Page 50 of 642
PDF/HTML Page 81 of 673
single page version

यथा हि कश्चित्पुरुषोऽर्थार्थी प्रयत्नेन प्रथममेव राजानं जानीते, ततस्तमेव श्रद्धत्ते, ततस्तमेवानुचरति, तथात्मना मोक्षार्थिना प्रथममेवात्मा ज्ञातव्यः, ततः स एव श्रद्धातव्यः, ततः स एवानुचरितव्यश्च, साध्यसिद्धेस्तथान्यथोपपत्त्यनुपपत्तिभ्याम् ।

तत्र यदात्मनोऽनुभूयमानानेकभावसङ्करेऽपि परमविवेककौशलेनायमहमनुभूतिरित्यात्मज्ञानेन सङ्गच्छमानमेव तथेतिप्रत्ययलक्षणं श्रद्धानमुत्प्लवते तदा समस्तभावान्तरविवेकेन निःशङ्कमवस्थातुं शक्यत्वादात्मानुचरणमुत्प्लवमानमात्मानं साधयतीति साध्यसिद्धेस्तथोपपत्तिः । [राजानं] rAjAne [ज्ञात्वा] jANIne [श्रद्दधाति] shraddhA kare chhe, [ततः पुनः] tyAr bAd [तं प्रयत्नेन अनुचरति] tenun prayatnapUrvak anucharaN kare chhe arthAt tenI sundar rIte sevA kare chhe, [एवं हि] evI ja rIte [मोक्षकामेन] mokShanI ichchhAvALAe [जीवराजः] jIvarUpI rAjAne [ज्ञातव्यः] jANavo, [पुनः च] pachhI [तथा एव] e rIte ja [श्रद्धातव्यः] tenun shraddhAn karavun [तु च] ane tyAr bAd [स एव अनुचरितव्यः] tenun ja anucharaN karavun arthAt anubhav

TIkA — nishchayathI jem koI dhan-arthI puruSh bahu udyamathI pratham to rAjAne jANe ke A rAjA chhe, pachhI tenun ja shraddhAn kare ke ‘A avashya rAjA ja chhe, tenun sevan karavAthI avashya dhananI prApti thashe’ ane tyAr pachhI tenun ja anucharaN kare, sevan kare, AgnAmAn rahe, tene prasanna kare; tevI rIte mokShArthI puruShe pratham to AtmAne jANavo, pachhI tenun ja shraddhAn karavun ke ‘A ja AtmA chhe, tenun AcharaN karavAthI avashya karmothI chhUTI shakAshe’ ane tyAr pachhI tenun ja AcharaN karavun — anubhav vaDe temAn lIn thavun; kAraN ke sAdhya je niShkarma avasthArUp abhed shuddhasvarUp tenI siddhinI e rIte upapatti chhe, anyathA anupapatti chhe (arthAt sAdhyanI siddhi e rIte thAy chhe, bIjI rIte thatI nathI).

(te vAt visheSh samajAve chhe — ) jyAre AtmAne, anubhavamAn AvatA je anek paryAyarUp bhedabhAvo temanI sAthe mishritapaNun hovA chhatAn paN sarva prakAre bhedagnAnamAn pravINapaNAthI ‘A anubhUti chhe te ja hun chhun’ evA AtmagnAnathI prApta thatun, A AtmA jevo jANyo tevo ja chhe evI pratIti jenun lakShaN chhe evun, shraddhAn uday thAy chhe tyAre samasta anyabhAvono bhed thavAthI nishank TharavAne samartha thavAne lIdhe AtmAnun AcharaN uday thatun AtmAne sAdhe chhe. Am sAdhya AtmAnI siddhinI e rIte upapatti chhe.

Page 51 of 642
PDF/HTML Page 82 of 673
single page version

यदा त्वाबालगोपालमेव सकलकालमेव स्वयमेवानुभूयमानेऽपि भगवत्यनुभूत्यात्म- न्यात्मन्यनादिबन्धवशात् परैः सममेकत्वाध्यवसायेन विमूढस्यायमहमनुभूतिरित्यात्मज्ञानं नोत्प्लवते, तदभावादज्ञातखरशृङ्गश्रद्धानसमानत्वात् श्रद्धानमपि नोत्प्लवते, तदा समस्तभावान्तरविवेकेन निःशङ्कमवस्थातुमशक्यत्वादात्मानुचरणमनुत्प्लवमानं नात्मानं साधयतीति साध्यसिद्धेरन्यथानुपपत्तिः ।

parantu jyAre Avo anubhUtisvarUp bhagavAn AtmA AbALagopAL saune sadAkAL pote ja anubhavamAn Avato hovA chhatAn paN anAdi bandhanA vashe par (dravyo) sAthe ekapaNAnA nishchayathI mUDh je agnAnI tene ‘A anubhUti chhe te ja hun chhun’ evun AtmagnAn uday thatun nathI ane tenA abhAvane lIdhe, nahi jANelAnun shraddhAn gadheDAnAn shingaDAnnA shraddhAn samAn hovAthI, shraddhAn paN uday thatun nathI tyAre samasta anyabhAvonA bhed vaDe AtmAmAn nishank TharavAnA asamarthapaNAne lIdhe AtmAnun AcharaN uday nahi thavAthI AtmAne sAdhatun nathI. Am sAdhya AtmAnI siddhinI anyathA anupapatti chhe.

bhAvArtha — sAdhya AtmAnI siddhi darshan-gnAn-chAritrathI ja chhe, bIjI rIte nathI. kAraN ke — pahelAn to AtmAne jANe ke A jANanAro anubhavamAn Ave chhe te hun chhun. tyAr bAd tenI pratItirUp shraddhAn thAy; vinA jANye shraddhAn konun? pachhI samasta anyabhAvothI bhed karIne potAmAn sthir thAy. — e pramANe siddhi chhe. paN jo jANe ja nahi, to shraddhAn paN na thaI shake; to sthiratA shAmAn kare? tethI bIjI rIte siddhi nathI evo nishchay chhe.

