Page 150 of 642
PDF/HTML Page 181 of 673
single page version

bhāvārthaḥ — bhedagnān thayā pachhī, jīvane ane pudgalane kartākarmabhāv chhe evī buddhi rahetī nathī; kāraṇ ke jyān sudhī bhedagnān thatun nathī tyān sudhī agnānathī kartākarmabhāvanī buddhi thāy chhe.

joke jīvanā pariṇāmane ane pudgalanā pariṇāmane anyonya (paraspar) nimitta- mātrapaṇun chhe topaṇ temane (bannene) kartākarmapaṇun nathī em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ पुद्गलाः ] pudgalo [ जीवपरिणामहेतुं ] jīvanā pariṇāmanā nimittathī

Page 151 of 642
PDF/HTML Page 182 of 673
single page version

यतो जीवपरिणामं निमित्तीकृत्य पुद्गलाः कर्मत्वेन परिणमन्ति, पुद्गलकर्म निमित्तीकृत्य जीवोऽपि परिणमतीति जीवपुद्गलपरिणामयोरितरेतरहेतुत्वोपन्यासेऽपि जीवपुद्गलयोः परस्परं व्याप्यव्यापकभावाभावाज्जीवस्य पुद्गलपरिणामानां पुद्गलकर्मणोऽपि जीवपरिणामानां कर्तृ- कर्मत्वासिद्धौ निमित्तनैमित्तिकभावमात्रस्याप्रतिषिद्धत्वादितरेतरनिमित्तमात्रीभवनेनैव द्वयोरपि परिणामः; ततः कारणान्मृत्तिकया कलशस्येव स्वेन भावेन स्वस्य भावस्य करणाज्जीवः स्वभावस्य कर्ता कदाचित्स्यात्, मृत्तिकया वसनस्येव स्वेन भावेन परभावस्य कर्तुमशक्यत्वात्पुद्गलभावानां तु कर्ता न कदाचिदपि स्यादिति निश्चयः

[ कर्मत्वं ] karmapaṇe [ परिणमन्ति ] pariṇame chhe, [ तथा एव ] tem ja [ जीवः अपि ] jīv paṇ [ पुद्गलकर्मनिमित्तं ] pudgalakarmanā nimittathī [ परिणमति ] pariṇame chhe. [ जीवः ] jīv [ कर्मगुणान् ] karmanā guṇone [ न अपि करोति ] karato nathī [ तथा एव ] tem ja [ कर्म ] karma [ जीवगुणान् ] jīvanā guṇone karatun nathī; [ तु ] parantu [ अन्योऽन्यनिमित्तेन ] paraspar nimittathī [ द्वयोः अपि ] bannenā [ परिणामं ] pariṇām [ जानीहि ] jāṇo. [ एतेन कारणेन तु ] ā kāraṇe [ आत्मा ] ātmā [ स्वकेन ] potānā ja [ भावेन ] bhāvathī [ कर्ता ] kartā (kahevāmān āve) chhe [ तु ] parantu [ पुद्गलकर्मकृतानां ] pudgalakarmathī karavāmān āvelā [ सर्वभावानाम् ] sarva bhāvono [ कर्ता न ] kartā nathī.

ṭīkāḥ — ‘jīvapariṇāmane nimitta karīne pudgalo karmapaṇe pariṇame chhe ane pudgalakarmane nimitta karīne jīv paṇ pariṇame chhe’ — em jīvanā pariṇāmane ane pudgalanā pariṇāmane anyonya hetupaṇāno ullekh hovā chhatān paṇ jīv ane pudgalane paraspar vyāpyavyāpakabhāvanā abhāvane līdhe jīvane pudgalapariṇāmo sāthe ane pudgalakarmane jīvapariṇāmo sāthe kartākarmapaṇānī asiddhi hoīne, mātra nimittanaimittikabhāvano niṣhedh nahi hovāthī, anyonya nimittamātra thavāthī ja bannenā pariṇām (thāy) chhe; te kāraṇe (arthāt tethī), jem māṭī vaḍe ghaḍo karāy chhe tem potānā bhāv vaḍe potāno bhāv karāto hovāthī, jīv potānā bhāvano kartā kadāchit chhe, parantu jem māṭī vaḍe kapaḍun karī shakātun nathī tem potānā bhāv vaḍe parabhāvanun karāvun ashakya hovāthī (jīv) pudgalabhāvono kartā to kadī paṇ nathī e nishchay chhe.

bhāvārthaḥ — jīvanā pariṇāmane ane pudgalanā pariṇāmane paraspar mātra nimittanaimittikapaṇun chhe topaṇ paraspar kartākarmabhāv nathī. paranā nimittathī je potānā bhāv thayā temano kartā to jīvane agnānadashāmān kadāchit kahī paṇ shakāy, parantu jīv parabhāvano kartā to kadī paṇ nathī.

Page 152 of 642
PDF/HTML Page 183 of 673
single page version

यथोत्तरङ्गनिस्तरङ्गावस्थयोः समीरसञ्चरणासञ्चरणनिमित्तयोरपि समीरपारावारयोर्व्याप्य- व्यापकभावाभावात्कर्तृकर्मत्वासिद्धौ, पारावार एव स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वादिमध्यान्तेषूत्तरङ्ग- निस्तरङ्गावस्थे व्याप्योत्तरङ्गं निस्तरङ्गं त्वात्मानं कुर्वन्नात्मानमेकमेव कुर्वन् प्रतिभाति, न पुनरन्यत्; यथा स एव च भाव्यभावकभावाभावात्परभावस्य परेणानुभवितुमशक्यत्वादुत्तरङ्गं निस्तरङ्गं त्वात्मानमनुभवन्नात्मानमेकमेवानुभवन् प्रतिभाति, न पुनरन्यत्; तथा ससंसारनिःसंसारावस्थयोः

tethī e siddha thayun ke jīvane potānā ja pariṇāmo sāthe kartākarmabhāv ane bhoktābhogyabhāv (bhoktābhogyapaṇun) chhe em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ निश्चयनयस्य ] nishchayanayano [ एवम् ] em mat chhe ke [ आत्मा ] ātmā [ आत्मानम् एव हि ] potāne ja [ करोति ] kare chhe [ तु पुनः ] ane vaḷī [ आत्मा ] ātmā [ तं च एव आत्मानम् ] potāne ja [ वेदयते ] bhogave chhe em he shiṣhya! tun [ जानीहि ] jāṇ.

