Page 510 of 642
PDF/HTML Page 541 of 673
single page version

तर्हि न कस्यापि दर्शकः, दर्शको दर्शक एवेति निश्चयः ।

अपि च सेटिकात्र तावच्छवेतगुणनिर्भरस्वभावं द्रव्यम् । तस्य तु व्यवहारेण श्वैत्यं कुडयादिपरद्रव्यम् । अथात्र कुडयादेः परद्रव्यस्य श्वैत्यस्य श्वेतयित्री सेटिका किं भवति किं न भवतीति तदुभयतत्त्वसम्बन्धो मीमांस्यते — यदि सेटिका कुडयादेर्भवति तदा यस्य यद्भवति तत्तदेव भवति यथात्मनो ज्ञानं भवदात्मैव भवतीति तत्त्वसम्बन्धे जीवति सेटिका कुडयादेर्भवन्ती कुडयादिरेव भवेत्, एवं सति सेटिकायाः स्वद्रव्योच्छेदः । न च द्रव्यान्तरसङ्क्रमस्य पूर्वमेव प्रतिषिद्धत्वाद्द्रव्यस्यास्त्युच्छेदः । ततो न भवति सेटिका कुडयादेः । यदि न भवति सेटिका कुडयादेस्तर्हि कस्य सेटिका भवति ? सेटिकाया एव सेटिका भवति । ननु कतराऽन्या सेटिका सेटिकाया यस्याः सेटिका भवति ? न खल्वन्या

(A rIte ahIn em batAvyun ke ‘AtmA paradravyane dekhe chhe athavA shraddhe chhe’ — e vyavahArakathan chhe; ‘AtmA potAne dekhe chhe athavA shraddhe chhe’ — em kahevAmAn paN sva -svAmIansharUp vyavahAr chhe; ‘darshak darshak ja chhe’ — e nishchay chhe.)

vaLI (jevI rIte gnAyak tathA darshak viShe draShTAnt-dArShTAntathI kahyun) evI ja rIte apohak (tyAjak, tyAg karanAr) viShe kahevAmAn Ave chhe — A jagatamAn khaDI chhe te shvetaguNathI bharelA svabhAvavALun dravya chhe. bhInt-Adi paradravya vyavahAre te khaDInun shvaitya chhe (arthAt khaDI vaDe shvet karAvAyogya padArtha chhe). have, ‘shvet karanArI khaDI, shvet karAvAyogya je bhInt-Adi paradravya tenI chhe ke nathI?’ — em te banneno tAttvik sambandh ahIn vichAravAmAn Ave chhe — jo khaDI bhInt-Adi paradravyanI hoy to shun thAy te pratham vichArIe ‘jenun je hoy te te ja hoy, jem AtmAnun gnAn hovAthI gnAn te AtmA ja chhe;’ — Avo tAttvik sambandh jIvant hovAthI, khaDI jo bhInt-AdinI hoy to khaDI te bhInt-Adi ja hoy (arthAt khaDI bhInt-AdisvarUp ja hovI joIe); em hotAn, khaDInA svadravyano uchchhed thAy. parantu dravyano uchchhed to thato nathI, kAraN ke ek dravyanun anya dravyarUpe sankramaN thavAno to pUrve ja niShedh karyo chhe. mATe (e siddha thayun ke) khaDI bhInt-AdinI nathI. (AgaL vichArIe) jo khaDI bhInt-AdinI nathI to khaDI konI chhe? khaDInI ja khaDI chhe. (A) khaDIthI judI evI bIjI kaI khaDI chhe ke jenI (A) khaDI chhe? (A) khaDIthI judI anya koI khaDI

Page 511 of 642
PDF/HTML Page 542 of 673
single page version

सेटिका सेटिकायाः, किन्तु स्वस्वाम्यंशावेवान्यौ । किमत्र साध्यं स्वस्वाम्यंशव्यवहारेण ? न किमपि । तर्हि न कस्यापि सेटिका, सेटिका सेटिकैवेति निश्चयः । यथायं द्रष्टान्तस्तथायं दार्ष्टान्तिक : — चेतयितात्र तावद् ज्ञानदर्शनगुणनिर्भरपरापोहनात्मक- स्वभावं द्रव्यम् । तस्य तु व्यवहारेणापोह्यं पुद्गलादिपरद्रव्यम् । अथात्र पुद्गलादेः परद्रव्यस्या- पोह्यस्यापोहकश्चेतयिता किं भवति किं न भवतीति तदुभयतत्त्वसम्बन्धो मीमांस्यते — यदि चेतयिता पुद्गलादेर्भवति तदा यस्य यद्भवति तत्तदेव भवति यथात्मनो ज्ञानं भवदात्मैव भवतीति तत्त्वसम्बन्धे जीवति चेतयिता पुद्गलादेर्भवन् पुद्गलादिरेव भवेत्; एवं सति चेतयितुः स्वद्रव्योच्छेदः । न च द्रव्यान्तरसङ्क्रमस्य पूर्वमेव प्रतिषिद्धत्वाद्द्रव्यस्यास्त्युच्छेदः । ततो न भवति चेतयिता पुद्गलादेः । यदि न भवति चेतयिता पुद्गलादेस्तर्हि कस्य चेतयिता भवति ? चेतयितुरेव चेतयिता भवति । ननु कतरोऽन्यश्चेतयिता चेतयितुर्यस्य चेतयिता भवति ? न खल्वन्यश्चेतयिता चेतयितुः, किन्तु स्वस्वाम्यंशावेवान्यौ । किमत्र

Page 512 of 642
PDF/HTML Page 543 of 673
single page version

साध्यं स्वस्वाम्यंशव्यवहारेण ? न किमपि । तर्हि न कस्याप्यपोहकः, अपोहकोऽपोहक एवेति निश्चयः ।

अथ व्यवहारव्याख्यानम् — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादि- परद्रव्यनिमित्तकेनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिका- निमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि ज्ञानगुणनिर्भरस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादि- परद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो ज्ञानगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्य- मानमात्मनः स्वभावेन जानातीति व्यवह्रियते

nathI. to pachhI apohak (arthAt tyAg karanAr) koIno nathI, apohak apohak ja chhe — e nishchay chhe.

