Page 170 of 642
PDF/HTML Page 201 of 673
single page version

एष खलु सामान्येनाज्ञानरूपो मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिरूपस्त्रिविधः सविकारश्चैतन्यपरिणामः परात्मनोरविशेषदर्शनेनाविशेषज्ञानेनाविशेषरत्या च समस्तं भेदमपह्नुत्य भाव्यभावकभावापन्न- योश्चेतनाचेतनयोः सामान्याधिकरण्येनानुभवनात्क्रोधोऽहमित्यात्मनो विकल्पमुत्पादयति; ततोऽय- मात्मा क्रोधोऽहमिति भ्रान्त्या सविकारेण चैतन्यपरिणामेन परिणमन् तस्य सविकारचैतन्य- परिणामरूपस्यात्मभावस्य कर्ता स्यात् । ‘jem shīt-uṣhṇapaṇun pudgalanī avasthā chhe tem rāgadveṣhādi paṇ pudgalanī avasthā chhe’ evun bhedagnān thāy, tyāre potāne gnātā jāṇe ane rāgādirūp pudgalane jāṇe. em thatān, rāgādino kartā ātmā thato nathī, gnātā ja rahe chhe.

have pūchhe chhe ke agnānathī karma kaī rīte utpanna thāy chhe? teno uttar kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ त्रिविधः ] traṇ prakārano [ एषः ] ā [ उपयोगः ] upayog [ अहम् क्रोधः ] ‘hun krodh chhun’ evo [ आत्मविकल्पं ] potāno vikalpa [ करोति ] kare chhe; tethī [ सः ] ātmā [ तस्य उपयोगस्य ] te upayogarūp [ आत्मभावस्य ] potānā bhāvano [ कर्ता ] kartā [ भवति ] thāy chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar ā sāmānyapaṇe agnānarūp evun je mithyādarshan-agnān-aviratirūp traṇ prakāranun savikār chaitanyapariṇām te, paranā ane potānā avisheṣh darshanathī, avisheṣh gnānathī ane avisheṣh ratithī samasta bhedane chhupāvīne, bhāvyabhāvakabhāvane pāmelān evān chetan ane achetananun sāmānya adhikaraṇathī ( – jāṇe ke temano ek ādhār hoy e rīte) anubhavan karavāthī, ‘hun krodh chhun’ evo potāno vikalpa utpanna kare chhe; tethī ‘hun krodh chhun’ evī bhrāntine līdhe je savikār (vikār sahit) chhe evā chaitanyapariṇāme pariṇamato thako ā ātmā te savikār chaitanyapariṇāmarūp potānā bhāvano kartā thāy chhe.

Page 171 of 642
PDF/HTML Page 202 of 673
single page version

एवमेव च क्रोधपदपरिवर्तनेन मानमायालोभमोहरागद्वेषकर्मनोकर्ममनोवचनकायश्रोत्र- चक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयान्यनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।

एष खलु सामान्येनाज्ञानरूपो मिथ्यादर्शनाज्ञानाविरतिरूपस्त्रिविधः सविकारश्चैतन्यपरिणामः परस्परमविशेषदर्शनेनाविशेषज्ञानेनाविशेषरत्या च समस्तं भेदमपह्नुत्य ज्ञेयज्ञायकभावा- पन्नयोः परात्मनोः समानाधिकरण्येनानुभवनाद्धर्मोऽहमधर्मोऽहमाकाशमहं कालोऽहं पुद्गलोऽहं

evī ja rīte ‘krodh’ pad palaṭāvīne mān, māyā, lobh, moh, rāg, dveṣh, karma, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan ane sparshananān soḷ sūtro vyākhyānarūp karavān; ane ā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.

bhāvārthaḥ — agnānarūp eṭale ke mithyādarshan-agnān-aviratirūp traṇ prakāranun je savikār chaitanyapariṇām te potāno ane parano bhed nahi jāṇīne ‘hun krodh chhun, hun mān chhun’ ityādi māne chhe; tethī agnānī jīv te agnānarūp savikār chaitanyapariṇāmano kartā thāy chhe ane te agnānarūp bhāv tenun karma thāy chhe.