ṭīkāḥ — jem 1uttaraṅg ane 2nistaraṅg avasthāone pavananun vāvun ane nahi vāvun te nimitta hovā chhatān paṇ pavanane ane samudrane vyāpyavyāpakabhāvanā abhāvane līdhe kartākarmapaṇānī asiddhi hovāthī, samudra ja pote antarvyāpak thaīne uttaraṅg athavā nistaraṅg avasthāne viṣhe ādi-madhya-antamān vyāpīne uttaraṅg athavā nistaraṅg evā potāne karato thako, potāne ekane ja karato pratibhāse chhe parantu anyane karato pratibhāsato nathī; ane vaḷī jem te ja samudra, bhāvyabhāvakabhāvanā (bhāvyabhāvakapaṇānā) abhāvane līdhe parabhāvanun par vaḍe

1.uttaraṅg = jemān taraṅgo ūṭhe chhe evun; taraṅgavāḷun.

2.nistaraṅg = jemān taraṅgo vilay pāmyā chhe evun; taraṅg vinānun.

Page 153 of 642
PDF/HTML Page 184 of 673
single page version

पुद्गलकर्मविपाकसम्भवासम्भवनिमित्तयोरपि पुद्गलकर्मजीवयोर्व्याप्यव्यापकभावाभावात्कर्तृकर्मत्वा- सिद्धौ, जीव एव स्वयमन्तर्व्यापको भूत्वादिमध्यान्तेषु ससंसारनिःसंसारावस्थे व्याप्य ससंसारं निःसंसारं वात्मानं कुर्वन्नात्मानमेकमेव कुर्वन् प्रतिभातु, मा पुनरन्यत्; तथायमेव च भाव्यभावक- भावाभावात् परभावस्य परेणानुभवितुमशक्यत्वात्ससंसारं निःसंसारं वात्मानमनुभवन्नात्मानमेक- मेवानुभवन् प्रतिभातु, मा पुनरन्यत्

anubhavāvun ashakya hovāthī, uttaraṅg athavā nistaraṅgarūp potāne anubhavato thako, potāne ekane ja anubhavato pratibhāse chhe parantu anyane anubhavato pratibhāsato nathī; tevī rīte sasansār ane niḥsansār avasthāone pudgalakarmanā vipākano ✽sambhav ane asambhav nimitta hovā chhatān paṇ pudgalakarmane ane jīvane vyāpyavyāpakabhāvanā abhāvane līdhe kartākarmapaṇānī asiddhi hovāthī, jīv ja pote antarvyāpak thaīne sasansār athavā niḥsansār avasthāne viṣhe ādi-madhya-antamān vyāpīne sasansār athavā niḥsansār evā potāne karato thako, potāne ekane ja karato pratibhāso parantu anyane karato na pratibhāso; ane vaḷī tevī rīte ā ja jīv, bhāvyabhāvakabhāvanā abhāvane līdhe parabhāvanun par vaḍe anubhavāvun ashakya hovāthī, sasansār athavā niḥsansārarūp potāne anubhavato thako, potāne ekane ja anubhavato pratibhāso parantu anyane anubhavato na pratibhāso.

bhāvārthaḥ — ātmāne paradravya – pudgalakarma – nā nimittathī sasansār-niḥsansār avasthā chhe. te avasthārūp ātmā pote ja pariṇame chhe. tethī te potāno ja kartā-bhoktā chhe; pudgalakarmano kartā-bhoktā to kadī nathī.

have vyavahār darshāve chheḥ —

✽sambhav = thavun te; utpatti.

Page 154 of 642
PDF/HTML Page 185 of 673
single page version

यथान्तर्व्याप्यव्यापकभावेन मृत्तिकया कलशे क्रियमाणे भाव्यभावकभावेन मृत्तिकयैवा- नुभूयमाने च बहिर्व्याप्यव्यापकभावेन कलशसम्भवानुकूलं व्यापारं कुर्वाणः कलशकृततोयोपयोगजां तृप्तिं भाव्यभावकभावेनानुभवंश्च कुलालः कलशं करोत्यनुभवति चेति लोकानामनादिरूढोऽस्ति तावद्वयवहारः, तथान्तर्व्याप्यव्यापकभावेन पुद्गलद्रव्येण कर्मणि क्रियमाणे भाव्यभावकभावेन पुद्गलद्रव्येणैवानुभूयमाने च बहिर्व्याप्यव्यापकभावेनाज्ञानात्पुद्गलकर्मसम्भवानुकूलं परिणामं कुर्वाणः पुद्गलकर्मविपाकसम्पादितविषयसन्निधिप्रधावितां सुखदुःखपरिणतिं भाव्यभावकभावेना- नुभवंश्च जीवः पुद्गलकर्म करोत्यनुभवति चेत्यज्ञानिनामासंसारप्रसिद्धोऽस्ति तावद्वयवहारः

gāthārthaḥ — [ व्यवहारस्य तु ] vyavahāranayano e mat chhe ke [ आत्मा ] ātmā [ नैकविधम् ] anek prakāranā [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ करोति ] kare chhe [ पुनः च ] ane vaḷī [ तद् एव ] te ja [ अनेकविधम् ] anek prakāranā [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ वेदयते ] te bhogave chhe.

ṭīkāḥ — jem, andaramān vyāpyavyāpakabhāvathī māṭī ghaḍāne kare chhe ane bhāvyabhāvak- bhāvathī māṭī ja ghaḍāne bhogave chhe topaṇ, bahāramān, vyāpyavyāpakabhāvathī ghaḍānā ✽sambhavane anukūḷ evā (ichchhārūp ane hastādikanī kriyārūp potānā) vyāpārane karato ane ghaḍā vaḍe karelo pāṇīno je upayog tenāthī ūpajelī tr̥uptine (potānā tr̥uptibhāvane) bhāvyabhāvakabhāv vaḍe anubhavato – bhogavato evo kumbhār ghaḍāne kare chhe ane bhogave chhe evo lokono anādithī rūḍh vyavahār chhe; tevī rīte, andaramān vyāpyavyāpakabhāvathī pudgaladravya karmane kare chhe ane bhāvyabhāvakabhāvathī pudgaladravya ja karmane bhogave chhe topaṇ, bahāramān, vyāpyavyāpakabhāvathī agnānane līdhe pudgalakarmanā sambhavane anukūḷ evā (potānā rāgādik) pariṇāmane karato ane pudgalakarmanā vipākathī utpanna thayelī viṣhayonī je nikaṭatā tenāthī ūpajelī (potānī) sukhaduḥkharūp pariṇatine bhāvyabhāvakabhāv vaḍe anubhavato – bhogavato evo jīv pudgalakarmane kare chhe ane bhogave chhe evo agnānīono anādi sansārathī prasiddha vyavahār chhe.

bhāvārthaḥ — pudgalakarmane paramārthe pudgaladravya ja kare chhe; jīv to pudgalakarmanī

✽sambhav = thavun te; utpatti.