have A ja arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — AchArya kahe chhe ke [अनन्तचैतन्यचिह्नं] anant (avinashvar) chaitanya jenun chihna chhe evI [इदम् आत्मज्योतिः] A Atmajyotine [सततम् अनुभवामः] ame nirantar anubhavIe chhIe [यस्मात्] kAraN ke [अन्यथा साध्यसिद्धिः न खलु न खलु] tenA anubhav vinA anya rIte sAdhya AtmAnI siddhi nathI. kevI chhe Atmajyoti? [कथम् अपि

Page 52 of 642
PDF/HTML Page 83 of 673
single page version

ननु ज्ञानतादात्म्यादात्मा ज्ञानं नित्यमुपास्त एव, कुतस्तदुपास्यत्वेनानुशास्यत इति चेत्, तन्न, यतो न खल्वात्मा ज्ञानतादात्म्येऽपि क्षणमपि ज्ञानमुपास्ते, स्वयम्बुद्धबोधितबुद्धत्वकारण- पूर्वकत्वेन ज्ञानस्योत्पत्तेः । तर्हि तत्कारणात्पूर्वमज्ञान एवात्मा नित्यमेवाप्रतिबुद्धत्वात् ? एवमेतत् ।

समुपात्तत्रित्वम् अपि एकतायाः अपतितम्] jeNe koI prakAre traNapaNun angIkAr karyun chhe topaN je ekapaNAthI chyut thaI nathI ane [अच्छम् उद्गच्छत्] je nirmaLapaNe uday pAmI rahI chhe.

bhAvArtha — AchArya kahe chhe ke jene koI prakAre paryAyadraShTithI traNapaNun prApta chhe topaN shuddhadravyadraShTithI je ekapaNAthI rahit nathI thaI tathA je anant chaitanyasvarUp nirmaL udayane prApta thaI rahI chhe evI Atmajyotino ame nirantar anubhav karIe chhIe. Am kahevAthI evo Ashay paN jANavo ke je samyagdraShTi puruSh chhe te, jevo ame anubhav karIe chhIe tevo anubhav kare. 20.

TIkA — have, koI tarka kare ke AtmA to gnAn sAthe tAdAtmyasvarUpe chhe, judo nathI, tethI gnAnane nitya seve ja chhe; to pachhI tene gnAnanI upAsanA karavAnI shikShA kem ApavAmAn Ave chhe? tenun samAdhAna te em nathI. joke AtmA gnAn sAthe tAdAtmyasvarUp chhe topaN ek kShaNamAtra paN gnAnane sevato nathI; kAraN ke svayambuddhatva (pote potAnI meLe jANavun te) athavA bodhitabuddhatva (bIjAnA jaNAvavAthI jANavun te) — e kAraNapUrvak gnAnanI utpatti thAy chhe. (kAn to kALalabdhi Ave tyAre pote ja jANI le athavA to koI upadesh denAr maLe tyAre jANe — jem sUtelo puruSh kAn to pote ja jAge athavA to koI jagADe tyAre jAge.) ahIn pharI pUchhe chhe ke jo em chhe to jANavAnA kAraN pahelAn shun AtmA agnAnI ja chhe kem ke tene sadAy apratibuddhapaNun chhe? teno uttara e vAt em ja chhe, te agnAnI ja chhe.

vaLI pharI pUchhe chhe ke A AtmA keTalA vakhat sudhI (kyAn sudhI) apratibuddha chhe te kaho. tenA uttararUp gAthAsUtra kahe chhe —

Page 53 of 642
PDF/HTML Page 84 of 673
single page version

यथा स्पर्शरसगन्धवर्णादिभावेषु पृथुबुध्नोदराद्याकारपरिणतपुद्गलस्कन्धेषु घटोऽयमिति, घटे च स्पर्शरसगन्धवर्णादिभावाः पृथुबुध्नोदराद्याकारपरिणतपुद्गलस्कन्धाश्चामी इति वस्त्वभेदेनानु- भूतिस्तथा कर्मणि मोहादिष्वन्तरङ्गेषु नोकर्मणि शरीरादिषु बहिरङ्गेषु चात्मतिरस्कारिषु पुद्गल- परिणामेष्वहमित्यात्मनि च कर्म मोहादयोऽन्तरङ्गा नोकर्म शरीरादयो बहिरङ्गाश्चात्मतिरस्कारिणः पुद्गलपरिणामा अमी इति वस्त्वभेदेन यावन्तं कालमनुभूतिस्तावन्तं कालमात्मा भवत्यप्रतिबुद्धः । यदा कदाचिद्यथा रूपिणो दर्पणस्य स्वपराकारावभासिनी स्वच्छतैव वह्नेरौष्ण्यं ज्वाला च तथा नीरूपस्यात्मनः स्वपराकारावभासिनी ज्ञातृतैव पुद्गलानां कर्म नोकर्म चेति स्वतः परतो वा भेदविज्ञानमूलानुभूतिरुत्पत्स्यते तदैव प्रतिबुद्धो भविष्यति ।

gAthArtha — [यावत्] jyAn sudhI A AtmAne [कर्मणि] gnAnAvaraNAdi dravyakarma, bhAvakarma [च] ane [नोकर्मणि] sharIr Adi nokarmamAn [अहं] ‘A hun chhun’ [च] ane [अहकं कर्म नोकर्म इति] hummAn (-AtmAmAn) ‘A karma-nokarma chhe’ — [एषा खलु बुद्धिः] evI buddhi chhe, [तावत्] tyAn sudhI [अप्रतिबुद्धः] A AtmA apratibuddha [भवति] chhe.

TIkA — jevI rIte sparsha, ras, gandh, varNa Adi bhAvomAn tathA pahoLun taLiyun, peTAL AdinA AkAre pariNat thayel pudgalanA skandhomAn ‘A ghaDo chhe’ em, ane ghaDAmAn ‘A sparsha, ras, gandh, varNa Adi bhAvo tathA pahoLun taLiyun, peTAL AdinA AkAre pariNat pudgal-skandho chhe’ em vastunA abhedathI anubhUti thAy chhe, tevI rIte karma – moh Adi antarang pariNAmo tathA nokarma – sharIr Adi bAhya vastuo — ke jeo (badhAn) pudgalanA pariNAm chhe ane AtmAno tiraskAr karanArA chhe — temanAmAn ‘A hun chhun’ em ane AtmAmAn ‘A karma – moh Adi antarang tathA nokarma – sharIr Adi bahirang, Atma-tiraskArI (AtmAno tiraskAr karanArA) pudgal-pariNAmo chhe’ em vastunA abhedathI jyAn sudhI anubhUti chhe tyAn sudhI AtmA apratibuddha chhe; ane jyAre koI vakhate, jem rUpI darpaNanI sva-paranA AkArano pratibhAs karanArI svachchhatA ja chhe ane uShNatA tathA jvALA agninI chhe tevI rIte arUpI AtmAnI to potAne ne parane jANanArI gnAtRutA (gnAtApaNun) ja chhe ane karma tathA nokarma pudgalanAn chhe em potAthI ja athavA paranA upadeshathI jenun mUL bhedavignAn chhe evI anubhUti utpanna thashe tyAre ja (AtmA) pratibuddha thashe.