have e ja vātane visheṣh kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ त्रिविधः ] traṇ prakārano [ एषः ] ā [ उपयोगः ] upayog [ धर्मादिकम् ] ‘hun dharmāstikāy ādi chhun’ evo [ आत्मविकल्पं ] potāno vikalpa [ करोति ] kare chhe; tethī [ सः ] ātmā [ तस्य उपयोगस्य ] te upayogarūp [ आत्मभावस्य ] potānā bhāvano [ कर्ता ] kartā [ भवति ] thāy chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar ā sāmānyapaṇe agnānarūp evun je mithyādarshan-agnān-aviratirūp traṇ prakāranun savikār chaitanyapariṇām te, paranā ane potānā avisheṣh darshanathī, avisheṣh gnānathī ane avisheṣh ratithī (līnatāthī) samasta bhedane chhupāvīne gneyagnāyakabhāvane pāmelān evān sva-paranun sāmānya adhikaraṇathī anubhavan karavāthī, ‘hun dharma chhun, hun adharma chhun, hun

Page 172 of 642
PDF/HTML Page 203 of 673
single page version

जीवान्तरमहमित्यात्मनो विकल्पमुत्पादयति; ततोऽयमात्मा धर्मोऽहमधर्मोऽहमाकाशमहं कालोऽहं पुद्गलोऽहं जीवान्तरमहमिति भ्रान्त्या सोपाधिना चैतन्यपरिणामेन परिणमन् तस्य सोपाधिचैतन्य- परिणामरूपस्यात्मभावस्य कर्ता स्यात् ।

यत्किल क्रोधोऽहमित्यादिवद्धर्मोऽहमित्यादिवच्च परद्रव्याण्यात्मीकरोत्यात्मानमपि परद्रव्यी- ākāsh chhun, hun kāḷ chhun, hun pudgal chhun, hun anya jīv chhun’ evo potāno vikalpa utpanna kare chhe; tethī, ‘hun dharma chhun, hun adharma chhun, hun ākāsh chhun, hun kāḷ chhun, hun pudgal chhun, hun anya jīv chhun’ evī bhrāntine līdhe je sopādhik (upādhi sahit) chhe evā chaitanyapariṇāme pariṇamato thako ā ātmā te sopādhik chaitanyapariṇāmarūp potānā bhāvano kartā thāy chhe.

bhāvārthaḥ — dharmādinā vikalpa vakhate je, pote shuddha chaitanyamātra hovānun bhān nahi rākhatān, dharmādinā vikalpamān ekākār thaī jāy chhe te potāne dharmādidravyarūp māne chhe.

ā pramāṇe, agnānarūp chaitanyapariṇām potāne dharmādidravyarūp māne chhe tethī agnānī jīv te agnānarūp sopādhik chaitanyapariṇāmano kartā thāy chhe ane te agnānarūp bhāv tenun karma thāy chhe.

‘tethī kartāpaṇānun mūḷ agnān ṭharyun’ em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ एवं तु ] ā rīte [ मन्दबुद्धिः ] mandabuddhi arthāt agnānī [ अज्ञानभावेन ] agnānabhāvathī [ पराणि द्रव्याणि ] par dravyone [ आत्मानं ] potārūp [ करोति ] kare chhe [ अपि च ] ane [ आत्मानम् ] potāne [ परं ] par [ करोति ] kare chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar e rīte, ‘hun krodh chhun’ ityādinī jem ane ‘hun dharmadravya chhun’ ityādinī jem ātmā paradravyone potārūp kare chhe ane potāne paṇ paradravyarūp kare chhe;

Page 173 of 642
PDF/HTML Page 204 of 673
single page version

करोत्येवमात्मा, तदयमशेषवस्तुसम्बन्धविधुरनिरवधिविशुद्धचैतन्यधातुमयोऽप्यज्ञानादेव सविकार- सोपाधीकृतचैतन्यपरिणामतया तथाविधस्यात्मभावस्य कर्ता प्रतिभातीत्यात्मनो भूताविष्टध्याना- विष्टस्येव प्रतिष्ठितं कर्तृत्वमूलमज्ञानम् । तथाहि —