Page 155 of 642
PDF/HTML Page 186 of 673
single page version

इह खलु क्रिया हि तावदखिलापि परिणामलक्षणतया न नाम परिणामतोऽस्ति भिन्ना; परिणामोऽपि परिणामपरिणामिनोरभिन्नवस्तुत्वात्परिणामिनो न भिन्नः । ततो या काचन

paramārthe jīv-pudgalanī pravr̥utti bhinna hovā chhatān, jyān sudhī bhedagnān na hoy tyān sudhī bahārathī temanī pravr̥utti ek jevī dekhāy chhe. agnānīne jīv-pudgalanun bhedagnān nahi hovāthī upalak draṣhṭie jevun dekhāy tevun te mānī le chhe; tethī te em māne chhe ke jīv pudgalakarmane kare chhe ane bhogave chhe. shrī guru bhedagnān karāvī, paramārtha jīvanun svarūp batāvīne, agnānīnā e pratibhāsane vyavahār kahe chhe.

have ā vyavahārane dūṣhaṇ de chheḥ —

gāthārthaḥ — [ यदि ] jo [ आत्मा ] ātmā [ इदं ] ā [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarmane [ करोति ] kare [ च ] ane [ तद् एव ] tene ja [ वेदयते ] bhogave to [ सः ] te ātmā [ द्विक्रियाव्यतिरिक्तः ] be kriyāthī abhinna [ प्रसजति ] ṭhare evo prasaṅg āve chhe — [ जिनावमतं ] je jinadevane sammat nathī.

ṭīkāḥ — pratham to, jagatamān je kriyā chhe te badhīye pariṇāmasvarūp hovāthī kharekhar pariṇāmathī bhinna nathī ( – pariṇām ja chhe); pariṇām paṇ pariṇāmīthī (dravyathī) bhinna nathī

Page 156 of 642
PDF/HTML Page 187 of 673
single page version

क्रिया किल सकलापि सा क्रियावतो न भिन्नेति क्रियाकर्त्रोरव्यतिरिक्ततायां वस्तुस्थित्या प्रतपत्यां, यथा व्याप्यव्यापकभावेन स्वपरिणामं करोति भाव्यभावकभावेन तमेवानुभवति च जीवस्तथा व्याप्यव्यापकभावेन पुद्गलकर्मापि यदि कुर्यात् भाव्यभावकभावेन तदेवानुभवेच्च ततोऽयं स्वपरसमवेतक्रियाद्वयाव्यतिरिक्ततायां प्रसजन्त्यां स्वपरयोः परस्परविभागप्रत्यस्तमनादनेका- त्मकमेकमात्मानमनुभवन्मिथ्यादृष्टितया सर्वज्ञावमतः स्यात् ।

kāraṇ ke pariṇām ane pariṇāmī abhinna vastu chhe ( – judī judī be vastu nathī). māṭe (em siddha thayun ke) je koī kriyā chhe te badhīye kriyāvānathī (dravyathī) bhinna nathī. ām, vastusthitithī ja (arthāt vastunī evī ja maryādā hovāne līdhe) kriyā ane kartānun abhinnapaṇun (sadāy) tapatun hovāthī, jīv jem vyāpyavyāpakabhāvathī potānā pariṇāmane kare chhe ane bhāvyabhāvakabhāvathī tene ja anubhave – bhogave chhe tem jo vyāpyavyāpakabhāvathī pudgalakarmane paṇ kare ane bhāvyabhāvakabhāvathī tene ja bhogave to te jīv, potānī ane paranī bhegī maḷelī be kriyāthī abhinnapaṇāno prasaṅg āvatān sva-parano paraspar vibhāg asta thaī javāthī (nāsh pāmavāthī), anekadravyasvarūp ek ātmāne anubhavato thako mithyādraṣhṭipaṇāne līdhe sarvagnanā matanī bahār chhe.

bhāvārthaḥ — be dravyonī kriyā bhinna ja chhe. jaḍanī kriyā chetan karatun nathī, chetananī kriyā jaḍ karatun nathī. je puruṣh ek dravyane be kriyā karatun māne te mithyādraṣhṭi chhe, kāraṇ ke be dravyanī kriyā ek dravya kare chhe em mānavun te jinano mat nathī.

have pharī pūchhe chhe ke be kriyāno anubhav karanār puruṣh mithyādraṣhṭi kaī rīte chhe? tenun samādhān kare chheḥ —

Page 157 of 642
PDF/HTML Page 188 of 673
single page version

यतः किलात्मपरिणामं पुद्गलपरिणामं च कुर्वन्तमात्मानं मन्यन्ते द्विक्रियावादिनस्ततस्ते मिथ्यादृष्टय एवेति सिद्धान्तः । मा चैकद्रव्येण द्रव्यद्वयपरिणामः क्रियमाणः प्रतिभातु । यथा किल कुलालः कलशसम्भवानुकूलमात्मव्यापारपरिणाममात्मनोऽव्यतिरिक्तमात्मनोऽव्यतिरिक्तया परिणति- मात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभाति, न पुनः कलशकरणाहङ्कारनिर्भरोऽपि स्वव्यापारानुरूपं मृत्तिकायाः कलशपरिणामं मृत्तिकायाः अव्यतिरिक्तं मृत्तिकायाः अव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभाति; तथात्मापि पुद्गलकर्मपरिणामानुकूलमज्ञानादात्म- परिणाममात्मनोऽव्यतिरिक्तमात्मनोऽव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभातु, मा पुनः पुद्गलपरिणामकरणाहङ्कारनिर्भरोऽपि स्वपरिणामानुरूपं पुद्गलस्य परिणामं पुद्गलादव्यतिरिक्तं पुद्गलादव्यतिरिक्तया परिणतिमात्रया क्रियया क्रियमाणं कुर्वाणः प्रतिभातु

gāthārthaḥ — [ यस्मात् तु ] jethī [ आत्मभावं ] ātmānā bhāvane [ च ] ane [ पुद्गलभावं ] pudgalanā bhāvane — [ द्वौ अपि ] bannene [ कुर्वन्ति ] ātmā kare chhe em teo māne chhe [ तेन तु ] tethī [ द्विक्रियावादिनः ] ek dravyane be kriyā hovānun mānanārā [ मिथ्यादृष्टयः ] mithyādraṣhṭi [ भवन्ति ] chhe.