Page 54 of 642
PDF/HTML Page 85 of 673
single page version

bhAvArtha — jem sparshAdimAn pudgalano ane pudgalamAn sparshAdino anubhav thAy chhe arthAt banne ekarUp anubhavAy chhe, tem jyAn sudhI AtmAne, karma-nokarmamAn AtmAnI ane AtmAmAn karma-nokarmanI bhrAnti thAy chhe arthAt banne ekarUp bhAse chhe, tyAn sudhI to te apratibuddha chhe; ane jyAre te em jANe ke AtmA to gnAtA ja chhe ane karma-nokarma pudgalanAn ja chhe tyAre ja te pratibuddha thAy chhe. jem arIsAmAn agninI jvALA dekhAy tyAn em jaNAy chhe ke ‘‘jvALA to agnimAn ja chhe, arIsAmAn nathI peThI, arIsAmAn dekhAI rahI chhe te arIsAnI svachchhatA ja chhe’’; te pramANe ‘‘karma-nokarma potAnA AtmAmAn nathI peThAn; AtmAnI gnAn-svachchhatA evI ja chhe ke jemAn gneyanun pratibimb dekhAy; e rIte karma-nokarma gney chhe te pratibhAse chhe’’ — evo bhedagnAnarUp anubhav AtmAne kAn to svayamev thAy athavA upadeshathI thAy tyAre ja te pratibuddha thAy chhe.

have, A ja arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [ये] je puruSho [स्वतः वा अन्यतः वा] potAthI ja athavA paranA upadeshathI [कथम् अपि हि] koI paN prakAre [भेदविज्ञानमूलाम्] bhedavignAn jenun mUL utpattikAraN chhe evI [अचलितम्] avichaL (nishchaL) [अनुभूतिम्] potAnA AtmAnI anubhUtine [लभन्ते] pAme chhe, [ते एव] te ja puruSho [मुकुरवत्] darpaNanI jem [प्रतिफलन- निमग्न-अनन्त-भाव-स्वभावैः] potAmAn pratibimbit thayelA anant bhAvonA svabhAvothI [सन्ततं] nirantar [अविकाराः] vikArarahit [स्युः] hoy chhe, — gnAnamAn je gneyonA AkAr pratibhAse chhe temanAthI rAgAdi vikArane prApta thatA nathI. 21.

have shiShya prashna kare chhe ke e apratibuddha kaI rIte oLakhI shakAy enun chihna batAvo; tenA uttararUp gAthA kahe chhe —

Page 55 of 642
PDF/HTML Page 86 of 673
single page version

gAthArtha — [अन्यत् यत् परद्रव्यं] je puruSh potAthI anya je paradravya — [सचित्ताचित्तमिश्रं वा] sachitta strIputrAdik, achitta dhanadhAnyAdik athavA mishra grAmanagarAdik — tene em samaje ke [अहं एतत्] hun A chhun, [एतत् अहम्] A dravya muj-svarUp chhe, [अहम् एतस्य अस्मि] hun Ano chhun, [एतत् मम अस्ति] A mArun chhe, [एतत् मम पूर्वम् आसीत्] A mArun pUrve hatun, [एतस्य अहम् अपि पूर्वम् आसम्] Ano hun paN pUrve hato, [एतत् मम पुनः भविष्यति] A mArun bhaviShyamAn thashe, [अहम् अपि एतस्य भविष्यामि] hun paN Ano bhaviShyamAn thaIsh, — [एतत्

Page 56 of 642
PDF/HTML Page 87 of 673
single page version

यथाग्निरिन्धनमस्तीन्धनमग्निरस्त्यग्नेरिन्धनमस्तीन्धनस्याग्निरस्ति, अग्नेरिन्धनं पूर्वमासीदि- न्धनस्याग्निः पूर्वमासीत्, अग्नेरिन्धनं पुनर्भविष्यतीन्धनस्याग्निः पुनर्भविष्यतीतीन्धन एवा- सद्भूताग्निविकल्पत्वेनाप्रतिबुद्धः कश्चिल्लक्ष्येत, तथाहमेतदस्म्येतदहमस्ति ममैतदस्त्येतस्याहमस्मि, ममैतत्पूर्वमासीदेतस्याहं पूर्वमासं, ममैतत्पुनर्भविष्यत्येतस्याहं पुनर्भविष्यामीति परद्रव्य एवासद्भूतात्मविकल्पत्वेनाप्रतिबुद्धो लक्ष्येतात्मा ।

नाग्निरिन्धनमस्ति नेन्धनमग्निरस्त्यग्निरग्निरस्तीन्धनमिन्धनमस्ति नाग्नेरिन्धनमस्ति नेन्धनस्याग्निरस्त्यग्नेरग्निरस्तीन्धनस्येन्धनमस्ति, नाग्नेरिन्धनं पूर्वमासीन्नेन्धनस्याग्निः पूर्वमासी- दग्नेरग्निः पूर्वमासीदिन्धनस्येन्धनं पूर्वमासीत्, नाग्नेरिन्धनं पुनर्भविष्यति नेन्धनस्याग्निः पुनर्भविष्यत्यग्नेरग्निः पुनर्भविष्यतीन्धनस्येन्धनं पुनर्भविष्यतीति कस्यचिदग्नावेव सद्भूताग्नि- विकल्पवन्नाहमेतदस्मि नैतदहमस्त्यहमहमस्म्येतदेतदस्ति, न ममैतदस्ति नैतस्याहमस्मि ममाहम- तु असद्भूतम्] Avo jUTho [आत्मविकल्पं] Atmavikalpa [करोति] kare chhe te [सम्मूढः] mUDh chhe,