(A rIte ahIn em batAvyun ke ‘AtmA paradravyane apohe chhe arthAt tyAge chhe’ — e vyavahArakathan chhe; ‘AtmA gnAnadarshanamay evA potAne grahe chhe’ — em kahevAmAn paN sva-svAmIansharUp vyavahAr chhe; ‘apohak apohak ja chhe’ — e nishchay chhe.)

have vyavahAranun vyAkhyAn karavAmAn Ave chhe —

jevI rIte shvetaguNathI bharelA svabhAvavALI te ja khaDI, pote bhInt-Adi paradravyanA svabhAve nahi pariNamatI thakI ane bhInt-Adi paradravyane potAnA svabhAve nahi pariNamAvatI thakI, bhInt-Adi paradravya jene nimitta chhe evA potAnA shvetaguNathI bharelA svabhAvanA pariNAm vaDe UpajatI thakI, khaDI jene nimitta chhe evA potAnA ( – bhInt AdinA – ) svabhAvanA pariNAm vaDe UpajatA bhInt-Adi paradravyane, potAnA ( – khaDInA – ) svabhAvathI shvet kare chhe — em vyavahAr karavAmAn Ave chhe; tevI rIte gnAnaguNathI bharelA svabhAvavALo chetayitA paN, pote pudgalAdi paradravyanA svabhAve nahi pariNamato thako ane pudgalAdi paradravyane potAnA svabhAve nahi pariNamAvato thako, pudgalAdi paradravya jene nimitta chhe evA potAnA gnAnaguNathI bharelA svabhAvanA pariNAm vaDe Upajato thako, chetayitA jene nimitta chhe evA potAnA ( – pudgalAdinA – ) svabhAvanA pariNAm vaDe UpajatA pudgalAdi paradravyane, potAnA ( – chetayitAnA – ) svabhAvathI jANe chhe — em vyavahAr karavAmAn Ave chhe.

Page 513 of 642
PDF/HTML Page 544 of 673
single page version

किञ्च — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्यस्वभावेना- परिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिकानिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि दर्शनगुण- निर्भरस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेना- परिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो दर्शनगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन पश्यतीति व्यवह्रियते

अपि च — यथा च सैव सेटिका श्वेतगुणनिर्भरस्वभावा स्वयं कुडयादिपरद्रव्य- स्वभावेनापरिणममाना कुडयादिपरद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन्ती कुडयादिपरद्रव्यनिमित्त- केनात्मनः श्वेतगुणनिर्भरस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमाना कुडयादिपरद्रव्यं सेटिकानिमित्तकेनात्मनः

vaLI (jevI rIte gnAnaguNano vyavahAr kahyo) evI ja rIte darshanaguNano vyavahAr kahevAmAn Ave chhe — jevI rIte shvetaguNathI bharelA svabhAvavALI te ja khaDI, pote bhInt-Adi paradravyanA svabhAve nahi pariNamatI thakI ane bhInt-Adi paradravyane potAnA svabhAve nahi pariNamAvatI thakI, bhInt-Adi paradravya jene nimitta chhe evA potAnA shvetaguNathI bharelA svabhAvanA pariNAm vaDe UpajatI thakI, khaDI jene nimitta chhe evA potAnA ( – bhInt AdinA – ) svabhAvanA pariNAm vaDe UpajatA bhInt-Adi paradravyane potAnA ( – khaDInA – ) svabhAvathI shvet kare chhe — em vyavahAr karavAmAn Ave chhe; tevI rIte darshanaguNathI bharelA svabhAvavALo chetayitA paN, pote pudgalAdi paradravyanA svabhAve nahi pariNamato thako ane pudgalAdi paradravyane potAnA svabhAve nahi pariNamAvato thako, pudgalAdi paradravya jene nimitta chhe evA potAnA darshanaguNathI bharelA svabhAvanA pariNAm vaDe Upajato thako, chetayitA jene nimitta chhe evA potAnA ( – pudgalAdinA – ) svabhAvanA pariNAm vaDe UpajatA pudgalAdi paradravyane potAnA ( – chetayitAnA – ) svabhAvathI dekhe chhe athavA shraddhe chhe — em vyavahAr karavAmAn Ave chhe.

vaLI (jevI rIte gnAn-darshan guNono vyavahAr kahyo) evI ja rIte chAritraguNano vyavahAr kahevAmAn Ave chhe — jevI rIte shvetaguNathI bharelA svabhAvavALI te ja khaDI, pote bhInt-Adi paradravyanA svabhAve nahi pariNamatI thakI ane bhInt-Adi paradravyane potAnA svabhAve nahi pariNamAvatI thakI, bhInt-Adi paradravya jene nimitta chhe evA potAnA shvetaguNathI bharelA

Page 514 of 642
PDF/HTML Page 545 of 673
single page version

स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेन श्वेतयतीति व्यवह्रियते, तथा चेतयितापि ज्ञानदर्शनगुणनिर्भरपरापोहनात्मकस्वभावः स्वयं पुद्गलादिपरद्रव्यस्वभावेनापरिणममानः पुद्गलादि- परद्रव्यं चात्मस्वभावेनापरिणमयन् पुद्गलादिपरद्रव्यनिमित्तकेनात्मनो ज्ञानदर्शनगुणनिर्भर- परापोहनात्मकस्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानः पुद्गलादिपरद्रव्यं चेतयितृनिमित्तकेनात्मनः स्वभावस्य परिणामेनोत्पद्यमानमात्मनः स्वभावेनापोहतीति व्यवह्रियते