ṭīkāḥ — nishchayathī dvikriyāvādīo (arthāt ek dravyane be kriyā hovānun mānanārā) ātmānā pariṇāmane ane pudgalanā pariṇāmane pote (ātmā) kare chhe em māne chhe tethī teo mithyādraṣhṭi ja chhe evo siddhānt chhe. ek dravya vaḍe be dravyanā pariṇām karavāmān āvatā na pratibhāso. jem kumbhār ghaḍānā sambhavane anukūḷ potānā (ichchhārūp ane hastādikanī kriyārūp) vyāpārapariṇāmane ( – vyāpārarūp pariṇāmane) — ke je potāthī abhinna chhe ane potāthī abhinna pariṇatimātra kriyāthī karavāmān āve chhe tene — karato pratibhāse chhe, parantu ghaḍo karavānā ahaṅkārathī bharelo hovā chhatān paṇ (te kumbhār) potānā vyāpārane anurūp evā māṭīnā ghaṭ-pariṇāmane (ghaḍārūp pariṇāmane) — ke je māṭīthī abhinna chhe ane māṭīthī abhinna pariṇatimātra kriyāthī karavāmān āve chhe tene — karato pratibhāsato nathī; tevī rīte ātmā paṇ agnānane līdhe pudgalakarmarūp pariṇāmane anukūḷ potānā pariṇāmane — ke je potāthī abhinna chhe ane potāthī abhinna pariṇatimātra kriyāthī karavāmān āve chhe tene — karato pratibhāso, parantu pudgalanā pariṇāmane karavānā ahaṅkārathī bharelo hovā chhatān paṇ (te ātmā) potānā pariṇāmane anurūp evā pudgalanā pariṇāmane — ke je pudgalathī abhinna chhe ane pudgalathī abhinna pariṇatimātra kriyāthī karavāmān āve chhe tene — karato na pratibhāso.

Page 158 of 642
PDF/HTML Page 189 of 673
single page version

bhāvārthaḥ — ātmā potānā ja pariṇāmane karato pratibhāso; pudgalanā pariṇāmane karato to kadī na pratibhāso. ātmānī ane pudgalanī — bannenī kriyā ek ātmā ja kare chhe em mānanārā mithyādraṣhṭi chhe. jaḍ-chetananī ek kriyā hoy to sarva dravyo palaṭī javāthī sarvano lop thaī jāy — e moṭo doṣh ūpaje.

have ā ja arthanā samarthananun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ यः परिणमति स कर्ता ] je pariṇame chhe te kartā chhe, [ यः परिणामः भवेत् तत् कर्म ] (pariṇamanāranā) je pariṇām chhe te karma chhe [ तु ] ane [ या परिणतिः सा क्रिया ] je pariṇati chhe te kriyā chhe; [ त्रयम् अपि ] e traṇey, [ वस्तुतया भिन्नं न ] vastupaṇe bhinna nathī.

bhāvārthaḥ — dravyadraṣhṭie pariṇām ane pariṇāmīno abhed chhe ane paryāyadraṣhṭie bhed chhe. bhedadraṣhṭithī to kartā, karma ane kriyā traṇ kahevāmān āve chhe paṇ ahīn abhedadraṣhṭithī paramārtha kahyo chhe ke kartā, karma ane kriyā — traṇey ek dravyanī abhinna avasthāo chhe, pradeshabhedarūp judī vastuo nathī. 51.

pharī paṇ kahe chhe keḥ —

shlokārthaḥ — [ एकः परिणमति सदा ] vastu ek ja sadā pariṇame chhe, [ एकस्य सदा परिणामः जायते ] ekanā ja sadā pariṇām thāy chhe (arthāt ek avasthāthī anya avasthā ekanī ja thāy chhe) ane [ एकस्य परिणतिः स्यात् ] ekanī ja pariṇati – kriyā thāy chhe; [ यतः ] kāraṇ ke [ अनेकम् अपि एकम् एव ] anekarūp thavā chhatān ek ja vastu chhe, bhed nathī.

bhāvārthaḥ — ek vastunā anek paryāyo thāy chhe; temane pariṇām paṇ kahevāy chhe ane avasthā paṇ kahevāy chhe. teo sañgnā, saṅkhyā, lakṣhaṇ, prayojanādikathī judā judā pratibhāse chhe topaṇ ek vastu ja chhe, judā nathī; evo ja bhedābhedasvarūp vastuno svabhāv chhe. 52.

Page 159 of 642
PDF/HTML Page 190 of 673
single page version

vaḷī kahe chhe keḥ —

shlokārthaḥ — [ न उभौ परिणमतः खलु ] be dravyo ek thaīne pariṇamatān nathī, [ उभयोः परिणामः न प्रजायेत ] be dravyonun ek pariṇām thatun nathī ane [ उभयोः परिणतिः न स्यात् ] be dravyonī ek pariṇati – kriyā thatī nathī; [ यत् ] kāraṇ ke [ अनेकम् सदा अनेकम् एव ] anek dravyo chhe te sadā anek ja chhe, palaṭīne ek thaī jatān nathī.

bhāvārthaḥ — be vastuo chhe te sarvathā bhinna ja chhe, pradeshabhedavāḷī ja chhe. banne ek thaīne pariṇamatī nathī, ek pariṇāmane upajāvatī nathī ane temanī ek kriyā hotī nathī — evo niyam chhe. jo be dravyo ek thaīne pariṇame to sarva dravyono lop thaī jāy. 53.

pharī ā arthane draḍh kare chheḥ —

shlokārthaḥ — [ एकस्य हि द्वौ कर्तारौ न स्तः ] ek dravyanā be kartā na hoy, [ च ] vaḷī [ एकस्य द्वे कर्मणी न ] ek dravyanān be karma na hoy [ च ] ane [ एकस्य द्वे क्रिये न ] ek dravyanī be kriyā na hoy; [ यतः ] kāraṇ ke [ एकम् अनेकं न स्यात् ] ek dravya anek dravyarūp thāy nahi.

bhāvārthaḥ — ā pramāṇe uparanā shlokomān nishchayanayathī athavā shuddhadravyārthikanayathī vastusthitino niyam kahyo. 54.

ātmāne anādithī paradravyanā kartākarmapaṇānun agnān chhe te jo paramārthanayanā grahaṇathī

Page 160 of 642
PDF/HTML Page 191 of 673
single page version

ek vār paṇ vilay pāme to pharīne na āve, em have kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ इह ] ā jagatamān [ मोहिनाम् ] mohī (agnānī) jīvono ‘[ परं अहम् कुर्वे ] paradravyane hun karun chhun’ [ इति महाहङ्काररूपं तमः ] evā paradravyanā kartr̥utvanā mahā ahaṅkārarūp agnānāndhakār — [ ननु उच्चकैः दुर्वारं ] ke je atyant durnivār chhe te — [ आसंसारतः एव धावति ] anādi sansārathī chālyo āve chhe. āchārya kahe chhe keḥ [ अहो ] aho! [ भूतार्थपरिग्रहेण ] paramārthanayanun arthāt shuddhadravyārthik abhedanayanun grahaṇ karavāthī [ यदि ] jo [ तत् एकवारं विलयं व्रजेत् ] te ek vār paṇ nāsh pāme [ तत् ] to [ ज्ञानघनस्य आत्मनः ] gnānaghan ātmāne [ भूयः ] pharī [ बन्धनम् किं भवेत् ] bandhan kem thāy? (jīv gnānaghan chhe māṭe yathārtha gnān thayā pachhī gnān kyān jatun rahe? na jāy. ane jo gnān na jāy to pharī agnānathī bandh kyāthī thāy? kadī na thāy.)