TIkA — (draShTAntathI samajAve chhe) jem koI puruSh indhan ane agnine maLelAn dekhI evo jUTho vikalpa kare ke ‘‘agni chhe te indhan chhe, indhan chhe te agni chhe; agninun indhan chhe, indhanano agni chhe; agninun indhan pahelAn hatun, indhanano agni pahelAn hato; agninun indhan bhaviShyamAn thashe, indhanano agni bhaviShyamAn thashe’’; — Avo indhanamAn ja agnino vikalpa kare te jUTho chhe, tenAthI apratibuddha koI oLakhAy chhe, tevI rIte koI AtmA paradravyamAn ja asatyArtha Atmavikalpa (AtmAno vikalpa) kare ke ‘‘hun A paradravya chhun, A paradravya mujasvarUp chhe; mArun A paradravya chhe, A paradravyano hun chhun; mArun A pahelAn hatun, hun Ano pahelAn hato; mArun A bhaviShyamAn thashe, hun Ano bhaviShyamAn thaIsh’’; — AvA jUThA vikalpathI apratibuddha oLakhAy chhe.

vaLI agni chhe te indhan nathI, indhan chhe te agni nathI, — agni chhe te agni ja chhe, indhan chhe te indhan ja chhe; agninun indhan nathI, indhanano agni nathI, — agnino ja agni chhe, indhananun indhan chhe; agninun indhan pahelAn hatun nahi, indhanano agni pahelAn hato nahi, — agnino agni pahelAn hato, indhananun indhan pahelAn hatun; agninun indhan bhaviShyamAn thashe nahi, indhanano agni bhaviShyamAn thashe nahi, — agnino agni ja bhaviShyamAn thashe, indhananun indhan ja bhaviShyamAn thashe; — A pramANe jem koIne agnimAn ja satyArtha agnino vikalpa thAy te

Page 57 of 642
PDF/HTML Page 88 of 673
single page version

स्म्येतस्यैतदस्ति, न ममैतत्पूर्वमासीन्नैतस्याहं पूर्वमासं ममाहं पूर्वमासमेतस्यैतत्पूर्वमासीत्, न ममैतत्पुनर्भविष्यति नैतस्याहं पुनर्भविष्यामि ममाहं पुनर्भविष्याम्येतस्यैतत्पुनर्भविष्यतीति स्वद्रव्य एव सद्भूतात्मविकल्पस्य प्रतिबुद्धलक्षणस्य भावात् ।

pratibuddhanun lakShaN chhe, tevI ja rIte ‘‘hun A paradravya nathI, A paradravya mujasvarUp nathI, — hun to hun ja chhun, paradravya chhe te paradravya ja chhe; mArun A paradravya nathI, A paradravyano hun nathI, — mAro ja hun chhun, paradravyanun paradravya chhe; A paradravya mArun pahelAn hatun nahi, A paradravyano hun pahelAn hato nahi, — mAro hun ja pahelAn hato, paradravyanun paradravya pahelAn hatun; A paradravya mArun bhaviShyamAn thashe nahi, eno hun bhaviShyamAn thaIsh nahi, — hun mAro ja bhaviShyamAn thaIsh, A(paradravya)nun A (paradravya) bhaviShyamAn thashe.’’ — Avo je svadravyamAn ja satyArtha Atmavikalpa thAy chhe te ja pratibuddhanun lakShaN chhe, tenAthI te oLakhAy chhe.

bhAvArtha — je paradravyamAn AtmAno vikalpa kare chhe te to agnAnI chhe ane je potAnA AtmAne ja potAno mAne chhe te gnAnI chhe — em agni-indhananA draShTAnt dvArA draDh karyun chhe.

have A arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [जगत्] jagat arthAt jagatanA jIvo [आजन्मलीढं मोहम्] anAdi sansArathI mAnDIne Aj sudhI anubhav karelA mohane [इदानीं त्यजतु] have to chhoDo ane [रसिकानां रोचनं] rasik janone ruchikar, [उद्यत् ज्ञानम्] uday thaI rahelun je gnAn tene [रसयतु] AsvAdo; kAraN ke [इह] A lokamAn [आत्मा] AtmA chhe te [किल] kharekhar [कथम् अपि] koI prakAre [अनात्मना साकम्] anAtmA (paradravya) sAthe [क्व अपि काले] koI kALe paN [तादात्म्यवृत्तिम् कलयति न] tAdAtmyavRutti (ekapaNun) pAmato nathI, kem ke [एकः] AtmA ek chhe te anya dravya sAthe ekatArUp thato nathI.

bhAvArtha — AtmA paradravya sAthe koI prakAre koI kALe ekatAnA bhAvane pAmato nathI. e rIte AchArye, anAdithI paradravya pratye lAgelo je moh chhe tenun bhedavignAn batAvyun

Page 58 of 642
PDF/HTML Page 89 of 673
single page version

chhe ane preraNA karI chhe ke e ekapaNArUp mohane have chhoDo ane gnAnane AsvAdo; moh chhe te vRuthA chhe, jUTho chhe, dukhanun kAraN chhe. 22.

have apratibuddhane samajAvavA mATe prayatna kare chhe —

gAthArtha — [अज्ञानमोहितमतिः] jenI mati agnAnathI mohit chhe [बहुभावसंयुक्तः] ane je moh, rAg, dveSh Adi ghaNA bhAvothI sahit chhe evo [जीवः] jIv [भणति] em kahe

Page 59 of 642
PDF/HTML Page 90 of 673
single page version

युगपदनेकविधस्य बन्धनोपाधेः सन्निधानेन प्रधावितानामस्वभावभावानां संयोगवशाद्विचित्रो- पाश्रयोपरक्तः स्फ टिकोपल इवात्यन्ततिरोहितस्वभावभावतया अस्तमितसमस्तविवेकज्योतिर्महता स्वयमज्ञानेन विमोहितहृदयो भेदमकृ त्वा तानेवास्वभावभावान् स्वीकुर्वाणः पुद्गलद्रव्यं ममेदमित्यनुभवति किलाप्रतिबुद्धो जीवः । अथायमेव प्रतिबोध्यते — रे दुरात्मन्, आत्मपंसन्, जहीहि जहीहि परमाविवेकघस्मरसतृणाभ्यवहारित्वम् । दूरनिरस्तसमस्तसन्देहविपर्यासानध्यवसायेन