एवमयमात्मनो ज्ञानदर्शनचारित्रपर्यायाणां निश्चयव्यवहारप्रकारः । एवमेवान्येषां सर्वेषामपि पर्यायाणां द्रष्टव्यः ।

e rIte A, AtmAnA gnAn-darshan-chAritra paryAyono nishchay-vyavahAr prakAr chhe. e ja pramANe bIjA paN samasta paryAyono nishchay-vyavahAr prakAr samajavo.

bhAvArtha — shuddhanayathI AtmAno ek chetanAmAtra svabhAv chhe. tenA pariNAm jANavun, dekhavun, shraddhavun, nivRutta thavun ityAdi chhe. tyAn nishchayanayathI vichAravAmAn Ave to AtmAne paradravyano gnAyak nathI kahI shakAto, darshak nathI kahI shakAto, shraddhAn karanAro nathI kahI shakAto, tyAg karanAro nathI kahI shakAto; kAraN ke paradravyane ane AtmAne nishchayathI kAI paN sambandh nathI. je gnAn, darshan, shraddhAn, tyAg ityAdi bhAvo chhe, te pote ja chhe; bhAv- bhAvakano bhed kahevo te paN vyavahAr chhe. nishchayathI bhAv ane bhAv karanArano bhed nathI.

have vyavahAranay viShe. vyavahAranayathI AtmAne paradravyano gnAtA, draShTA, shraddhA karanAr, tyAg karanAr kahevAmAn Ave chhe; kAraN ke paradravyane ane AtmAne nimittanaimittikabhAv chhe. gnAnAdi bhAvone paradravya nimitta thatun hovAthI vyavahArI jano kahe chhe ke — AtmA paradravyane

Page 515 of 642
PDF/HTML Page 546 of 673
single page version

jANe chhe, paradravyane dekhe chhe, paradravyanun shraddhAn kare chhe, paradravyane tyAge chhe.

shlokArtha — [शुद्ध-द्रव्य-निरूपण-अर्पित-मतेः तत्त्वं समुत्पश्यतः] jeNe shuddha dravyanA nirUpaNamAn buddhine sthApI – lagADI chhe ane je tattvane anubhave chhe, te puruShane [एक-द्रव्य-गतं किम्-अपि द्रव्य-अन्तरं जातुचित् न चकास्ति] ek dravyanI andar koI paN anya dravya rahelun bilakul (kadApi) bhAsatun nathI. [यत् तु ज्ञानं ज्ञेयम् अवैति तत् अयं शुद्ध-स्वभाव-उदयः] gnAn gneyane jANe chhe te to A gnAnanA shuddha svabhAvano uday chhe. [जनाः] Am chhe to pachhI loko [द्रव्य-अन्तर-चुम्बन-आकुल-धियः] gnAnane anya dravya sAthe sparsha hovAnI mAnyatAthI AkuL buddhivALA thayA thakA [तत्त्वात्] tattvathI (shuddha svarUpathI) [किं च्यवन्ते] shA mATe chyut thAy chhe?

bhAvArtha — shuddhanayanI draShTithI tattvanun svarUp vichAratAn anya dravyano anya dravyamAn pravesh dekhAto nathI. gnAnamAn anya dravyo pratibhAse chhe te to A gnAnanI svachchhatAno svabhAv chhe; kAI gnAn temane sparshatun nathI ke teo gnAnane sparshatAn nathI. Am hovA chhatAn, gnAnamAn anya dravyono pratibhAs dekhIne A loko ‘gnAnane paragneyo sAthe paramArtha sambandh chhe’ evun mAnatA thakA gnAnasvarUpathI chyut thAy chhe, te temanun agnAn chhe. temanA par karuNA karIne AchAryadev kahe chhe ke — A loko tattvathI kAn chyut thAy chhe? 215.

Page 516 of 642
PDF/HTML Page 547 of 673
single page version

pharI A ja arthane draDh kare chhe —

shlokArtha — [शुद्ध-द्रव्य-स्वरस-भवनात्] shuddha dravyanun (AtmA Adi dravyanun) nijarasarUpe (arthAt gnAn Adi svabhAve) pariNaman thatun hovAthI, [शेषम् अन्यत्-द्रव्यं किं स्वभावस्य भवति] bAkInun koI anyadravya shun te (gnAnAdi) svabhAvanun thaI shake? (na ja thaI shake.) [यदि वा स्वभावः किं तस्य स्यात्] athavA shun te (gnAnAdi) svabhAv koI anyadravyano thaI shake? (na ja thaI shake. paramArthe ek dravyane anya dravya sAthe sambandh nathI.) [ज्योत्स्नारूपं भुवं स्नपयति] chAndanInun rUp pRithvIne ujjvaL kare chhe [भूमिः तस्य न एव अस्ति] topaN pRithvI chAndanInI thatI ja nathI; [ज्ञानं ज्ञेयं सदा कलयति] tevI rIte gnAn gneyane sadA jANe chhe [ज्ञेयम् अस्य अस्ति न एव] topaN gney gnAnanun thatun ja nathI.

bhAvArtha — shuddhanayanI draShTithI jovAmAn Ave to koI dravyano svabhAv koI anya dravyarUpe thato nathI. jem chAndanI pRithvIne ujjvaL kare chhe parantu pRithvI chAndanInI jarA paN thatI nathI, tem gnAn gneyane jANe chhe parantu gney gnAnanun jarA paN thatun nathI. AtmAno gnAnasvabhAv hovAthI tenI svachchhatAmAn gney svayamev jhaLake chhe, parantu gnAnamAn te gneyono pravesh nathI. 216.