bhāvārthaḥ — ahīn tātparya em chhe ke — agnān to anādinun ja chhe parantu paramārthanayanā grahaṇathī, darshanamohano nāsh thaīne, ek vār yathārtha gnān thaīne kṣhāyik samyaktva ūpaje to pharī mithyātva na āve. mithyātva nahi āvatān mithyātvano bandh paṇ na thāy. ane mithyātva gayā pachhī sansāranun bandhan kaī rīte rahe? na ja rahe arthāt mokṣha ja thāy em jāṇavun. 55.

pharīne visheṣhatāthī kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ आत्मा ] ātmā to [ सदा ] sadā [ आत्मभावान् ] potānā bhāvone [ करोति ] kare chhe ane [ परः ] paradravya [ परभावान् ] paranā bhāvone kare chhe; [ हि ] kāraṇ ke [ आत्मनः भावाः ] potānā bhāvo chhe te to [ आत्मा एव ] pote ja chhe ane [ परस्य ते ] paranā bhāvo chhe te [ परः एव ] par ja chhe (e niyam chhe.). 56.

(paradravyanā kartākarmapaṇānī mānyatāne agnān kahīne em kahyun ke je evun māne te mithyādraṣhṭi chhe; tyān āshaṅkā ūpaje chhe ke — ā mithyātvādi bhāvo shī vastu chhe? jo temane jīvanā pariṇām kahevāmān āve to pahelān rāgādi bhāvone pudgalanā pariṇām kahyā hatā te kathan sāthe virodh āve chhe; ane jo pudgalanā pariṇām kahevāmān āve to jemanī sāthe jīvane kāī prayojan nathī temanun phaḷ jīv kem pāme? ā āshaṅkā dūr karavāne have gāthā kahe chheḥ — )

Page 161 of 642
PDF/HTML Page 192 of 673
single page version

मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो हि भावाः ते तु प्रत्येकं मयूरमुकुरन्दवज्जीवाजीवाभ्यां भाव्यमानत्वाज्जीवाजीवौ । तथाहि — यथा नीलहरितपीतादयो भावाः स्वद्रव्यस्वभावत्वेन मयूरेण भाव्यमानाः मयूर एव, यथा च नीलहरितपीतादयो भावाः स्वच्छताविकारमात्रेण मुकुरन्देन भाव्यमाना मुकुरन्द एव; तथा मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो भावाः स्वद्रव्यस्वभावत्वेनाजीवेन भाव्यमाना अजीव एव, तथैव च मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादयो भावाश्चैतन्यविकारमात्रेण

gāthārthaḥ — [ पुनः ] vaḷī, [ मिथ्यात्वं ] je mithyātva kahyun te [ द्विविधं ] be prakāre chhe — [ जीवः अजीवः ] ek jīvamithyātva ane ek ajīvamithyātva; [ तथा एव ] ane evī ja rīte [ अज्ञानम् ] agnān, [ अविरतिः ] avirati, [ योगः ] yog, [ मोहः ] moh ane [ क्रोधाद्याः ] krodhādi kaṣhāyo — [ इमे भावाः ] ā (sarva) bhāvo jīv ane ajīvanā bhedathī babbe prakāre chhe.

ṭīkāḥ — mithyādarshan, agnān, avirati ityādi je bhāvo chhe te pratyek, mayūr ane darpaṇanī jem, ajīv ane jīv vaḍe bhāvavāmān āvatā hovāthī ajīv paṇ chhe ane jīv paṇ chhe. te draṣhṭāntathī samajāvavāmān āve chheḥ — jem ghero vādaḷī, līlo, pīḷo ādi (varṇarūp) bhāvo ke jeo moranā potānā svabhāvathī mor vaḍe bhāvavāmān āve chhe ( – banāvāy chhe, thāy chhe) teo mor ja chhe ane (darpaṇamān pratibimbarūpe dekhātā) ghero vādaḷī, līlo, pīḷo ityādi bhāvo ke jeo (darpaṇanī) svachchhatānā vikāramātrathī darpaṇ vaḍe bhāvavāmān āve chhe teo darpaṇ ja chhe; tevī ja rīte mithyādarshan, agnān, avirati ityādi bhāvo ke jeo ajīvanā potānā dravyasvabhāvathī ajīv vaḍe bhāvavāmān āve chhe teo ajīv ja chhe ane

* 86mī gāthāmān dvikriyāvādīne mithyādraṣhṭi kahyā hatā tenī sāthe sambandh karavāne ahīn ‘पुनः’ shabda chhe.

Page 162 of 642
PDF/HTML Page 193 of 673
single page version

जीवेन भाव्यमाना जीव एव ।

mithyādarshan, agnān, avirati ityādi bhāvo ke jeo chaitanyanā vikāramātrathī jīv vaḍe bhāvavāmān āve chhe teo jīv ja chhe.

bhāvārthaḥ — pudgalanā paramāṇuo paudgalik mithyātvādi karmarūpe pariṇame chhe. te karmano vipāk (uday) thatān temān je mithyātvādi svād utpanna thāy chhe te mithyātvādi ajīv chhe; ane karmanā nimittathī jīv vibhāvarūp pariṇame chhe te vibhāv pariṇāmo chetananā vikār chhe tethī teo jīv chhe.

ahīn em jāṇavun keḥ — mithyātvādi karmanī prakr̥itio chhe te pudgaladravyanā paramāṇu chhe. jīv upayogasvarūp chhe. tenā upayoganī evī svachchhatā chhe ke paudgalik karmano uday thatān tenā udayano je svād āve tenā ākāre upayog thaī jāy chhe. agnānīne agnānane līdhe te svādanun ane upayoganun bhedagnān nathī tethī te svādane ja potāno bhāv jāṇe chhe. jyāre temanun bhedagnān thāy arthāt jīvabhāvane jīv jāṇe ane ajīvabhāvane ajīv jāṇe tyāre mithyātvano abhāv thaīne samyaggnān thāy chhe.

have pūchhe chhe ke mithyātvādikane jīv ane ajīv kahyā te jīv mithyātvādi ane ajīv mithyātvādi koṇ chhe? teno uttar kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ मिथ्यात्वं ] je mithyātva, [ योगः ] yog, [ अविरतिः ] avirati ane [ अज्ञानम् ] agnān [ अजीवः ] ajīv chhe te to [ पुद्गलकर्म ] pudgalakarma chhe; [ च ] ane je [ अज्ञानम् ] agnān, [ अविरतिः ] avirati ane [ मिथ्यात्वं ] mithyātva [ जीवः ] jīv chhe [ तु ] te to [ उपयोगः ] upayog chhe.