TIkA — ekIsAthe anek prakAranI bandhananI upAdhinA ati nikaTapaNAthI vegapUrvak vahetA asvabhAvabhAvonA sanyogavashe je (apratibuddha jIv) anek prakAranA varNavALA ✽AshrayanI nikaTatAthI rangAyelA sphaTikapAShAN jevo chhe, atyant tirobhUt (DhankAyelA) potAnA svabhAvabhAvapaNAthI je jenI samasta bhedagnAnarUp jyoti asta thaI gaI chhe evo chhe, ane mahA agnAnathI jenun hRuday pote potAthI ja vimohit chhe — evo apratibuddha jIv svaparano bhed nahi karIne, pelA asvabhAvabhAvone ja (potAnA svabhAv nathI evA vibhAvone ja) potAnA karato, pudgaladravyane ‘A mArun chhe’ em anubhave chhe. (jem sphaTikapAShANamAn anek prakAranA varNanI nikaTatAthI anekavarNarUpapaNun dekhAy chhe, sphaTikano nij shvet-nirmaLabhAv dekhAto nathI tevI rIte apratibuddhane karmanI upAdhithI AtmAno shuddha svabhAv AchchhAdit thaI rahyo chhe — dekhAto nathI tethI pudgaladravyane potAnun mAne chhe.) evA apratibuddhane have samajAvavAmAn Ave chhe ke — e durAtman! AtmAno ghAt karanAr! jem param avivekathI ✽Ashray = jemAn sphaTikamaNi mUkelo hoy te vastu

Page 60 of 642
PDF/HTML Page 91 of 673
single page version

विश्वैकज्योतिषा सर्वज्ञज्ञानेन स्फु टीकृतं किल नित्योपयोगलक्षणं जीवद्रव्यं तत्कथं पुद्गलद्रव्यीभूतं येन पुद्गलद्रव्यं ममेदमित्यनुभवसि, यतो यदि कथञ्चनापि जीवद्रव्यं पुद्गलद्रव्यीभूतं स्यात् पुद्गलद्रव्यं च जीवद्रव्यीभूतं स्यात् तदैव लवणस्योदकमिव ममेदं पुद्गलद्रव्यमित्यनुभूतिः किल घटेत, तत्तु न कथञ्चनापि स्यात् । तथाहि — यथा क्षारत्वलक्षणं लवणमुदकीभवत् द्रवत्वलक्षणमुदकं च लवणीभवत् क्षारत्वद्रवत्वसहवृत्त्यविरोधादनुभूयते, न तथा नित्योपयोगलक्षणं जीवद्रव्यं पुद्गलद्रव्यीभवत् नित्यानुपयोगलक्षणं पुद्गलद्रव्यं च जीवद्रव्यीभवत् उपयोगानुपयोगयोः प्रकाशतमसोरिव सहवृत्तिविरोधादनुभूयते । तत्सर्वथा प्रसीद, विबुध्यस्व, स्वद्रव्यं ममेदमित्यनुभव ।

bhAvArtha — A agnAnI jIv pudgaladravyane potAnun mAne chhe tene upadesh karI sAvadhAn karyo chhe ke jaD ane chetanadravya — e banne sarvathA judAn judAn chhe, kadAchit koI paN rIte ekarUp nathI thatAn em sarvagne dIThun chhe; mATe he agnAnI! tun paradravyane ekapaNe mAnavun chhoDI de; vRuthA mAnyatAthI bas thAo.

Page 61 of 642
PDF/HTML Page 92 of 673
single page version

have A ja arthanun kaLasharUp kAvya kahe chhe —

shlokArtha — [अयि] ‘अयि’ e komaL sambodhananA arthavALun avyay chhe. AchArya komaL sambodhanathI kahe chhe ke he bhAI! tun [कथम् अपि] koI paN rIte mahA kaShTe athavA [मृत्वा] marIne paN [तत्त्वकौतूहली सन्] tattvono kautUhalI thaI [मूर्तेः मुहूर्तम् पार्श्ववर्ती भव] A sharIrAdi mUrta dravyano ek muhUrta (be ghaDI) pADoshI thaI [अनुभव] AtmAno anubhav kar [अथ येन] ke jethI [स्वं विलसन्तं] potAnA AtmAne vilAsarUp, [पृथक्] sarva paradravyothI judo [समालोक्य] dekhI [मूर्त्या साकम्] A sharIrAdik mUrtik pudgaladravya sAthe [एकत्वमोहम्] ekapaNAnA mohane [झगिति त्यजसि] tun turat ja chhoDashe.

bhAvArtha — jo A AtmA be ghaDI pudgaladravyathI bhinna potAnA shuddha svarUpano anubhav kare (temAn lIn thAy), pariShah Avye paN Dage nahi, to ghAtIkarmano nAsh karI, kevaLagnAn utpanna karI, mokShane prApta thAy. AtmAnubhavanun evun mAhAtmya chhe to mithyAtvano nAsh karI samyagdarshananI prApti thavI to sugam chhe; mATe shrI guruoe e ja upadesh pradhAnatAthI karyo chhe. 23.

have apratibuddha jIv kahe chhe tenI gAthA kahe chhe —

Page 62 of 642
PDF/HTML Page 93 of 673
single page version

— इत्यादिका तीर्थकराचार्यस्तुतिः समस्तापि मिथ्या स्यात् । ततो य एवात्मा तदेव शरीरं पुद्गलद्रव्यमिति ममैकान्तिकी प्रतिपत्तिः ।

gAthArtha — apratibuddha kahe chhe ke [यदि] jo [जीवः] jIv chhe te [शरीरं न] sharIr nathI to [तीर्थकराचार्यसंस्तुतिः] tIrthankar ane AchAryonI stuti karI chhe te [सर्वा अपि] badhIye [मिथ्या भवति] mithyA (jUThI) thAy chhe; [तेन तु] tethI ame samajIe chhIe ke [आत्मा] AtmA te [देहः च एव] deh ja [भवति] chhe.