have AgaLanI gAthAonI sUchanArUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [तावत् राग-द्वेष-द्वयम् उदयते] tyAn sudhI rAg-dveShanun dvandva uday pAme chhe ( – utpanna thAy chhe) [यावत् एतत् ज्ञानं ज्ञानं न भवति] ke jyAn sudhI A gnAn gnAnarUp na thAy [पुनः बोध्यम् बोध्यतां न याति] ane gney gneyapaNAne na pAme. [तत् इदं ज्ञानं न्यक्कृत-अज्ञानभावं ज्ञानं भवतु] mATe A gnAn, agnAnabhAvane dUr karIne, gnAnarUp thAo — [येन भाव-अभावौ तिरयन् पूर्णस्वभावः भवति] ke jethI bhAv-abhAvane (rAg-dveShane) aTakAvI deto pUrNasvabhAv (pragaT) thAy.

bhAvArtha — jyAn sudhI gnAn gnAnarUp na thAy, gney gneyarUp na thAy, tyAn sudhI rAgadveSh Upaje chhe; mATe A gnAn, agnAnabhAvane dUr karIne, gnAnarUp thAo, ke jethI gnAnamAn je bhAv ane abhAvarUp be avasthAo thAy chhe te maTI jAy ane gnAn pUrNasvabhAvane pAmI jAy. e prArthanA chhe. 217.

Page 517 of 642
PDF/HTML Page 548 of 673
single page version

‘gnAn ane gney taddan bhinna chhe, AtmAnA darshanagnAnachAritrAdi koI guNo paradravyomAn nathI’ em jANato hovAthI samyagdraShTine viShayo pratye rAg thato nathI; vaLI rAgadveShAdi jaD viShayomAn paN nathI; teo mAtra agnAnadashAmAn vartatA jIvanA pariNAm chhe. — AvA arthanI gAthAo have kahe chhe —

Page 518 of 642
PDF/HTML Page 549 of 673
single page version

gAthArtha — [दर्शनज्ञानचारित्रम्] darshan-gnAn-chAritra [अचेतने विषये तु] achetan viShayamAn [किञ्चित् अपि] jarA paN [न अस्ति] nathI, [तस्मात्] tethI [चेतयिता] AtmA [तेषु विषयेषु] te viShayomAn [किं हन्ति] shun haNe (arthAt shAno ghAt karI shake)?

[दर्शनज्ञानचारित्रम्] darshan-gnAn-chAritra [अचेतने कर्मणि तु] achetan karmamAn [किञ्चित् अपि] jarA paN [न अस्ति] nathI, [तस्मात्] tethI [चेतयिता] AtmA [तत्र कर्मणि] te karmamAn [किं हन्ति] shun haNe? (kAI haNI shakato nathI.)

[दर्शनज्ञानचारित्रम्] darshan-gnAn-chAritra [अचेतने काये तु] achetan kAyAmAn [किञ्चित् अपि] jarA paN [न अस्ति] nathI, [तस्मात्] tethI [चेतयिता] AtmA [तेषु कायेषु] te kAyAomAn [किं हन्ति] shun haNe? (kAI haNI shakato nathI.)

[ज्ञानस्य] gnAnano, [दर्शनस्य च] darshanano [तथा चारित्रस्य] tathA chAritrano [घातः भणितः] ghAt kahyo chhe, [तत्र] tyAn [पुद्गलद्रव्यस्य] pudgaladravyano [घातः तु] ghAt [कः अपि] jarA paN [न अपि निर्दिष्टः] kahyo nathI. (darshan-gnAn-chAritra haNAtAn pudgaladravya haNAtun nathI.)

Page 519 of 642
PDF/HTML Page 550 of 673
single page version

यद्धि यत्र भवति तत्तद्घाते हन्यत एव, यथा प्रदीपघाते प्रकाशो हन्यते; यत्र च यद्भवति तत्तद्घाते हन्यत एव, यथा प्रकाशघाते प्रदीपो हन्यते । यत्तु यत्र न भवति तत्तद्घाते न हन्यते, यथा घटघाते घटप्रदीपो न हन्यते; यत्र च यन्न भवति तत्तद्घाते न हन्यते, यथा घटप्रदीपघाते घटो न हन्यते । अथात्मनो धर्मा दर्शनज्ञानचारित्राणि पुद्गलद्रव्यघातेऽपि न हन्यन्ते, न च दर्शनज्ञानचारित्राणां घातेऽपि पुद्गलद्रव्यं हन्यते; एवं दर्शनज्ञानचारित्राणि पुद्गलद्रव्ये न भवन्तीत्यायाति; अन्यथा तद्घाते पुद्गलद्रव्य-

(A rIte) [ये केचित्] je koI [जीवस्य गुणाः] jIvanA guNo chhe, [ते खलु] te kharekhar [परेषु द्रव्येषु] par dravyomAn [न सन्ति] nathI; [तस्मात्] tethI [सम्यग्द्रष्टेः] samyagdraShTine [विषयेषु] viShayo pratye [रागः तु] rAg [न अस्ति] nathI.

[च] vaLI [रागः द्वेषः मोहः] rAg, dveSh ane moh [जीवस्य एव] jIvanA ja [अनन्यपरिणामाः] ananya (ekarUp) pariNAm chhe, [एतेन कारणेन तु] te kAraNe [रागादयः] rAgAdik [शब्दादिषु] shabdAdi viShayomAn (paN) [न सन्ति] nathI.

(rAgadveShAdi samyagdraShTi AtmAmAn nathI tem ja jaD viShayomAn nathI, mAtra agnAn- dashAmAn rahelA jIvanA pariNAm chhe.)