यथा खलु भूताविष्टोऽज्ञानाद्भूतात्मानावेकीकुर्वन्नमानुषोचितविशिष्टचेष्टावष्टम्भनिर्भर- भयङ्करारम्भगम्भीरामानुषव्यवहारतया तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति, तथायमात्माप्यज्ञानादेव भाव्यभावकौ परात्मानावेकीकुर्वन्नविकारानुभूतिमात्रभावकानुचितविचित्रभाव्यक्रोधादिविकारकरम्बित- चैतन्यपरिणामविकारतया तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति । यथा वाऽपरीक्षकाचार्यादेशेन मुग्धः कश्चिन्महिषध्यानाविष्टोऽज्ञानान्महिषात्मानावेकीकुर्वन्नात्मन्यभ्रङ्कषविषाणमहामहिषत्वाध्यासात्प्रच्युत- मानुषोचितापवरकद्वारविनिस्सरणतया तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति, तथायमात्माऽप्यज्ञानाद् ज्ञेयज्ञायकौ परात्मानावेकीकुर्वन्नात्मनि परद्रव्याध्यासान्नोइन्द्रियविषयीकृतधर्माधर्माकाशकाल- tethī ā ātmā, joke te samasta vastuonā sambandhathī rahit behad shuddha chaitanyadhātumay chhe topaṇ, agnānane līdhe ja savikār ane sopādhik karāyelā chaitanyapariṇāmavāḷo hovāthī te prakāranā potānā bhāvano kartā pratibhāse chhe. ā rīte, bhūtāviṣhṭa (jenā sharīramān bhūt praveshyun hoy evā) puruṣhanī jem ane dhyānāviṣhṭa (dhyān karatā) puruṣhanī jem, ātmāne kartāpaṇānun mūḷ agnān ṭharyun. te pragaṭ draṣhṭāntathī samajāvavāmān āve chheḥ —

jem bhūtāviṣhṭa puruṣh agnānane līdhe bhūtane ane potāne ek karato thako, manuṣhyane anuchit evī vishiṣhṭa cheṣhṭānā avalamban sahit bhayaṅkar ✽ārambhathī bharelā amānuṣh vyavahāravāḷo hovāthī te prakāranā bhāvano kartā pratibhāse chhe; tevī rīte ā ātmā paṇ agnānane līdhe ja bhāvya-bhāvakarūp parane ane potāne ek karato thako, avikār anubhūtimātra je bhāvak tene anuchit evā vichitra bhāvyarūp krodhādi vikārothī mishrit chaitanyapariṇāmavikāravāḷo hovāthī te prakāranā bhāvano kartā pratibhāse chhe. vaḷī jem aparīkṣhak āchāryanā upadeshathī mahiṣhanun (pāḍānun) dhyān karato koī bhoḷo puruṣh agnānane līdhe mahiṣhane ane potāne ek karato thako, ‘hun gagan sāthe ghasātān shiṅgaḍāmvāḷo moṭo mahiṣh chhun’ evā adhyāsane līdhe manuṣhyane yogya evun je oraḍānā bāraṇāmānthī bahār nīkaḷavun tenāthī chyut thayo hovāthī te prakāranā bhāvano kartā pratibhāse chhe; tevī rīte ā ātmā paṇ agnānane līdhe gneyagnāyakarūp parane ane potāne ek karato thako, ‘hun paradravya chhun’ evā adhyāsane līdhe mananā viṣhayarūp karavāmān āvelān dharma, adharma, ākāsh, kāḷ,

✽ārambh = kārya; vyāpār; hinsāyukta vyāpār.