TIkA — je AtmA chhe te ja pudgaladravyasvarUp A sharIr chhe. jo em na hoy to tIrthankar-AchAryonI je stuti karavAmAn AvI chhe te badhI mithyA thAy. te stuti A pramANe chhe —

shlokArtha — [ते तीर्थेश्वराः सूरयः वन्द्याः] te tIrthankar-AchAryo vAndavAyogya chhe. kevA chhe te? [ये कान्त्या एव दशदिशः स्नपयन्ति] potAnA dehanI kAntithI dashe dishAone dhue chhe — nirmaL kare chhe, [ये धाम्ना उद्दाम-महस्विनां धाम निरुन्धन्ति] potAnA tej vaDe utkRuShTa tejavALA sUryAdikanA tejane DhAnkI de chhe, [ये रूपेण जनमनः मुष्णन्ति] potAnA rUpathI lokonAn man harI le chhe, [दिव्येन ध्वनिना श्रवणयोः साक्षात् सुखं अमृतं क्षरन्तः] divyadhvani-vANIthI (bhavyonA) kAnomAn sAkShAt sukh-amRut varasAve chhe ane [अष्टसहस्रलक्षणधराः] ek hajAr ne ATh lakShaNone dhAraN kare chhe, — evA chhe. 24.

— ityAdi tIrthankar-AchAryonI stuti chhe te badhIye mithyA Thare chhe. tethI amAro to ekAnt e ja nishchay chhe ke AtmA chhe te ja sharIr chhe, pudgaladravya chhe. A pramANe apratibuddhe kahyun.

Page 63 of 642
PDF/HTML Page 94 of 673
single page version

इह खलु परस्परावगाढावस्थायामात्मशरीरयोः समावर्तितावस्थायां कनककलधौतयोरेक- स्कन्धव्यवहारवद्वयवहारमात्रेणैवैकत्वं, न पुनर्निश्चयतः, निश्चयतो ह्यात्मशरीरयोरुपयोगानुपयोग- स्वभावयोः कनककलधौतयोः पीतपाण्डुरत्वादिस्वभावयोरिवात्यन्तव्यतिरिक्तत्वेनैकार्थत्वानुपपत्तेः नानात्वमेवेति । एवं हि किल नयविभागः । ततो व्यवहारनयेनैव शरीरस्तवनेनात्मस्तवनमुपपन्नम् ।

tyAn AchArya kahe chhe ke em nathI; tun nayavibhAgane jANato nathI. te nayavibhAg A pramANe chhe em gAthAmAn kahe chhe —

gAthArtha — [व्यवहारनयः] vyavahAranay to [भाषते] em kahe chhe ke [जीवः देहः च] jIv ane deh [एकः खलु] ek ja [भवति] chhe; [तु] paN [निश्चयस्य] nishchayanayanun kahevun chhe ke [जीवः देहः च] jIv ane deh [कदा अपि] kadI paN [एकार्थः] ek padArtha [न] nathI.

TIkA — jem A lokamAn suvarNa ane chAndIne gALI ek karavAthI ekapinDano vyavahAr thAy chhe tem AtmAne ane sharIrane paraspar ek kShetre rahevAnI avasthA hovAthI ekapaNAno vyavahAr chhe. Am vyavahAramAtrathI ja AtmA ane sharIranun ekapaNun chhe, parantu nishchayathI ekapaNun nathI; kAraN ke nishchayathI vichAravAmAn Ave to, jem pILApaNun Adi ane saphedapaNun Adi jemano svabhAv chhe evAn suvarNa ane chAndIne atyant bhinnapaNun hovAthI ekapadArthapaNAnI asiddhi chhe tethI anekapaNun ja chhe, tevI rIte upayog ane anupayog jemano svabhAv chhe evAn AtmA ane sharIrane atyant bhinnapaNun hovAthI ekapadArthapaNAnI prApti nathI tethI anekapaNun ja chhe. Avo A pragaT nayavibhAg chhe.

Page 64 of 642
PDF/HTML Page 95 of 673
single page version

यथा कलधौतगुणस्य पाण्डुरत्वस्य व्यपदेशेन परमार्थतोऽतत्स्वभावस्यापि कार्तस्वरस्य व्यवहारमात्रेणैव पाण्डुरं कार्तस्वरमित्यस्ति व्यपदेशः, तथा शरीरगुणस्य शुक्ललोहितत्वादेः स्तवनेन परमार्थतोऽतत्स्वभावस्यापि तीर्थकरकेवलिपुरुषस्य व्यवहारमात्रेणैव शुक्ललोहितस्तीर्थकरकेवलि-

mATe vyavahAranaye ja sharIranA stavanathI AtmAnun stavan bane chhe.

bhAvArtha — vyavahAranay to AtmA ane sharIrane ek kahe chhe ane nishchayanay bhinna kahe chhe. tethI vyavahAranaye sharIranun stavan karavAthI AtmAnun stavan mAnavAmAn Ave chhe.

A ja vAt havenI gAthAmAn kahe chhe —

gAthArtha — [जीवात् अन्यत्] jIvathI bhinna [इदम् पुद्गलमयं देहं] A pudgalamay dehanI [स्तुत्वा] stuti karIne [मुनिः] sAdhu [मन्यते खलु] em mAne chhe ke [मया] men [केवली भगवान्] kevaLI bhagavAnanI [स्तुतः] stuti karI, [वन्दितः] vandanA karI.

TIkA — jem, paramArthathI shvetapaNun suvarNano svabhAv nahi hovA chhatAn paN, chAndIno guN je shvetapaNun, tenA nAmathI suvarNanun ‘shvet suvarNa’ evun nAm kahevAmAn Ave chhe te vyavahAramAtrathI ja kahevAmAn Ave chhe; tevI rIte, paramArthathI shukla-raktapaNun tIrthankar- kevaLIpuruShano svabhAv nahi hovA chhatAn paN, sharIranA guNo je shukla-raktapaNun vagere, temanA stavanathI tIrthankar-kevaLIpuruShanun ‘shukla-rakta tIrthankar-kevaLIpuruSh’ evun stavan karavAmAn Ave chhe te vyavahAramAtrathI ja karavAmAn Ave chhe. parantu nishchayanaye sharIranun stavan karavAthI AtmAnun stavan banatun ja nathI.