TIkA — kharekhar je jemAn hoy te teno ghAt thatAn haNAy ja chhe (arthAt AdhArano ghAt thatAn Adheyano ghAt thAy ja chhe), jem dIvAno ghAt thatAn (dIvAmAn rahelo) prakAsh haNAy chhe; tathA jemAn je hoy te teno ghAt thatAn haNAy ja chhe (arthAt Adheyano ghAt thatAn AdhArano ghAt thAy ja chhe), jem prakAshano ghAt thatAn dIvo haNAy chhe. vaLI je jemAn na hoy te teno ghAt thatAn haNAtun nathI, jem ghaTano ghAt thatAn *ghaT-pradIp haNAto nathI; tathA jemAn je na hoy te teno ghAt thatAn haNAtun nathI, jem ghaT-pradIpano ghAt thatAn ghaT haNAto nathI. (e pramANe nyAy kahyo.) have, AtmAnA dharmo — darshan, gnAn ane chAritra — pudgaladravyano ghAt thavA chhatAn haNAtA nathI ane darshan-gnAn-chAritrano ghAt thavA chhatAn pudgaladravya haNAtun nathI * ghaT-pradIp = ghaDAmAn mUkelo dIvo. (paramArthe dIvo ghaDAmAn nathI, ghaDAmAn to ghaDAnA ja guNo chhe.)

Page 520 of 642
PDF/HTML Page 551 of 673
single page version

घातस्य, पुद्गलद्रव्यघाते तद्घातस्य दुर्निवारत्वात् । यत एवं ततो ये यावन्तः केचनापि जीवगुणास्ते सर्वेऽपि परद्रव्येषु न सन्तीति सम्यक् पश्यामः, अन्यथा अत्रापि जीवगुणघाते पुद्गलद्रव्यघातस्य, पुद्गलद्रव्यघाते जीवगुणघातस्य च दुर्निवारत्वात् । यद्येवं तर्हि कुतः सम्यग्द्रष्टेर्भवति रागो विषयेषु ? न कुतोऽपि । तर्हि रागस्य कतरा खानिः ? रागद्वेषमोहा हि जीवस्यैवाज्ञानमयाः परिणामाः, ततः परद्रव्यत्वाद्विषयेषु न सन्ति, अज्ञानाभावात्सम्यग्द्रष्टौ तु न भवन्ति । एवं ते विषयेष्वसन्तः सम्यग्द्रष्टेर्न भवन्तो, न भवन्त्येव । (e to spaShTa chhe); mATe e rIte ‘darshan-gnAn-chAritra pudgaladravyamAn nathI’ em phalit (siddha) thAy chhe; kAraN ke, jo em na hoy to darshan-gnAn-chAritrano ghAt thatAn pudgaladravyano ghAt, ane pudgaladravyano ghAt thatAn darshan-gnAn-chAritrano ghAt anivArya thAy (arthAt avashya thavo

(prashna-) jo Am chhe to samyagdraShTine viShayomAn rAg kayA kAraNe thAy chhe? (uttara-) koI paN kAraNe thato nathI. (prashna – ) to pachhI rAganI kaI khAN chhe? (uttara-) rAg-dveSh-moh, jIvanA ja agnAnamay pariNAm chhe (arthAt jIvanun agnAn ja rAgAdik UpajavAnI khAN chhe); mATe te rAgadveShamoh, viShayomAn nathI kAraN ke viShayo paradravya chhe, ane samyagdraShTimAn (paN) nathI kAraN ke tene agnAnano abhAv chhe; A rIte rAgadveShamoh, viShayomAn nahi hovAthI ane samyagdraShTine (paN) nahi hovAthI, (teo) chhe ja nahi.

bhAvArtha — AtmAne agnAnamay pariNAmarUp rAgadveShamoh utpanna thatAn AtmAnA darshan-gnAn-chAritrAdi guNo haNAy chhe, parantu te guNo haNAtAn chhatAn achetan pudgaladravya haNAtun nathI; vaLI pudgaladravya haNAtAn darshan-gnAn-chAritrAdi haNAtAn nathI; mATe jIvanA koI guNo pudgaladravyamAn nathI. Avun jANatA samyagdraShTine achetan viShayomAn rAgAdi thatA nathI. rAg- dveShamoh pudgaladravyamAn nathI, jIvanA ja astitvamAn agnAnathI Upaje chhe; jyAre agnAnano abhAv thAy arthAt

pudgalamAn nathI tem ja samyagdraShTimAn paN nathI, tethI shuddhadravyadraShTithI jotAn teo chhe ja nahi. paryAyadraShTithI jotAn jIvane agnAn-avasthAmAn teo chhe. e pramANe jANavun.

Page 521 of 642
PDF/HTML Page 552 of 673
single page version

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [इह ज्ञानम् हि अज्ञानभावात् राग-द्वेषौ भवति] A jagatamAn gnAn ja agnAnabhAvathI rAgadveSharUpe pariName chhe; [वस्तुत्व-प्रणिहित-द्रशा द्रश्यमानौ तौ किञ्चित् न] vastutvamAn mUkelI ( – sthApelI, ekAgra karelI) draShTi vaDe jotAn (arthAt dravyadraShTithI jotAn), te rAgadveSh kAI ja nathI ( – dravyarUp judI vastu nathI). [ततः सम्यग्द्रष्टिः तत्त्वद्रष्टया तौ स्फु टं क्षपयतु] mATe (AchAryadev preraNA kare chhe ke) samyagdraShTi puruSh tattvadraShTi vaDe temane (rAgadveShane) pragaT rIte kShay karo, [येन पूर्ण-अचल-अर्चिः सहजं ज्ञानज्योतिः ज्वलति] ke jethI, pUrNa ane achaL jeno prakAsh chhe evI (dedIpyamAn) sahaj gnAnajyoti prakAshe.

bhAvArtha — rAgadveSh koI judun dravya nathI, jIvane agnAnabhAvathI (rAgadveSharUp pariNAm) thAy chhe; mATe samyagdraShTi thaIne tattvadraShTithI jovAmAn Ave to teo (rAgadveSh) kAI paN vastu nathI em dekhAy chhe, ane ghAtikarmano nAsh thai kevaLagnAn Upaje chhe. 218.