Page 174 of 642
PDF/HTML Page 205 of 673
single page version

पुद्गलजीवान्तरनिरुद्धशुद्धचैतन्यधातुतया तथेन्द्रियविषयीकृतरूपिपदार्थतिरोहितकेवलबोधतया मृतककलेवरमूर्च्छितपरमामृतविज्ञानघनतया च तथाविधस्य भावस्य कर्ता प्रतिभाति ।

pudgal ane anya jīv vaḍe (potānī) shuddha chaitanyadhātu rokāyelī hovāthī tathā indriyonā viṣhayarūp karavāmān āvelā rūpī padārtho vaḍe (potāno) kevaḷ bodh ( – gnān) ḍhaṅkāyel hovāthī ane mr̥utak kalevar ( – sharīr) vaḍe param amr̥utarūp vignānaghan (pote) mūrchhit thayo hovāthī te prakāranā bhāvano kartā pratibhāse chhe.

bhāvārthaḥ — ā ātmā agnānane līdhe, achetan karmarūp bhāvakanun je krodhādi bhāvya tene chetan bhāvak sāthe ekarūp māne chhe; vaḷī te, par gneyarūp dharmādidravyone paṇ gnāyak sāthe ekarūp māne chhe. tethī te savikār ane sopādhik chaitanyapariṇāmano kartā thāy chhe.

ahīn, krodhādik sāthe ekapaṇānī mānyatāthī utpanna thatun kartr̥utva samajāvavā bhūtāviṣhṭa puruṣhanun draṣhṭānt kahyun ane dharmādik anyadravyo sāthe ekapaṇānī mānyatāthī utpanna thatun kartr̥utva samajāvavā dhyānāviṣhṭa puruṣhanun draṣhṭānt kahyun.

‘tethī (pūrvokta kāraṇathī) e siddha thayun ke gnānathī kartāpaṇāno nāsh thāy chhe’ em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ एतेन तु ] ā (pūrvokta) kāraṇathī [ निश्चयविद्भिः ] nishchayanā jāṇanārā gnānīoe [ सः आत्मा ] te ātmāne [ कर्ता ] kartā [ परिकथितः ] kahyo chhe — [ एवं खलु ] āvun nishchayathī [ यः ] je [ जानाति ] jāṇe chhe [ सः ] te (gnānī thayo thako) [ सर्वकर्तृत्वम् ] sarva kartr̥utvane [ मुञ्चति ] chhoḍe chhe.

Page 175 of 642
PDF/HTML Page 206 of 673
single page version

येनायमज्ञानात्परात्मनोरेकत्वविकल्पमात्मनः करोति तेनात्मा निश्चयतः कर्ता प्रतिभाति, यस्त्वेवं जानाति स समस्तं कर्तृत्वमुत्सृजति, ततः स खल्वकर्ता प्रतिभाति । तथाहि — इहायमात्मा किलाज्ञानी सन्नज्ञानादासंसारप्रसिद्धेन मिलितस्वादस्वादनेन मुद्रितभेदसंवेदनशक्तिरनादित एव स्यात्; ततः परात्मानावेकत्वेन जानाति; ततः क्रोधोऽहमित्यादिविकल्पमात्मनः करोति; ततो निर्विकल्पादकृतकादेकस्माद्विज्ञानघनात्प्रभ्रष्टो वारंवारमनेकविकल्पैः परिणमन् कर्ता प्रतिभाति । ज्ञानी तु सन् ज्ञानात्तदादिप्रसिध्यता प्रत्येक स्वादस्वादनेनोन्मुद्रितभेदसंवेदनशक्तिः स्यात्; ततोऽनादिनिधनानवरतस्वदमाननिखिलरसान्तरविविक्तात्यन्तमधुरचैतन्यैकरसोऽयमात्मा भिन्नरसाः कषायास्तैः सह यदेकत्वविकल्पकरणं तदज्ञानादित्येवं नानात्वेन परात्मानौ जानाति; ततोऽकृतकमेकं ज्ञानमेवाहं, न पुनः कृतकोऽनेकः क्रोधादिरपीति क्रोधोऽहमित्यादिविकल्पमात्मनो

ṭīkāḥ — kāraṇ ke ā ātmā agnānane līdhe paranā ane potānā ekapaṇāno ātmavikalpa kare chhe tethī te nishchayathī kartā pratibhāse chhe — āvun je jāṇe chhe te samasta kartr̥utvane chhoḍe chhe tethī te nishchayathī akartā pratibhāse chhe. te spaṣhṭa samajāvavāmān āve chheḥ —