Page 65 of 642
PDF/HTML Page 96 of 673
single page version

पुरुष इत्यस्ति स्तवनम् । निश्चयनयेन तु शरीरस्तवनेनात्मस्तवनमनुपपन्नमेव ।

यथा कार्तस्वरस्य कलधौतगुणस्य पाण्डुरत्वस्याभावान्न निश्चयतस्तद्वयपदेशेन व्यपदेशः,

bhAvArtha — ahIn koI prashna kare ke vyavahAranay to asatyArtha kahyo chhe ane sharIr jaD chhe to vyavahAranA Ashraye jaDanI stutinun shun phaL chhe? teno uttar — vyavahAranay sarvathA asatyArtha nathI, nishchayane pradhAn karI asatyArtha kahyo chhe. vaLI chhadmasthane potAno, parano AtmA sAkShAt dekhAto nathI, sharIr dekhAy chhe, tenI shAntarUp mudrAne dekhI potAne paN shAnta bhAv thAy chhe. Avo upakAr jANI sharIranA Ashraye paN stuti kare chhe; tathA shAnta mudrA dekhI antarangamAn vItarAg bhAvano nishchay thAy chhe e paN upakAr chhe.

uparanI vAtane gAthAthI kahe chhe —

gAthArtha — [तत्] te stavan [निश्चये] nishchayamAn [न युज्यते] yogya nathI [हि] kAraN ke [शरीरगुणाः] sharIranA guNo [केवलिनः] kevaLInA [न भवन्ति] nathI; [यः] je [केवलिगुणान्] kevaLInA guNonI [स्तौति] stuti kare chhe [सः] te [तत्त्वं] paramArthathI [केवलिनं] kevaLInI [स्तौति] stuti kare chhe.

TIkA — jem chAndIno guN je saphedapaNun, teno suvarNamAn abhAv chhe mATe nishchayathI saphedapaNAnA nAmathI sonAnun nAm nathI banatun, suvarNanA guN je pILApaNun Adi chhe temanA nAmathI ja suvarNanun nAm thAy chhe; tevI rIte sharIranA guNo je shukla-raktapaNun vagere, temano tIrthankar-kevaLIpuruShamAn abhAv chhe mATe nishchayathI sharIranA shukla-raktapaNun vagere guNonun stavan

Page 66 of 642
PDF/HTML Page 97 of 673
single page version

कार्तस्वरगुणस्य व्यपदेशेनैव कार्तस्वरस्य व्यपदेशात्; तथा तीर्थकरकेवलिपुरुषस्य शरीरगुणस्य शुकॢलोहितत्वादेरभावान्न निश्चयतस्तत्स्तवनेन स्तवनं, तीर्थकरकेवलिपुरुषगुणस्य स्तवनेनैव तीर्थकर-केवलिपुरुषस्य स्तवनात् ।

karavAthI tIrthankar-kevaLIpuruShanun stavan nathI thatun, tIrthankar-kevaLIpuruShanA guNonun stavan karavAthI ja tIrthankar-kevaLIpuruShanun stavan thAy chhe.

have shiShyano prashna chhe ke AtmA to sharIrano adhiShThAtA chhe tethI sharIranA stavanathI AtmAnun stavan nishchaye kem yukta nathI? evA prashnanA uttararUpe draShTAnt sahit gAthA kahe chhe —

gAthArtha — [यथा] jem [नगरे] nagaranun [वर्णिते अपि] varNan karatAn chhatAn [राज्ञः वर्णना] rAjAnun varNan [न कृता भवति] karAtun (thatun) nathI, tem [देहगुणे स्तूयमाने] dehanA guNanun stavan karatAn [केवलिगुणाः] kevaLInA guNonun [स्तुताः न भवन्ति] stavan thatun nathI.

TIkA — uparanA arthanun (TIkAmAn) kAvya kahe chhe —

Page 67 of 642
PDF/HTML Page 98 of 673
single page version

– इति नगरे वर्णितेऽपि राज्ञः तदधिष्ठातृत्वेऽपि प्राकारोपवनपरिखादिमत्त्वाभावाद्वर्णनं न स्यात् ।

– इति शरीरे स्तूयमानेऽपि तीर्थकरकेवलिपुरुषस्य तदधिष्ठातृत्वेऽपि सुस्थितसर्वाङ्गत्व- लावण्यादिगुणाभावात्स्तवनं न स्यात् ।

अथ निश्चयस्तुतिमाह । तत्र ज्ञेयज्ञायकसङ्करदोषपरिहारेण तावत् —

shlokArtha — [इदं नगरम् हि] A nagar evun chhe ke jeNe [प्राकार-कवलित-अम्बरम्] koT vaDe AkAshane grasyun chhe (arthAt teno gaDh bahu Uncho chhe), [उपवन-राजी-निगीर्ण-भूमितलम्] bagIchAonI panktiothI je bhUmitaLane gaLI gayun chhe (arthAt chAre taraph bagIchAothI pRithvI DhankAI gaI chhe) ane [परिखावलयेन पातालम् पिबति इव] koTanI chAre taraph khAInAn gherAthI jANe ke pAtALane pI rahyun chhe (arthAt khAI bahu UnDI chhe). 25.

Am nagaranun varNan karavA chhatAn tenAthI rAjAnun varNan thatun nathI kAraN ke, joke rAjA teno adhiShThAtA chhe topaN, koT-bAg-khAI-AdivALo rAjA nathI.

tevI rIte sharIranun stavan karye tIrthankaranun stavan thatun nathI teno paN shlok kahe chhe —

shlokArtha — [जिनेन्द्ररूपं परं जयति] jinendranun rUp utkRuShTapaNe jayavant varte chhe. kevun chhe te? [नित्यम्-अविकार-सुस्थित-सर्वाङ्गम्] jemAn sarva ang hammeshAn avikAr ane susthit (sArI rIte sukharUp sthit) chhe, [अपूर्व-सहज-लावण्यम्] jemAn (janmathI ja) apUrva ane svAbhAvik lAvaNya chhe (arthAt je sarvane priy lAge chhe) ane [समुद्रं इव अक्षोभम्] je samudranI jem kShobharahit chhe, chaLAchaL nathI. 26.