‘anya dravya anya dravyane guN upajAvI shakatun nathI’ em havenI gAthAmAn kaheshe; tenI sUchanArUp kAvya pratham kahe chhe —

shlokArtha — [तत्त्वद्रष्टया] tattvadraShTithI jotAn, [राग-द्वेष-उत्पादकं अन्यत् द्रव्यं किञ्चन अपि न वीक्ष्यते] rAgadveShane upajAvanArun anya dravya jarAy dekhAtun nathI, [यस्मात् सर्व-द्रव्य-उत्पत्तिः स्वस्वभावेन अन्तः अत्यन्तं व्यक्ता चकास्ति] kAraN ke sarva dravyonI utpatti potAnA svabhAvathI ja thatI antarangamAn atyant pragaT prakAshe chhe.

Page 522 of 642
PDF/HTML Page 553 of 673
single page version

न च जीवस्य परद्रव्यं रागादीनुत्पादयतीति शङ्कयम्; अन्यद्रव्येणान्यद्रव्यगुणोत्पाद- करणस्यायोगात्; सर्वद्रव्याणां स्वभावेनैवोत्पादात् । तथाहि — मृत्तिका कुम्भभावेनोत्पद्यमाना किं कुम्भकारस्वभावेनोत्पद्यते, किं मृत्तिकास्वभावेन ? यदि कुम्भकारस्वभावेनोत्पद्यते तदा कुम्भकरणाहङ्कारनिर्भरपुरुषाधिष्ठितव्यापृतकरपुरुषशरीराकारः कुम्भः स्यात् । न च तथास्ति, --

bhAvArtha — rAgadveSh chetananA ja pariNAm chhe. anya dravya AtmAne rAgadveSh upajAvI shakatun nathI; kAraN ke sarva dravyonI utpatti potapotAnA svabhAvathI ja thAy chhe, anya dravyamAn anya dravyanA guNaparyAyonI utpatti thatI nathI. 219.

have A arthane gAthAmAn kahe chhe —

gAthArtha — [अन्यद्रव्येण] anya dravyathI [अन्यद्रव्यस्य] anya dravyane [गुणोत्पादः] guNanI utpatti [न क्रियते] karI shakAtI nathI; [तस्मात् तु] tethI (e siddhAnt chhe ke) [सर्वद्रव्याणि] sarva dravyo [स्वभावेन] potapotAnA svabhAvathI [उत्पद्यन्ते] Upaje chhe.

TIkA — vaLI jIvane paradravya rAgAdik upajAve chhe em shankA na karavI; kAraN ke anya dravya vaDe anya dravyanA guNano utpAd karAvAnI ayogyatA chhe; kem ke sarva dravyono svabhAvathI ja utpAd thAy chhe. A vAt draShTAntathI samajAvavAmAn Ave chhe —

mATI kumbhabhAve (ghaDA-bhAve) UpajatI thakI shun kumbhAranA svabhAvathI Upaje chhe ke mATInA svabhAvathI Upaje chhe? jo kumbhAranA svabhAvathI UpajatI hoy to jemAn ghaDo karavAnA ahankArathI bharelo puruSh rahelo chhe ane jeno hAth (ghaDo karavAno) vyApAr kare chhe evun je puruShanun sharIr tenA AkAre ghaDo thavo joIe. parantu em to thatun nathI, kAraN ke anyadravyanA svabhAve koI dravyanA pariNAmano utpAd jovAmAn Avato nathI. jo Am chhe

Page 523 of 642
PDF/HTML Page 554 of 673
single page version

द्रव्यान्तरस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्यादर्शनात् । यद्येवं तर्हि मृत्तिका कुम्भकारस्वभावेन नोत्पद्यते, किन्तु मृत्तिकास्वभावेनैव, स्वस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्य दर्शनात् । एवं च सति मृत्तिकायाः स्वस्वभावानतिक्रमान्न कुम्भकारः कुम्भस्योत्पादक एव; मृत्तिकैव कुम्भकारस्वभावमस्पृशन्ती स्वस्वभावेन कुम्भभावेनोत्पद्यते । एवं सर्वाण्यपि द्रव्याणि स्वपरिणामपर्यायेणोत्पद्यमानानि किं निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावेनोत्पद्यन्ते, किं स्वस्वभावेन ? यदि निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावेनोत्पद्यन्ते तदा निमित्तभूतपरद्रव्याकारस्तत्परिणामः स्यात् । न च तथास्ति, द्रव्यान्तरस्वभावेन द्रव्यपरिणमोत्पादस्यादर्शनात् । यद्येवं तर्हि न सर्वद्रव्याणि निमित्तभूतपरद्रव्यस्वभावेनोत्पद्यन्ते, किन्तु स्वस्वभावेनैव, स्वस्वभावेन द्रव्यपरिणामोत्पादस्य दर्शनात् । एवं च सति सर्वद्रव्याणां स्वस्वभावानतिक्रमान्न निमित्तभूतद्रव्यान्तराणि स्वपरिणामस्योत्पादकान्येव; सर्वद्रव्याण्येव निमित्तभूतद्रव्यान्तरस्वभावमस्पृशन्ति स्वस्वभावेन स्वपरिणामभावेनोत्पद्यन्ते । अतो न परद्रव्यं जीवस्य रागादीनामुत्पादकमुत्पश्यामो यस्मै कुप्यामः ।