Page 163 of 642
PDF/HTML Page 194 of 673
single page version

यः खलु मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादिरजीवस्तदमूर्ताच्चैतन्यपरिणामादन्यत् मूर्तं पुद्गलकर्म; यस्तु मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरित्यादिः जीवः स मूर्तात्पुद्गलकर्मणोऽन्यश्चैतन्य- परिणामस्य विकारः ।

मिथ्यादर्शनादिश्चैतन्यपरिणामस्य विकारः कुत इति चेत् —

उपयोगस्य हि स्वरसत एव समस्तवस्तुस्वभावभूतस्वरूपपरिणामसमर्थत्वे सत्यनादिवस्त्वन्तर- भूतमोहयुक्तत्वान्मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरिति त्रिविधः परिणामविकारः । स तु तस्य

ṭīkāḥ — nishchayathī je mithyādarshan, agnān, avirati ityādi ajīv chhe te to, amūrtik chaitanyapariṇāmathī anya evun mūrtik pudgalakarma chhe; ane je mithyādarshan, agnān, avirati ityādi jīv chhe te, mūrtik pudgalakarmathī anya evo chaitanyapariṇāmano vikār chhe.

have pharī pūchhe chhe ke mithyādarshanādi chaitanyapariṇāmano vikār kyāthī thayo? teno uttar kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ मोहयुक्तस्य ] anādithī mohayukta hovāthī [ उपयोगस्य ] upayoganā [ अनादयः ] anādithī māṇḍīne [ त्रयः परिणामाः ] traṇ pariṇām chhe; te [ मिथ्यात्वम् ] mithyātva, [ अज्ञानम् ] agnān [ च अविरतिभावः ] ane aviratibhāv (e traṇ) [ ज्ञातव्यः ] jāṇavā.

ṭīkāḥ — joke nishchayathī potānā nijarasathī ja sarva vastuonun potānā svabhāvabhūt evā svarūp-pariṇamanamān samarthapaṇun chhe, topaṇ (ātmāne) anādithī anya-vastubhūt moh sāthe sanyuktapaṇun hovāthī, ātmānā upayogano, mithyādarshan, agnān ane avirati em traṇ prakārano pariṇāmavikār chhe. upayogano te pariṇāmavikār, sphaṭikanī svachchhatānā pariṇām-

Page 164 of 642
PDF/HTML Page 195 of 673
single page version

स्फ टिकस्वच्छताया इव परतोऽपि प्रभवन् दृष्टः । यथा हि स्फ टिकस्वच्छतायाः स्वरूप- परिणामसमर्थत्वे सति कदाचिन्नीलहरितपीततमालकदलीकाञ्चनपात्रोपाश्रययुक्तत्वान्नीलो हरितः पीत इति त्रिविधः परिणामविकारो दृष्टः, तथोपयोगस्यानादिमिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिस्वभाव- वस्त्वन्तरभूतमोहयुक्तत्वान्मिथ्यादर्शनमज्ञानमविरतिरिति त्रिविधः परिणामविकारो दृष्टव्यः ।

vikāranī jem, parane līdhe ( – paranī upādhine līdhe) utpanna thato dekhāy chhe. te spaṣhṭapaṇe samajāvavāmān āve chheḥ — jem sphaṭikanī svachchhatānun svarūp-pariṇamanamān (arthāt potānā ujjvaḷatārūp svarūpe pariṇamavāmān) samarthapaṇun hovā chhatān, kadāchit (sphaṭikane) kāḷā, līlā ane pīḷā evā tamāl, keḷ ane kāñchananā pātrarūpī ādhārano sanyog hovāthī, sphaṭikanī svachchhatāno, kāḷo, līlo ane pīḷo em traṇ prakārano pariṇāmavikār dekhāy chhe, tevī rīte (ātmāne) anādithī mithyādarshan, agnān ane avirati jeno svabhāv chhe evā anya- vastubhūt mohano sanyog hovāthī, ātmānā upayogano, mithyādarshan, agnān ane avirati em traṇ prakārano pariṇāmavikār dekhavo.

bhāvārthaḥ — ātmānā upayogamān ā traṇ prakārano pariṇāmavikār anādi karmanā nimittathī chhe. em nathī ke pahelān e shuddha ja hato ane have temān navo pariṇāmavikār thayo chhe. jo em hoy to siddhone paṇ navo pariṇāmavikār thavo joīe. paṇ em to thatun nathī. māṭe te anādithī chhe em jāṇavun.

have ātmāne traṇ prakāranā pariṇāmavikāranun kartāpaṇun darshāve chheḥ —

gāthārthaḥ — [ एतेषु च ] anādithī ā traṇ prakāranā pariṇāmavikāro hovāthī,

Page 165 of 642
PDF/HTML Page 196 of 673
single page version

अथैवमयमनादिवस्त्वन्तरभूतमोहयुक्तत्वादात्मन्युत्प्लवमानेषु मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिभावेषु परिणामविकारेषु त्रिष्वेतेषु निमित्तभूतेषु परमार्थतः शुद्धनिरञ्जनानादिनिधनवस्तुसर्वस्वभूतचिन्मात्र- भावत्वेनैकविधोऽप्यशुद्धसाञ्जनानेकभावत्वमापद्यमानस्त्रिविधो भूत्वा स्वयमज्ञानीभूतः कर्तृत्व- मुपढौकमानो विकारेण परिणम्य यं यं भावमात्मनः करोति तस्य तस्य किलोपयोगः कर्ता स्यात् ।

अथात्मनस्त्रिविधपरिणामविकारकर्तृत्वे सति पुद्गलद्रव्यं स्वत एव कर्मत्वेन परिणम- तीत्याह —

[ उपयोगः ] ātmāno upayog — [ शुद्धः ] joke (shuddhanayathī) te shuddha, [ निरञ्जनः ] nirañjan [ भावः ] (ek) bhāv chhe topaṇ — [ त्रिविधः ] traṇ prakārano thayo thako [ सः उपयोगः ] te upayog [ यं ] je [ भावम् ] (vikārī) bhāvane [ करोति ] pote kare chhe [ तस्य ] te bhāvano [ सः ] te [ कर्ता ] kartā [ भवति ] thāy chhe.