ā ātmā agnānī thayo thako, agnānane līdhe anādi sansārathī māṇḍīne milit ( – ekamek maḷī gayelā) svādanun svādan – anubhavan hovāthī (arthāt pudgalakarmanā ane potānā svādanun bheḷaseḷapaṇe – ekarūpe anubhavan hovāthī), jenī bhedasamvedananī (bhedagnānanī) shakti biḍāī gayelī chhe evo anādithī ja chhe; tethī te parane ane potāne ekapaṇe jāṇe chhe; tethī ‘hun krodh chhun’ ityādi ātmavikalpa (potāno vikalpa) kare chhe; ane tethī nirvikalpa, akr̥utrim, ek vignānaghan(svabhāv)thī bhraṣhṭa thayo thako vāramvār anek vikalparūpe pariṇamato thako kartā pratibhāse chhe.

ane jyāre ātmā gnānī thāy tyāre, gnānane līdhe gnānanā ādithī māṇḍīne pr̥uthak pr̥uthak svādanun svādan – anubhavan hovāthī (arthāt pudgalakarmanā ane potānā svādanun — ekarūpe nahi paṇ — bhinnabhinnapaṇe anubhavan hovāthī), jenī bhedasamvedanashakti ūghaḍī gaī chhe evo hoy chhe; tethī te jāṇe chhe ke ‘‘anādinidhan, nirantar svādamān āvato, samasta anya rasathī vilakṣhaṇ (bhinna), atyant madhur je chaitanyaras te ja ek jeno ras chhe evo ā ātmā chhe ane kaṣhāyo tenāthī bhinna rasavāḷā (kaṣhāyalā – besvād) chhe; temanī sāthe je ekapaṇāno vikalpa karavo te agnānathī chhe;’’ ā rīte parane ane potāne bhinnapaṇe jāṇe chhe; tethī ‘akr̥utrim (nitya), ek gnān ja hun chhun parantu kr̥utrim (anitya), anek je krodhādik

Page 176 of 642
PDF/HTML Page 207 of 673
single page version

मनागपि न करोति; ततः समस्तमपि कर्तृत्वमपास्यति; ततो नित्यमेवोदासीनावस्थो जानन् एवास्ते; ततो निर्विकल्पोऽकृतक एको विज्ञानघनो भूतोऽत्यन्तमकर्ता प्रतिभाति ।

te hun nathī’ em jāṇato thako ‘hun krodh chhun’ ityādi ātmavikalpa jarā paṇ karato nathī; tethī samasta kartr̥utvane chhoḍī de chhe; tethī sadāy udāsīn avasthāvāḷo thayo thako mātra jāṇyā ja kare chhe; ane tethī nirvikalpa, akr̥utrim, ek vignānaghan thayo thako atyant akartā pratibhāse chhe.

bhāvārthaḥ — je paradravyanā ane paradravyanā bhāvonā kartr̥utvane agnān jāṇe te pote kartā shā māṭe bane? agnānī rahevun hoy to paradravyano kartā bane! māṭe gnān thayā pachhī paradravyanun kartāpaṇun rahetun nathī.

have ā ja arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ किल ] nishchayathī [ स्वयं ज्ञानं भवन् अपि ] svayam gnānasvarūp hovā chhatān [ अज्ञानतः तु ] agnānane līdhe [ यः ] je jīv, [ सतृणाभ्यवहारकारी ] ghās sāthe bheḷaseḷ sundar āhārane khānārā hāthī ādi tiryañchanī māphak, [ रज्यते ] rāg kare chhe (arthāt rāgano ane potāno bheḷaseḷ svād le chhe) [ असौ ] te, [ दधीक्षुमधुराम्लरसातिगृद्धया ] dahīn- khāṇḍanā arthāt shikhaṇḍanā khāṭā-mīṭhā rasanī ati lolupatāthī [ रसालम् पीत्वा ] shikhaṇḍane pītān chhatān [ गां दुग्धम् दोग्धि इव नूनम् ] pote gāyanā dūdhane pīe chhe evun mānanār puruṣhanā jevo chhe.

bhāvārthaḥ — jem hāthīne ghāsanā ane sundar āhāranā bhinna svādanun bhān nathī tem agnānīne pudgalakarmanā ane potānā bhinna svādanun bhān nathī; tethī te ekākārapaṇe rāgādimān varte chhe. jem shikhaṇḍano gr̥uddhī māṇas, svādabhed nahi pārakhatān, shikhaṇḍanā svādane mātra dūdhano svād jāṇe tem agnānī jīv sva-paranā bheḷaseḷ svādane potāno svād jāṇe chhe. 57.