evI rIte — badhay dravyo svapariNAmaparyAye (arthAt potAnA pariNAmabhAvarUpe) UpajatAn thakAn, nimittabhUt anyadravyonA svabhAvathI Upaje chhe ke potAnA svabhAvathI Upaje chhe? jo nimittabhUt anyadravyonA svabhAvathI UpajatAn hoy to nimittabhUt anyadravyonA AkAre temanA pariNAm thavA joIe. parantu em to thatun nathI, kAraN ke anyadravyanA svabhAve koI dravyanA pariNAmano utpAd jovAmAn Avato nathI. jo Am chhe to sarva dravyo nimittabhUt anyadravyonA svabhAvathI UpajatAn nathI, parantu potAnA svabhAvathI ja Upaje chhe kAraN ke (dravyanA) potAnA svabhAve dravyanA pariNAmano utpAd jovAmAn Ave chhe. Am hovAthI, sarva dravyo potAnA svabhAvane nahi ullanghatAn hovAne lIdhe, nimittabhUt anyadravyo potAnA (arthAt

anyadravyonA svabhAvane nahi sparshatAn thakAn, potAnA svabhAvathI potAnA pariNAmabhAve Upaje chhe.

Page 524 of 642
PDF/HTML Page 555 of 673
single page version

mATe (AchAryadev kahe chhe ke) jIvane rAgAdinun utpAdak ame paradravyane dekhatA ( – mAnatA, samajatA) nathI ke jenA par kop karIe.

bhAvArtha — AtmAne rAgAdik Upaje chhe te potAnA ja ashuddha pariNAm chhe. nishchayanayathI vichAravAmAn Ave to anyadravya rAgAdikanun upajAvanAr nathI, anyadravya temanun nimittamAtra chhe; kAraN ke anyadravyane anyadravya guNaparyAy upajAvatun nathI e niyam chhe. jeo em mAne chhe — evo ekAnt kare chhe — ke ‘paradravya ja mane rAgAdik upajAve chhe’, teo nayavibhAgane samajyA nathI, mithyAdraShTi chhe. e rAgAdik jIvanA sattvamAn Upaje chhe, paradravya to nimittamAtra chhe — em mAnavun te samyaggnAn chhe. mATe AchAryamahArAj kahe chhe ke — ame rAgadveShanI utpattimAn anya dravya par shA mATe kop karIe? rAgadveShanun Upajavun te potAno ja aparAdh chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [इह] A AtmAmAn [यत् राग-द्वेष-दोष-प्रसूतिः भवति] je rAgadveSharUp doShonI utpatti thAy chhe [तत्र परेषां कतरत् अपि दूषणं नास्ति] tyAn paradravyano kAI paN doSh nathI, [तत्र स्वयम् अपराधी अयम् अबोधः सर्पति] tyAn to svayam aparAdhI evun A agnAn ja phelAy chhe; — [विदितम् भवतु] e pramANe vidit thAo ane [अबोधः अस्तं यातु] agnAn asta thaI jAo; [बोधः अस्मि] hun to gnAn chhun.

bhAvArtha — agnAnI jIv rAgadveShanI utpatti paradravyathI thatI mAnIne paradravya upar kop kare chhe ke ‘A paradravya mane rAgadveSh upajAve chhe, tene dUr karun’. evA agnAnI jIvane samajAvavAne AchAryadev upadesh kare chhe ke — rAgadveShanI utpatti agnAnathI AtmAmAn ja thAy chhe ane te AtmAnA ja ashuddha pariNAm chhe. mATe e agnAnane nAsh karo, samyaggnAn pragaT karo, AtmA gnAnasvarUp chhe em anubhav karo; paradravyane rAgadveShanun upajAvanArun mAnIne tenA par kop na karo. 220.

Page 525 of 642
PDF/HTML Page 556 of 673
single page version

have A ja artha draDh karavAne ane AgaLanA kathananI sUchanA karavAne kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ये तु राग-जन्मनि परद्रव्यम् एव निमित्ततां कलयन्ति] jeo rAganI utpattimAn paradravyanun ja nimittapaNun (kAraNapaNun) mAne chhe, (potAnun kAI kAraNapaNun mAnatA nathI,) [ते शुद्ध-बोध-विधुर-अन्ध-बुद्धयः] teo — jemanI buddhi shuddhagnAnarahit andh chhe evA (arthAt jemanI buddhi shuddhanayanA viShayabhUt shuddha AtmasvarUpanA gnAnathI rahit andh chhe evA) — [मोह-वाहिनीं न हि उत्तरन्ति] mohanadIne UtarI shakatA nathI.

bhAvArtha — shuddhanayano viShay AtmA anant shaktivALo, chaitanyachamatkAramAtra, nitya, abhed, ek chhe. te potAnA ja aparAdhathI rAgadveSharUpe pariName chhe. evun nathI ke jem nimittabhUt paradravya pariNamAve tem AtmA pariName chhe ane temAn AtmAno kAI puruShArtha ja nathI. Avun AtmAnA svarUpanun gnAn jemane nathI teo em mAne chhe ke paradravya AtmAne jem pariNamAve tem AtmA pariName chhe. Avun mAnanArA moharUpI nadIne UtarI shakatA nathI (athavA mohanI senAne harAvI shakatA nathI), temane rAgadveSh maTatA nathI; kAraN ke rAgadveSh karavAmAn jo potAno puruShArtha hoy to ja temane maTADavAmAn paN hoy, parantu jo paranA karAvyA ja rAgadveSh thatA hoy to par to rAgadveSh karAvyA ja kare, tyAn AtmA temane kyAthi maTADI shake? mATe, rAgadveSh potAnA karyA thAy chhe ane potAnA maTADyA maTe chhe — em kathanchit

mAnavun te samyaggnAn chhe. 221.

