDF/HTML Page 372 of 673
single page version

यथा खलु कनकं कर्दममध्यगतमपि कर्दमेन न लिप्यते, तदलेपस्वभावत्वात्; तथा किल [ सर्वरागरसवर्जनशीलः ] sarva rAgarasanA tyAgarUp svabhAvavALo [ स्यात् ] chhe [ ततः ] tethI [ एषः ] te [ कर्ममध्यपतितः अपि ] karma madhye paDyo hovA chhatAn paN [ सकलकर्मभिः ] sarva karmothI [ न लिप्यते ] lepAto nathI. 149.

have A ja arthanun vyAkhyAn gAthAmAn kare chhe —

gAthArtha — [ ज्ञानी ] gnAnI [ सर्वद्रव्येषु ] ke je sarva dravyo pratye [ रागप्रहायकः ] rAg chhoDanAro chhe te [ कर्ममध्यगतः ] karma madhye rahelo hoy [ तु ] topaN [ रजसा ] karmarUpI rajathI [ नो लिप्यते ] lepAto nathI — [ यथा ] jem [ कनकम् ] sonun [ कर्दममध्ये ] kAdav madhye rahelun hoy topaN lepAtun nathI tem. [ पुनः ] ane [ अज्ञानी ] agnAnI [ सर्वद्रव्येषु ] ke je sarva dravyo pratye [ रक्तः ] rAgI chhe te [ कर्ममध्यगतः ] karma madhye rahyo thako [ कर्मरजसा ] karmarajathI [ लिप्यते तु ] lepAy chhe — [ यथा ] jem [ लोहम् ] lokhanD [ कर्दममध्ये ] kAdav madhye rahyun thakun lepAy chhe (arthAt tene kAT lAge chhe) tem.

TIkA — jem kharekhar suvarNa kAdav madhye paDyun hoy topaN kAdavathI lepAtun nathI

Page 342 of 642
PDF/HTML Page 373 of 673
single page version

ज्ञानी कर्ममध्यगतोऽपि कर्मणा न लिप्यते, सर्वपरद्रव्यकृतरागत्यागशीलत्वे सति तदलेप- स्वभावत्वात् । यथा लोहं कर्दममध्यगतं सत्कर्दमेन लिप्यते, तल्लेपस्वभावत्वात्; तथा किलाज्ञानी कर्ममध्यगतः सन् कर्मणा लिप्यते, सर्वपरद्रव्यकृतरागोपादानशीलत्वे सति तल्लेपस्वभावत्वात् ।

(arthAt tene kAT lAgato nathI) kAraN ke te kAdavathI alipta rahevAnA svabhAvavALun chhe, tevI rIte kharekhar gnAnI karma madhye rahyo hoy topaN karmathI lepAto nathI kAraN ke sarva paradravya pratye karavAmAn Avato je rAg tenA tyAgarUp svabhAvapaNun hovAthI gnAnI karmathI alipta rahevAnA svabhAvavALo chhe. jem lokhanD kAdav madhye paDyu thakun kAdavathI lepAy chhe (arthAt tene kAT lAge chhe) kAraN ke te kAdavathI lepAvAnA svabhAvavALun chhe, tevI rIte kharekhar agnAnI karma madhye rahyo thako karmathI lepAy chhe kAraN ke sarva paradravya pratye karavAmAn Avato je rAg tenA grahaNarUp svabhAvapaNun hovAthI agnAnI karmathI lepAvAnA svabhAvavALo chhe.

bhAvArtha — jem kAdavamAn paDelA suvarNane kAT lAgato nathI ane lokhanDane kAT lAge chhe, tem karma madhye rahelo gnAnI karmathI bandhAto nathI ane agnAnI karmathI bandhAy chhe. A gnAn-agnAnano mahimA chhe.