Page 177 of 642
PDF/HTML Page 208 of 673
single page version

agnānathī ja jīvo kartā thāy chhe evā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ अज्ञानात् ] agnānane līdhe [ मृगतृष्णिकां जलधिया ] mr̥ugajaḷamān jaḷanī buddhi thavāthī [ मृगाः पातुं धावन्ति ] haraṇo tene pīvā doḍe chhe; [ अज्ञानात् ] agnānane līdhe [ तमसि रज्जौ भुजगाध्यासेन ] andhakāramān paḍelī doraḍīmān sarpano adhyās thavāthī [ जनाः द्रवन्ति ] loko (bhayathī) bhāgī jāy chhe; [ च ] ane (tevī rīte) [ अज्ञानात् ] agnānane līdhe [ अमी ] ā jīvo, [ वातोत्तरङ्गाब्धिवत् ] pavanathī taraṅgavāḷā samudranī māphak [ विकल्पचक्रकरणात् ] vikalponā samūh karatā hovāthī — [ शुद्धज्ञानमयाः अपि ] joke teo shuddhagnānamay chhe topaṇ — [ आकुलाः ] ākuḷatā banatā thatā [ स्वयम् ] potānī meḷe [ कर्त्रीभवन्ति ] kartā thāy chhe.

bhāvārthaḥ — agnānathī shun shun nathī thatun? haraṇo jhāñjhavānne jaḷ jāṇī pīvā doḍe chhe ane e rīte khedakhinna thāy chhe. andhārāmān paḍelā doraḍāne sarpa mānīne māṇaso ḍarīne bhāge chhe. tevī ja rīte ā ātmā, pavanathī kṣhubdha thayelā samudranī māphak, agnānane līdhe anek vikalpo karato thako kṣhubdha thāy chhe ane e rīte — joke paramārthe te shuddhagnānaghan chhe topaṇ — agnānathī kartā thāy chhe. 58.

gnānathī ātmā kartā thato nathī em have kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ हंसः वाःपयसोः इव ] jem hans dūdh ane pāṇīnā visheṣhane (taphāvatane) jāṇe chhe tem [ यः ] je jīv [ ज्ञानात् ] gnānane līdhe [ विवेचकतया ] vivekavāḷo (bhedagnānavāḷo) hovāthī [ परात्मनोः तु ] paranā ane potānā [ विशेषम् ] visheṣhane [ जानाति ]

Page 178 of 642
PDF/HTML Page 209 of 673
single page version

jāṇe chhe [ सः ] te (jem hans mishrit thayelān dūdhajaḷane judān karīne dūdh grahaṇ kare chhe tem) [ अचलं चैतन्यधातुम् ] achaḷ chaitanyadhātumān [ सदा ] sadā [ अधिरूढः ] ārūḍh thayo thako (arthāt teno āshray karato thako) [ जानीत एव हि ] mātra jāṇe ja chhe, [ किञ्चन अपि न करोति ] kāī paṇ karato nathī (arthāt gnātā ja rahe chhe, kartā thato nathī).

bhāvārthaḥ — je sva-parano bhed jāṇe te gnātā ja chhe, kartā nathī. 59.

have, je kāī jaṇāy chhe te gnānathī ja jaṇāy chhe em kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ ज्वलन-पयसोः औष्ण्य-शैत्य-व्यवस्था ] (garam pāṇīmān) agninī uṣhṇatāno ane pāṇīnī shītaḷatāno bhed [ ज्ञानात् एव ] gnānathī ja pragaṭ thāy chhe. [ लवणस्वादभेदव्युदासः ज्ञानात् एव उल्लसति ] lavaṇanā svādabhedanun nirasan ( – nirākaraṇ, asvīkār, upekṣhā) gnānathī ja thāy chhe (arthāt gnānathī ja shāk vageremānnā lavaṇano sāmānya svād tarī āve chhe ane teno svādavisheṣh nirasta thāy chhe). [ स्वरसविकसन्नित्यचैतन्यधातोः च क्रोधादेः भिदा ] nij rasathī vikasatī nitya chaitanyadhātuno ane krodhādi bhāvono bhed, [ कर्तृभावम् भिन्दती ] kartr̥utvane (kartāpaṇānā bhāvane) bhedato thako — toḍato thako, [ ज्ञानात् एव प्रभवति ] gnānathī ja pragaṭ thāy chhe. 60.