Am sharIranun stavan karavA chhatAn tenAthI tIrthankar-kevaLIpuruShanun stavan thatun nathI kAraN ke, joke tIrthankar-kevaLIpuruShane sharIranun adhiShThAtApaNun chhe topaN, susthit sarvAngapaNun, lAvaNya Adi AtmAnA guN nahi hovAthI tIrthankar-kevaLIpuruShane te guNono abhAv chhe.

have, (tIrthankar-kevaLInI) nishchayastuti kahe chhe. temAn pahelAn gney-gnAyakanA sankaradoShano parihAr karI (nishchay) stuti kahe chhe —

Page 68 of 642
PDF/HTML Page 99 of 673
single page version

यः खलु निरवधिबन्धपर्यायवशेन प्रत्यस्तमितसमस्तस्वपरविभागानि निर्मलभेदाभ्यासकौश- लोपलब्धान्तःस्फु टातिसूक्ष्मचित्स्वभावावष्टम्भबलेन शरीरपरिणामापन्नानि द्रव्येन्द्रियाणि, प्रति- विशिष्टस्वस्वविषयव्यवसायितया खण्डशः आकर्षन्ति प्रतीयमानाखण्डैकचिच्छक्तितया भावेन्द्रियाणि, ग्राह्यग्राहकलक्षणसम्बन्धप्रत्यासत्तिवशेन सह संविदा परस्परमेकीभूतानिव चिच्छक्तेः स्वयमेवानु-

gAthArtha — [यः] je [इन्द्रियाणि] indriyone [जित्वा] jItIne [ज्ञानस्वभावाधिकं] gnAnasvabhAv vaDe anyadravyathI adhik [आत्मानम्] AtmAne [जानाति] jANe chhe [तं] tene, [ये निश्चिताः साधवः] je nishchayanayamAn sthiti sAdhuo chhe [ते] teo, [खलु] kharekhar [जितेन्द्रियं] jitendriy [भणन्ति] kahe chhe.

TIkA — (je muni dravyendriyo, bhAvendriyo tathA indriyonA viShayabhUt padArtho — e traNeyane potAnAthI judAn karIne sarva anyadravyothI bhinna potAnA AtmAne anubhave chhe te muni nishchayathI jitendriy chhe.) anAdi amaryAdarUp bandhaparyAyanA vashe jemAn samasta svaparano vibhAg asta thaI gayo chhe (arthAt jeo AtmAnI sAthe evI ek thaI rahI chhe ke bhed dekhAto nathI) evI sharIrapariNAmane prApta je dravyendriyo temane to nirmaL bhed-abhyAsanI pravINatAthI prApta je antarangamAn pragaT atisUkShma chaitanyasvabhAv tenA avalambananA baL vaDe sarvathA potAthI judI karI; e, dravyendriyonun jItavun thayun. judA judA potapotAnA viShayomAn vyApArapaNAthI jeo viShayone khanDakhanD grahaN kare chhe (arthAt gnAnane khanDakhanDarUp jaNAve chhe) evI bhAvendriyone, pratItimAn AvatA akhanD ek chaitanyashaktipaNA vaDe sarvathA potAthI judI jANI; e, bhAvendriyonun jItavun thayun. grAhyagrAhakalakShaNavALA sambandhanI nikaTatAne lIdhe jeo potAnA samvedan (gnAn) sAthe paraspar ek jevA thaI gayelA dekhAy chhe evA, bhAvendriyo vaDe grahavAmAn AvatA je indriyonA viShayabhUt sparshAdi padArtho temane, potAnI chaitanyashaktinun svayamev

Page 69 of 642
PDF/HTML Page 100 of 673
single page version

भूयमानासङ्गतया भावेन्द्रियावगृह्यमाणान् स्पर्शादीनिन्द्रियार्थांश्च सर्वथा स्वतः पृथक्करणेन विजित्योपरतसमस्तज्ञेयज्ञायकसङ्करदोषत्वेनैकत्वे टङ्कोत्कीर्णं विश्वस्याप्यस्योपरि तरता प्रत्यक्षो- द्योततया नित्यमेवान्तःप्रकाशमानेनानपायिना स्वतःसिद्धेन परमार्थसता भगवता ज्ञानस्वभावेन सर्वेभ्यो द्रव्यान्तरेभ्यः परमार्थतोऽतिरिक्तमात्मानं सञ्चेतयते स खलु जितेन्द्रियो जिन इत्येका निश्चयस्तुतिः ।

anubhavamAn Avatun je asangapaNun te vaDe sarvathA potAthI judA karyA; e, indriyonA viShayabhUt padArthonun jItavun thayun. Am je (muni) dravyendriyo, bhAvendriyo tathA indriyonA viShayabhUt padArtho — e traNene jItIne, gneyagnAyak-sankar nAmano doSh Avato hato te saghaLo dUr thavAthI ekatvamAn ✽TankotkIrNa ane gnAnasvabhAv vaDe sarva anyadravyothI paramArthe judA evA potAnA AtmAne anubhave chhe te nishchayathI ‘jitendriy jin’ chhe. (gnAnasvabhAv anya achetan dravyomAn nathI tethI te vaDe AtmA sarvathI adhik, judo ja chhe.) kevo chhe te gnAnasvabhAv? A vishvanI (samasta padArthonI) upar tarato (arthAt temane jANatAn chhatAn te-rUp nahi thato), pratyakSha udyotapaNAthI sadAy antarangamAn prakAshamAn, avinashvar, svatasiddha ane paramArthasat — evo bhagavAn gnAnasvabhAv chhe.

A rIte ek nishchayastuti to A thaI. (gney to dravyendriyo, bhAvendriyo tathA indriyonA viShayabhUt padArtho ane gnAyak pote AtmA — e bannenun anubhavan, viShayonI AsaktatAthI, ek jevun thatun hatun; bhedagnAnathI bhinnapaNun jANyun tyAre te gneyagnAyak-sankaradoSh dUr thayo em ahIn jANavun.)

have bhAvyabhAvak-sankaradoSh dUr karI (nishchay) stuti kahe chhe —

✽TankotkIrNa = paththaramAn TAnkaNAthI korelI mUrtinI jem ekAkAr jevo ne tevo sthit.