have A arthanun ane AgaLanA kathananI sUchanAnun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ इह ] A lokamAn [ यस्य याद्रक् यः हि स्वभावः ताद्रक् तस्य वशतः अस्ति ] je vastuno jevo svabhAv hoy chhe teno tevo svabhAv te vastunA potAnA vashathI ja (arthAt potAne AdhIn ja) hoy chhe. [ एषः ] evo vastuno je svabhAv te, [ परैः ] paravastuo vaDe [ कथञ्चन अपि हि ] koI paN rIte [ अन्याद्रशः ] bIjA jevo [ कर्तुं न शक्यते ] karI shakAto nathI. [ हि ] mATe [ सन्ततं ज्ञानं भवत् ] je nirantar gnAnapaNe pariName chhe te [ कदाचन अपि अज्ञानं न भवेत् ] kadI paN agnAn thatun nathI; [ ज्ञानिन् ] tethI he gnAnI! [ भुंक्ष्व ] tun (karmodayajanit) upabhogane bhogav, [ इह ] A jagatamAn [ पर-अपराध-जनितः बन्धः तव नास्ति ] paranA aparAdhathI Upajato bandh tane nathI (arthAt paranA aparAdhathI tane bandh thato nathI).

bhAvArtha — vastuno svabhAv vastune potAne AdhIn ja chhe. mATe je AtmA pote

Page 343 of 642
PDF/HTML Page 374 of 673
single page version

gnAnarUpe pariName chhe tene paradravya agnAnarUpe kadI pariNamAvI shake nahi. Am hovAthI ahIn gnAnIne kahyun chhe ke — tane paranA aparAdhathI bandh thato nathI tethI tun upabhogane bhogav. upabhog bhogavavAthI mane bandh thashe evI shankA na kar. jo evI shankA karIsh to ‘paradravya vaDe AtmAnun bUrun thAy chhe’ evun mAnavAno prasang Ave chhe. A rIte ahIn jIvane paradravyathI potAnun bUrun thatun mAnavAnI shankA maTADI chhe; bhog bhogavavAnI preraNA karI svachchhandI karyo chhe em na samajavun. svechchhAchArI thavun te to agnAnabhAv chhe em AgaL kaheshe. 150.

have A ja arthane draShTAntathI draDh kare chhe —

Page 344 of 642
PDF/HTML Page 375 of 673
single page version

यथा खलु शंखस्य परद्रव्यमुपभुञ्जानस्यापि न परेण श्वेतभावः कृष्णः कर्तुं शक्येत, परस्य परभावत्वनिमित्तत्वानुपपत्तेः, तथा किल ज्ञानिनः परद्रव्यमुपभुञ्जानस्यापि न परेण ज्ञानमज्ञानं कर्तुं शक्येत, परस्य परभावत्वनिमित्तत्वानुपपत्तेः । ततो ज्ञानिनः परापराधनिमित्तो

gAthArtha — [ शंखस्य ] jem shankh [ विविधानि ] anek prakAranAn [ सचित्ताचित्तमिश्रितानि ] sachitta, achitta ane mishra [ द्रव्याणि ] dravyone [ भुञ्जानस्य अपि ] bhogave chhe — khAy chhe topaN [ श्वेतभावः ] tenun shvetapaNun [ कृष्णकः कर्तुं न अपि शक्यते ] (koIthI) kRiShNa karI shakAtun nathI, [ तथा ] tem [ ज्ञानिनः अपि ] gnAnI paN [ विविधानि ] anek prakAranAn [ सचित्ताचित्तमिश्रितानि ] sachitta, achitta ane mishra [ द्रव्याणि ] dravyone [ भुञ्जानस्य अपि ] bhogave topaN [ ज्ञानं ] tenun gnAn [ अज्ञानतां नेतुम् न शक्यम् ] (koIthI) agnAn karI shakAtun nathI.

[ यदा ] jyAre [ सः एव शंखः ] te ja shankh (pote) [ तकं श्वेतस्वभावं ] te shvet svabhAvane [ प्रहाय ] chhoDIne [ कृष्णभावं गच्छेत् ] kRiShNabhAvane pAme (arthAt kRiShNabhAve pariName) [ तदा ] tyAre [ शुक्लत्वं प्रजह्यात् ] shvetapaNAne chhoDe (arthAt kALo bane), [ तथा ] tevI rIte [ खलु ] kharekhar [ ज्ञानी अपि ] gnAnI paN (pote) [ यदा ] jyAre [ तकं ज्ञानस्वभावं ] te gnAnasvabhAvane [ प्रहाय ] chhoDIne [ अज्ञानेन ] agnAnarUpe [ परिणतः ] pariName [ तदा ] tyAre [ अज्ञानतां ] agnAnapaNAne [ गच्छेत् ] pAme.