ṭīkāḥ — e pramāṇe anādithī anyavastubhūt moh sāthe sanyuktapaṇāne līdhe potānāmān utpanna thatā je ā traṇ mithyādarshan, agnān ane aviratibhāvarūp pariṇāmavikāro temanā nimitte ( – kāraṇathī) — joke paramārthathī to upayog shuddha, nirañjan, anādinidhan vastunā sarvasvabhūt chaitanyamātrabhāvapaṇe ek prakārano chhe topaṇ — ashuddha, sāñjan anekabhāvapaṇāne pāmato thako traṇ prakārano thaīne, pote agnānī thayo thako kartāpaṇāne pāmato, vikārarūp pariṇamīne je je bhāvane potāno kare chhe te te bhāvano te upayog kartā thāy chhe.

bhāvārthaḥ — pahelān kahyun hatun ke je pariṇame te kartā chhe. ahīn agnānarūp thaīne upayog pariṇamyo tethī je bhāvarūp te pariṇamyo te bhāvano tene kartā kahyo. ā rīte upayogane kartā jāṇavo. joke shuddhadravyārthikanayathī ātmā kartā chhe nahi, topaṇ upayog ane ātmā ek vastu hovāthī ashuddhadravyārthikanaye ātmāne paṇ kartā kahevāmān āve chhe.

have, ātmāne traṇ prakāranā pariṇāmavikāranun kartāpaṇun hoy tyāre pudgaladravya potānī meḷe ja karmapaṇe pariṇame chhe em kahe chheḥ —

Page 166 of 642
PDF/HTML Page 197 of 673
single page version

आत्मा ह्यात्मना तथापरिणमनेन यं भावं किल करोति तस्यायं कर्ता स्यात्, साधकवत् । तस्मिन्निमित्ते सति पुद्गलद्रव्यं कर्मत्वेन स्वयमेव परिणमते । तथाहि — यथा साधकः किल तथाविधध्यानभावेनात्मना परिणममानो ध्यानस्य कर्ता स्यात्, तस्मिंस्तु ध्यानभावे सकलसाध्यभावानुकूलतया निमित्तमात्रीभूते सति साधकं कर्तारमन्तरेणापि स्वयमेव बाध्यन्ते विषव्याप्तयो, विडम्ब्यन्ते योषितो, ध्वंस्यन्ते बन्धाः । तथायमज्ञानादात्मा मिथ्यादर्शनादिभावेनात्मना परिणममानो मिथ्यादर्शनादिभावस्य कर्ता स्यात्, तस्मिंस्तु मिथ्यादर्शनादौ भावे स्वानुकूलतया निमित्तमात्रीभूते सत्यात्मानं कर्तारमन्तरेणापि पुद्गलद्रव्यं मोहनीयादिकर्मत्वेन स्वयमेव परिणमते ।

gāthārthaḥ — [ आत्मा ] ātmā [ यं भावम् ] je bhāvane [ करोति ] kare chhe [ तस्य भावस्य ] te bhāvano [ सः ] te [ कर्ता ] kartā [ भवति ] thāy chhe; [ तस्मिन् ] te kartā thatān [ पुद्गलं द्रव्यम् ] pudgaladravya [ स्वयं ] potānī meḷe [ कर्मत्वं ] karmapaṇe [ परिणमते ] pariṇame chhe.

ṭīkāḥ — ātmā pote ja te prakāre (te-rūpe) pariṇamavāthī je bhāvane kharekhar kare chhe teno te kartā thāy chhe — sādhakanī (arthāt mantra sādhanāranī) jem; te (ātmāno bhāv) nimittabhūt thatān, pudgaladravya karmapaṇe svayamev (potānī meḷe ja) pariṇame chhe. ā vāt spaṣhṭapaṇe samajāvavāmān āve chheḥ — jem sādhak te prakāranā dhyānabhāve pote ja pariṇamato thako dhyānano kartā thāy chhe ane te dhyānabhāv sarva sādhyabhāvone (arthāt sādhakane sādhavāyogya bhāvone) anukūḷ hovāthī nimittamātra thatān, sādhak kartā thayā sivāy (sarpādikanun) vyāpelun jher svayamev ūtarī jāy chhe, strīo svayamev viḍambanā pāme chhe ane bandhano svayamev tūṭī jāy chhe; tevī rīte ā ātmā agnānane līdhe mithyādarshanādibhāve pote ja pariṇamato thako mithyādarshanādibhāvano kartā thāy chhe ane te mithyādarshanādibhāv pudgaladravyane (karmarūpe pariṇamavāmān) anukūḷ hovāthī nimittamātra thatān, ātmā kartā thayā sivāy pudgaladravya mohanīyādi karmapaṇe svayamev pariṇame chhe.

bhāvārthaḥ — ātmā to agnānarūp pariṇame chhe, koī sāthe mamatva kare chhe, koī sāthe rāg kare chhe, koī sāthe dveṣh kare chhe; te bhāvono pote kartā thāy chhe. te bhāvo nimittamātra thatān, pudgaladravya pote potānā bhāvathī ja karmarūpe pariṇame chhe. paraspar nimittanaimittikabhāv mātra chhe. kartā to banne potapotānā bhāvanā chhe e nishchay chhe.

Page 167 of 642
PDF/HTML Page 198 of 673
single page version

अयं किलाज्ञानेनात्मा परात्मनोः परस्परविशेषानिर्ज्ञाने सति परमात्मानं कुर्वन्नात्मानं च परं कुर्वन्स्वयमज्ञानमयीभूतः कर्मणां कर्ता प्रतिभाति । तथाहि — तथाविधानुभवसम्पादन- समर्थायाः रागद्वेषसुखदुःखादिरूपायाः पुद्गलपरिणामावस्थायाः शीतोष्णानुभवसम्पादनसमर्थायाः शीतोष्णायाः पुद्गलपरिणामावस्थाया इव पुद्गलादभिन्नत्वेनात्मनो नित्यमेवात्यन्तभिन्नायास्त- न्निमित्ततथाविधानुभवस्य चात्मनोऽभिन्नत्वेन पुद्गलान्नित्यमेवात्यन्तभिन्नस्याज्ञानात्परस्परविशेषा- निर्ज्ञाने सत्येकत्वाध्यासात् शीतोष्णरूपेणेवात्मना परिणमितुमशक्येन रागद्वेषसुखदुःखादि-

have, agnānathī ja karma utpanna thāy chhe em tātparya kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ परम् ] je parane [ आत्मानं ] potārūp [ कुर्वन् ] kare chhe [ च ] ane [ आत्मानम् अपि ] potāne paṇ [ परं ] par [ कुर्वन् ] kare chhe [ सः ] te [ अज्ञानमयः जीवः ] agnānamay jīv [ कर्मणां ] karmono [ कारकः ] kartā [ भवति ] thāy chhe.