sparsha, ras, gandh, varNa ane shabdAdirUpe pariNamatAn pudgalo AtmAne kAI kahetAn nathI ke ‘tu amane jAN’, ane AtmA paN potAnA sthAnathI chhUTIne temane jANavA jato nathI. banne taddan svatantrapaNe potapotAnA svabhAvathI ja pariName chhe. Am AtmA par pratye udAsIn ( – sambandh vinAno, taTastha) chhe, topaN agnAnI jIv sparshAdikane sArAn-narasAn mAnIne rAgIdveShI thAy chhe te tenun agnAn chhe. — AvA arthanI gAthAo have kahe chhe —

Page 526 of 642
PDF/HTML Page 557 of 673
single page version

Page 527 of 642
PDF/HTML Page 558 of 673
single page version

gAthArtha — [बहुकानि] bahu prakAranAn [निन्दितसंस्तुतवचनानि] nindAnAn ane stutinAn vachanorUpe [पुद्गलाः] pudgalo [परिणमन्ति] pariName chhe; [तानि श्रुत्वा पुनः] temane sAmbhaLIne agnAnI jIv [अहं भणितः] ‘mane kahyun’ em mAnIne [रुष्यति तुष्यति च] roSh tathA toSh kare chhe (arthAt gusse thAy chhe tathA khushI thAy chhe).

Page 528 of 642
PDF/HTML Page 559 of 673
single page version

[पुद्गलद्रव्यं] pudgaladravya [शब्दत्वपरिणतं] shabdapaNe pariNamyun chhe; [तस्य गुणः] teno guN [यदि अन्यः] jo (tArAthI) anya chhe, [तस्मात्] to he agnAnI jIv! [त्वं न किञ्चित् अपि भणितः] tane kAI paN kahyun nathI; [अबुद्धः] tun agnAnI thayo thako [किं रुष्यसि] roSh shA mATe kare chhe?

[अशुभः वा शुभः शब्दः] ashubh athavA shubh shabda [त्वां न भणति] tane em nathI kaheto ke [माम् शृणु इति] ‘tun mane sAmbhaL’; [सः एव च] ane AtmA paN (potAnA sthAnathI chhUTIne), [श्रोत्रविषयम् आगतं शब्दम्] shrotrendriyanA viShayamAn AvelA shabdane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavA (jANavA) jato nathI.

[अशुभं वा शुभं रूपं] ashubh athavA shubh rUp [त्वां न भणति] tane em nathI kahetun ke [माम् पश्य इति] ‘tun mane jo’; [सः एव च] ane AtmA paN (potAnA sthAnathI chhUTIne), [चक्षुर्विषयम् आगतं] chakShu-indriyanA viShayamAn AvelA (arthAt chakShugochar thayelA) [रूपम्] rUpanee [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavA jato nathI.

[अशुभः वा शुभः गन्धः] ashubh athavA shubh gandh [त्वां न भणति] tane em nathI kahetI ke [माम् जिघ्र इति] ‘tun mane sUngh’; [सः एव च] ane AtmA paN [घ्राणविषयम् आगतं गन्धम्] ghrANeendriyanA viShayamAn AvelI gandhane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] (potAnA sthAnathI chyut thaIne) grahavA jato nathI.

[अशुभः वा शुभः रसः] ashubh athavA shubh ras [त्वां न भणति] tane em nathI kaheto ke [माम् रसय इति] ‘tun mane chAkh’; [सः एव च] ane AtmA paN [रसनविषयम् आगतं तु रसम्] rasanA-indriyanA viShayamAn AvelA rasane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] (potAnA sthAnathI chhUTIne) grahavA jato nathI.

Page 529 of 642
PDF/HTML Page 560 of 673
single page version

यथेह बहिरर्थो घटपटादिः, देवदत्तो यज्ञदत्तमिव हस्ते गृहीत्वा, ‘मां प्रकाशय’ इति स्वप्रकाशने न प्रदीपं प्रयोजयति, न च प्रदीपोऽप्ययःकान्तोपलकृष्टायःसूचीवत् स्वस्थानात्प्रच्युत्य

[अशुभः वा शुभः स्पर्शः] ashubh athavA shubh sparsha [त्वां न भणति] tane em nathI kaheto ke [माम् स्पृश इति] ‘tun mane sparsha’; [सः एव च] ane AtmA paN (potAnA sthAnathI chhUTIne), [कायविषयम् आगतं स्पर्शम्] kAyAnA ( – sparshendriyanA) viShayamAn AvelA sparshane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavA jato nathI.

[अशुभः वा शुभः गुणः] ashubh athavA shubh guN [त्वां न भणति] tane em nathI kaheto ke [माम् बुध्यस्व इति] ‘tun mane jAN’; [सः एव च] ane AtmA paN (potAnA sthAnathI chhUTIne), [बुद्धिविषयम् आगतं तु गुणम्] buddhinA viShayamAn AvelA guNane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavA jato nathI.

[अशुभं वा शुभं द्रव्यं] ashubh athavA shubh dravya [त्वां न भणति] tane em nathI kahetun ke [माम् बुध्यस्व इति] ‘tun mane jAN’; [सः एव च] ane AtmA paN (potAnA sthAnathI chhUTIne), [बुद्धिविषयम् आगतं द्रव्यम्] buddhinA viShayamAn AvelA dravyane [विनिर्ग्रहीतुं न एति] grahavA jato nathI.

[एतत् तु ज्ञात्वा] Avun jANIne paN [मूढः] mUDh jIv [उपशमं न एव गच्छति] upashamane pAmato nathI; [च] ane [शिवाम् बुद्धिम् अप्राप्तः च स्वयं] shiv buddhine (kalyANakArI buddhine, samyaggnAnane) nahi pAmelo pote [परस्य विनिर्ग्रहमनाः] parane grahavAnun man kare chhe.

TIkA — pratham draShTAnt kahe chhe A jagatamAn bAhyapadArtha — ghaTapaTAdi — , jem devadatta nAmano puruSh yagnadatta nAmanA puruShane hAth pakaDIne koI kAryamAn joDe tem, dIvAne svaprakAshanamAn