TIkA — jem shankh paradravyane bhogave – khAy topaN tenun shvetapaNun par vaDe kRiShNa karI shakAtun nathI kAraN ke par arthAt paradravya koI dravyane parabhAvasvarUp karavAnun nimitta (arthAt kAraN) banI shakatun nathI, tevI rIte gnAnI paradravyane bhogave topaN tenun gnAn par vaDe agnAn karI shakAtun nathI kAraN ke par arthAt paradravya koI dravyane parabhAvasvarUp karavAnun nimitta

Page 345 of 642
PDF/HTML Page 376 of 673
single page version

नास्ति बन्धः । यथा च यदा स एव शंखः परद्रव्यमुपभुञ्जानोऽनुपभुञ्जानो वा श्वेतभावं प्रहाय स्वयमेव कृष्णभावेन परिणमते तदास्य श्वेतभावः स्वयंकृतः कृष्णभावः स्यात्, तथा यदा स एव ज्ञानी परद्रव्यमुपभुञ्जानोऽनुपभुञ्जानो वा ज्ञानं प्रहाय स्वयमेवाज्ञानेन परिणमते तदास्य ज्ञानं स्वयंकृतमज्ञानं स्यात् । ततो ज्ञानिनो यदि (बन्धः) स्वापराधनिमित्तो बन्धः ।

banI shakatun nathI. mATe gnAnIne paranA aparAdhanA nimitte bandh thato nathI.

vaLI jyAre te ja shankh, paradravyane bhogavato athavA nahi bhogavato thako, shvetabhAvane chhoDIne svayamev kRiShNabhAve pariName tyAre teno shvetabhAv svayamkRut kRiShNabhAv thAy (arthAt potAthI ja karavAmAn AvelA kRiShNabhAvarUp thAy), tevI rIte jyAre te ja gnAnI, paradravyane bhogavato athavA nahi bhogavato thako, gnAnane chhoDIne svayamev agnAnarUpe pariName tyAre tenun gnAn svayamkRut agnAn thAy. mATe gnAnIne jo (bandh) thAy to potAnA ja aparAdhanA nimitte (arthAt pote ja agnAnapaNe pariName tyAre) bandh thAy chhe.

bhAvArtha — jem shankh ke je shvet chhe te paranA bhakShaNathI kALo thato nathI parantu jyAre pote ja kAlimArUpe pariName tyAre kALo thAy chhe, tevI rIte gnAnI paranA upabhogathI agnAnI thato nathI parantu jyAre pote ja agnAnarUpe pariName tyAre agnAnI thAy chhe ane tyAre bandh kare chhe.

have Anun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ ज्ञानिन् ] he gnAnI, [ जातु किञ्चित् कर्म कर्तुम् उचितं न ] tAre kadI kAI paN karma karavun yogya nathI [ तथापि ] topaN [ यदि उच्यते ] jo tun em kahe chhe ke ‘[ परं मे जातु न, भुंक्षे ] paradravya mArun to kadI nathI ane hun tene bhogavun chhun’, [ भोः दुर्भुक्तः एव असि ] to tane kahevAmAn Ave chhe (arthAt ame kahIe chhIe) ke he bhAI, tun khoTI ( – kharAb) rIte ja bhogavanAr chhe; [ हन्त ] je tArun nathI tene tun bhogave chhe e mahA khed chhe! [ यदि उपभोगतः बन्धः न स्यात् ] jo tun kahe ke ‘paradravyanA upabhogathI bandh thato nathI em siddhAntamAn

Page 346 of 642
PDF/HTML Page 377 of 673
single page version

kahyun chhe mATe bhogavun chhun’, [ तत् किं ते कामचारः अस्ति ] to shun tane bhogavavAnI ichchhA chhe? [ ज्ञानं सन् वस ] gnAnarUp thaIne vas ( – shuddha svarUpamAn nivAs kar), [ अपरथा ] nahi to (arthAt jo bhogavavAnI ichchhA karIsh — agnAnarUpe pariNamIsh to) [ ध्रुवम् स्वस्य अपराधात् बन्धम् एषि ] tun chokkas potAnA aparAdhathI bandhane pAmIsh.