ṭīkāḥ — agnānathī ā ātmā parano ane potāno paraspar visheṣh (taphāvat) na jāṇato hoy tyāre parane potārūp karato ane potāne par karato, pote agnānamay thayo thako, karmono kartā pratibhāse chhe. te spaṣhṭatāthī samajāvavāmān āve chheḥ — jem shīt-uṣhṇano anubhav karāvavāmān samartha evī shīt-uṣhṇa pudgalapariṇāmanī avasthā pudgalathī abhinnapaṇāne līdhe ātmāthī sadāy atyant bhinna chhe ane tenā nimitte thato te prakārano anubhav ātmāthī abhinnapaṇāne līdhe pudgalathī sadāy atyant bhinna chhe, tevī rīte te prakārano anubhav karāvavāmān samartha evī rāg-dveṣh-sukh-duḥkhādirūp pudgalapariṇāmanī avasthā pudgalathī abhinnapaṇāne līdhe ātmāthī sadāy atyant bhinna chhe ane tenā nimitte thato te prakārano

Page 168 of 642
PDF/HTML Page 199 of 673
single page version

रूपेणाज्ञानात्मना परिणममानो ज्ञानस्याज्ञानत्वं प्रकटीकुर्वन्स्वयमज्ञानमयीभूत ‘एषोऽहं रज्ये’ इत्यादिविधिना रागादेः कर्मणः कर्ता प्रतिभाति ।

anubhav ātmāthī abhinnapaṇāne līdhe pudgalathī sadāy atyant bhinna chhe. jyāre agnānane līdhe ātmā te rāg-dveṣh-sukh-duḥkhādino ane tenā anubhavano paraspar visheṣh na jāṇato hoy tyāre ekapaṇānā adhyāsane līdhe, shīt-uṣhṇanī māphak (arthāt jem shīt-uṣhṇarūpe ātmā vaḍe pariṇamavun ashakya chhe tem), jemanā rūpe ātmā vaḍe pariṇamavun ashakya chhe evān rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūpe agnānātmā vaḍe pariṇamato thako (arthāt pariṇamyo hovānun mānato thako), gnānanun agnānatva pragaṭ karato, pote agnānamay thayo thako, ‘ā hun rāgī chhun (arthāt ā hun rāg karun chhun)’ ityādi vidhithī rāgādi karmano kartā pratibhāse chhe.

bhāvārthaḥ — rāgadveṣhasukhaduḥkhādi avasthā pudgalakarmanā udayano svād chhe; tethī te, shīt-uṣhṇapaṇānī māphak, pudgalakarmathī abhinna chhe ane ātmāthī atyant bhinna chhe. agnānane līdhe ātmāne tenun bhedagnān nahi hovāthī te em jāṇe chhe ke ā svād māro ja chhe; kāraṇ ke gnānanī svachchhatāne līdhe rāgadveṣhādino svād, shītauṣhṇapaṇānī māphak, gnānamān pratibimbit thatān, jāṇe ke gnān ja rāgadveṣh thaī gayun hoy evun agnānīne bhāse chhe. tethī te em māne chhe ke ‘hun rāgī chhun, hun dveṣhī chhun, hun krodhī chhun, hun mānī chhun’ ityādi. ā rīte agnānī jīv rāgadveṣhādino kartā thāy chhe.

gnānathī karma utpanna thatun nathī em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ परम् ] je parane [ आत्मानम् ] potārūp [ अकुर्वन् ] karato nathī [ च ] ane

Page 169 of 642
PDF/HTML Page 200 of 673
single page version

अयं किल ज्ञानादात्मा परात्मनोः परस्परविशेषनिर्ज्ञाने सति परमात्मानमकुर्वन्नात्मानं च परमकुर्वन्स्वयं ज्ञानमयीभूतः कर्मणामकर्ता प्रतिभाति । तथाहि — तथाविधानुभवसम्पादनसमर्थायाः रागद्वेषसुखदुःखादिरूपायाः पुद्गलपरिणामावस्थायाः शीतोष्णानुभवसम्पादनसमर्थायाः शीतोष्णायाः पुद्गलपरिणामावस्थाया इव पुद्गलादभिन्नत्वेनात्मनो नित्यमेवात्यन्तभिन्नायास्तन्निमित्ततथा- विधानुभवस्य चात्मनोऽभिन्नत्वेन पुद्गलान्नित्यमेवात्यन्तभिन्नस्य ज्ञानात्परस्परविशेषनिर्ज्ञाने सति नानात्वविवेकाच्छीतोष्णरूपेणेवात्मना परिणमितुमशक्येन रागद्वेषसुखदुःखादिरूपेणाज्ञानात्मना मनागप्यपरिणममानो ज्ञानस्य ज्ञानत्वं प्रकटीकुर्वन् स्वयं ज्ञानमयीभूतः ‘एषोऽहं जानाम्येव, रज्यते तु पुद्गल’ इत्यादिविधिना समग्रस्यापि रागादेः कर्मणो ज्ञानविरुद्धस्याकर्ता प्रतिभाति

[ आत्मानम् अपि ] potāne paṇ [ परम् ] par [ अकुर्वन् ] karato nathī [ सः ] te [ ज्ञानमयः जीवः ] gnānamay jīv [ कर्मणाम् ] karmono [ अकारकः भवति ] akartā thāy chhe arthāt kartā thato nathī.

ṭīkāḥ — gnānathī ā ātmā parano ane potāno paraspar visheṣh jāṇato hoy tyāre parane potārūp nahi karato ane potāne par nahi karato, pote gnānamay thayo thako, karmono akartā pratibhāse chhe. te spaṣhṭatāthī samajāvavāmān āve chheḥ — jem shīt-uṣhṇano anubhav karāvavāmān samartha evī shīt-uṣhṇa pudgalapariṇāmanī avasthā pudgalathī abhinnapaṇāne līdhe ātmāthī sadāy atyant bhinna chhe ane tenā nimitte thato te prakārano anubhav ātmāthī abhinnapaṇāne līdhe pudgalathī sadāy atyant bhinna chhe, tevī rīte te prakārano anubhav karāvavāmān samartha evī rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūp pudgalapariṇāmanī avasthā pudgalathī abhinnapaṇāne līdhe ātmāthī sadāy atyant bhinna chhe ane tenā nimitte thato te prakārano anubhav ātmāthī abhinnapaṇāne līdhe pudgalathī sadāy atyant bhinna chhe. jyāre gnānane līdhe ātmā te rāgadveṣhasukhaduḥkhādino ane tenā anubhavano paraspar visheṣh jāṇato hoy tyāre, teo ek nathī paṇ bhinna chhe evā vivekane līdhe, shīt-uṣhṇanī māphak (arthāt jem shīt-uṣhṇarūpe ātmā vaḍe pariṇamavun ashakya chhe tem), jemanā rūpe ātmā vaḍe pariṇamavun ashakya chhe evān rāgadveṣhasukhaduḥkhādirūpe agnānātmā vaḍe jarāy nahi pariṇamato thako, gnānanun gnānatva pragaṭ karato, pote gnānamay thayo thako, ‘ā hun (rāgane) jāṇun ja chhun, rāgī to pudgal chhe (arthāt rāg to pudgal kare chhe)’ ityādi vidhithī, gnānathī viruddha evā samasta rāgādi karmano akartā pratibhāse chhe.

bhāvārthaḥ — jyāre ātmā rāgadveṣhasukhaduḥkhādi avasthāne gnānathī bhinna jāṇe arthāt