bhAvArtha — gnAnIne karma to karavun ja uchit nathI. jo paradravya jANIne paN tene bhogave to e yogya nathI. paradravyanA bhogavanArane to jagatamAn chor kahevAmAn Ave chhe, anyAyI kahevAmAn Ave chhe. vaLI upabhogathI bandh kahyo nathI te to, gnAnI ichchhA vinA paranI baLajorIthI udayamAn AvelAne bhogave tyAn tene bandh kahyo nathI. jo pote ichchhAthI bhogave to to pote aparAdhI thayo, tyAn bandh kem na thAy? 151.

have AgaLanI gAthAnI sUchanArUpe kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ यत् किल कर्म एव कर्तारं स्वफलेन बलात् नो योजयेत् ] karma ja tenA kartAne potAnA phaL sAthe baLajorIthI joDatun nathI (ke tun mArA phaLane bhogav), [ फललिप्सुः एव हि कुर्वाणः कर्मणः यत् फलं प्राप्नोति ] *phaLanI ichchhAvALo ja karma karato thako karmanA phaLane pAme chhe; [ ज्ञानं सन् ] mATe gnAnarUpe raheto ane [ तद्-अपास्त-रागरचनः ] jeNe karma pratye rAganI rachanA dUr karI chhe evo [ मुनिः ] muni, [ तत्-फल-परित्याग-एक-शीलः ] karmanA phaLanA parityAgarUp ja jeno ek svabhAv chhe evo hovAthI, [ कर्म कुर्वाणः अपि हि ] karma karato chhato paN [ कर्मणा नो बध्यते ] karmathI bandhAto nathI.

bhAvArtha — karma to kartAne jabaradastIthI potAnA phaL sAthe joDatun nathI parantu je karmane karato thako tenA phaLanI ichchhA kare te ja tenun phaL pAme chhe. mATe je gnAnarUpe varte chhe ane rAg vinA karma kare chhe evo muni karmathI bandhAto nathI kAraN ke tene karmanA phaLanI ichchhA nathI. 152. * karmanun phaL eTale (1) ranjit pariNAm, athavA to (2) sukh ( – ranjit pariNAm) utpanna karanArA

Page 347 of 642
PDF/HTML Page 378 of 673
single page version

have A arthane draShTAntathI draDh kare chhe —

gAthArtha — [ यथा ] jem [ इह ] A jagatamAn [ कः अपि पुरुषः ] koI puruSh [ वृत्तिनिमित्तं तु ] AjIvikA arthe [ राजानम् ] rAjAne [ सेवते ] seve chhe [ तद् ] to [ सः राजा अपि ] te rAjA paN tene [ सुखोत्पादकान् ] sukh utpanna karanArA [ विविधान् ] anek prakAranA

Page 348 of 642
PDF/HTML Page 379 of 673
single page version

यथा कश्चित्पुरुषो फलार्थं राजानं सेवते ततः स राजा तस्य फलं ददाति, तथा जीवः फलार्थं कर्म सेवते ततस्तत्कर्म तस्य फलं ददाति । यथा च स एव पुरुष फलार्थं राजानं न सेवते ततः स राजा तस्य फलं न ददाति, तथा सम्यग्द्रष्टिः फलार्थं कर्म न सेवते ततस्तत्कर्म तस्य फलं न ददातीति तात्पर्यम् । [ भोगान् ] bhogo [ ददाति ] Ape chhe, [ एवम् एव ] tevI ja rIte [ जीवपुरुषः ] jIvapuruSh [ सुखनिमित्तम् ] sukh arthe [ कर्मरजः ] karmarajane [ सेवते ] seve chhe [ तद् ] to [ तत् कर्म अपि ]

[ पुनः ] vaLI [ यथा ] jem [ सः एव पुरुषः ] te ja puruSh [ वृत्तिनिमित्तं ] AjIvikA arthe [ राजानम् ] rAjAne [ न सेवते ] nathI sevato [ तद् ] to [ सः राजा अपि ] te rAjA paN tene [ सुखोत्पादकान् ] sukh utpanna karanArA [ विविधान् ] anek prakAranA [ भोगान् ] bhogo [ न ददाति ] nathI Apato, [ एवम् एव ] tevI ja rIte [ सम्यग्द्रष्टिः ] samyagdraShTi [ विषयार्थं ] viShay arthe [ कर्मरजः ] karmarajane [ न सेवते ] nathI sevato [ तद् ] to (arthAt tethI) [ तत् कर्म ] te karma paN tene [ सुखोत्पादकान् ] sukh utpanna karanArA [ विविधान् ] anek prakAranA [ भोगान् ] bhogo [ न ददाति ] nathI Apatun.

TIkA — jem koI puruSh phaL arthe rAjAne seve chhe to te rAjA tene phaL Ape chhe, tem jIv phaL arthe karmane seve chhe to te karma tene phaL Ape chhe. vaLI jem te ja puruSh phaL arthe rAjAne nathI sevato to te rAjA tene phaL nathI Apato, tem samyagdraShTi phaL arthe karmane nathI sevato to (arthAt tethI) te karma tene phaL nathI Apatun. em tAtparya (arthAt kahevAno Ashay) chhe.

bhAvArtha — ahIn ek Ashay to A pramANe chhe — agnAnI viShayasukh arthe arthAt ranjit pariNAm arthe udayAgat karmane seve chhe tethI te karma tene (vartamAnamAn) ranjit pariNAm Ape chhe. gnAnI viShayasukh arthe arthAt ranjit pariNAm arthe udayAgat karmane sevato nathI tethI te karma tene ranjit pariNAm utpanna karatun nathI.

Page 349 of 642
PDF/HTML Page 380 of 673
single page version

bIjo Ashay A pramANe chhe — agnAnI sukh ( – rAgAdipariNAm) utpanna karanArA AgAmI bhogonI abhilAShAthI vrat, tap vagere shubh karma kare chhe tethI te karma tene rAgAdi- pariNAm utpanna karanArA AgAmI bhogo Ape chhe. gnAnInI bAbatamAn AthI viparIt samajavun.

A rIte agnAnI phaLanI vAnchhAthI karma kare chhe tethI te phaLane pAme chhe ane gnAnI phaLanI vAnchhA vinA karma kare chhe tethI te phaLane pAmato nathI.

have, ‘‘jene phaLanI vAnchhA nathI te karma shA mATe kare?’’ evI AshankA dUr karavAne kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ येन फलं त्यक्तं सः कर्म कुरुते इति वयं न प्रतीमः ] jeNe karmanun phaL chhoDyun chhe te karma kare em to ame pratIti karI shakatA nathI. [ किन्तु ] parantu tyAn eTalun visheSh chhe ke — [ अस्य अपि कुतः अपि किंचित् अपि तत् कर्म अवशेन आपतेत् ] tene (gnAnIne) paN koI kAraNe k kevun karma avashapaNe ( – tenA vash vinA) AvI paDe chhe. [ तस्मिन् आपतिते तु ] te AvI paDatAn paN, [ अकम्प-परम-ज्ञानस्वभावे स्थितः ज्ञानी ] je akamp paramagnAnasvabhAvamAn sthit chhe evo gnAnI [ कर्म ] karma [ किं कुरुते अथ किं न कुरुते ] kare chhe ke nathI karato [ इति कः जानाति ] te koN jANe?

bhAvArtha — gnAnIne paravashe karma AvI paDe chhe topaN gnAnI gnAnathI chalAyamAn thato nathI. mATe gnAnathI achalAyamAn te gnAnI karma kare chhe ke nathI karato te koN jANe? gnAnInI vAt gnAnI ja jANe. gnAnInA pariNAm jANavAnun sAmarthya agnAnInun nathI.

avirat samyagdraShTithI mAnDIne uparanA badhAy gnAnI ja samajavA. temAn, avirat samyagdraShTi, deshavirat samyagdraShTi ane AhAravihAr karatA munione bAhyakriyAkarma pravarte chhe, topaN gnAnasvabhAvathI achalit hovAne lIdhe nishchayathI teo bAhyakriyAkarmanA kartA nathI, gnAnanA ja kartA chhe. antarang mithyAtvanA abhAvathI tathA yathAsambhav kaShAyanA abhAvathI temanA pariNAm ujjvaL chhe. te ujjvaLatAne teo ja ( – gnAnIo ja – ) jANe chhe, mithyAdraShTio te