have, agnānī paṇ potānā ja bhāvane kare chhe parantu pudgalanā bhāvane kadī karato nathī — evā arthano, āgaḷanī gāthānī sūchanikārūp shlok kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ एवं ] ā rīte [ अञ्जसा ] kharekhar [ आत्मानम् ] potāne [ अज्ञानं ज्ञानम् अपि ] agnānarūp ke gnānarūp [ कुर्वन् ] karato [ आत्मा आत्मभावस्य कर्ता स्यात् ] ātmā potānā ja bhāvano kartā chhe, [ परभावस्य ] parabhāvano (pudgalanā bhāvono) kartā to [ क्वचित् न ] kadī nathī. 61.

Page 179 of 642
PDF/HTML Page 210 of 673
single page version

व्यवहारिणां हि यतो यथायमात्मात्मविकल्पव्यापाराभ्यां घटादिपरद्रव्यात्मकं बहिःकर्म कुर्वन् प्रतिभाति ततस्तथा क्रोधादिपरद्रव्यात्मकं च समस्तमन्तःकर्मापि करोत्यविशेषादि-

e ja vātane draḍh kare chheḥ —

shlokārthaḥ — [ आत्मा ज्ञानं ] ātmā gnānasvarūp chhe, [ स्वयं ज्ञानं ] pote gnān ja chhe; [ ज्ञानात् अन्यत् किम् करोति ] te gnān sivāy bījun shun kare? [ आत्मा परभावस्य कर्ता ] ātmā parabhāvano kartā chhe [ अयं ] em mānavun (tathā kahevun) te [ व्यवहारिणाम् मोहः ] vyavahārī jīvono moh (agnān) chhe. 62.

have kahe chhe ke vyavahārī jīvo ām kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ व्यवहारेण तु ] vyavahārathī arthāt vyavahārī loko māne chhe ke [ इह ] jagatamān [ आत्मा ] ātmā [ घटपटरथान् द्रव्याणि ] ghaḍo, kapaḍun, rath ityādi vastuone, [ च ] vaḷī [ करणानि ] indriyone, [ विविधानि ] anek prakāranān [ कर्माणि ] krodhādi dravyakarmone [ च नोकर्माणि ] ane sharīrādi nokarmone [ करोति ] kare chhe.

ṭīkāḥ — jethī potānā (ichchhārūp) vikalpa ane (hastādinī kriyārūp) vyāpār vaḍe ā ātmā ghaṭ ādi paradravyasvarūp bāhyakarmane karato (vyavahārīone) pratibhāse chhe tethī tevī rīte (ātmā) krodhādi paradravyasvarūp samasta antaraṅg karmane paṇ — banne karmo paradravyasvarūp

Page 180 of 642
PDF/HTML Page 211 of 673
single page version

त्यस्ति व्यामोहः ।

यदि खल्वयमात्मा परद्रव्यात्मकं कर्म कुर्यात् तदा परिणामपरिणामिभावान्यथानुप- पत्तेर्नियमेन तन्मयः स्यात्; न च द्रव्यान्तरमयत्वे द्रव्योच्छेदापत्तेस्तन्मयोऽस्ति । ततो व्याप्य- व्यापकभावेन न तस्य कर्तास्ति ।

bhāvārthaḥ — ghaṭ-paṭ, karma-nokarma ityādi paradravyone ātmā kare chhe em mānavun te vyavahārī lokono vyavahār chhe, agnān chhe.

vyavahārī lokonī e mānyatā satyārtha nathī em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ यदि च ] jo [ सः ] ātmā [ परद्रव्याणि ] paradravyone [ कुर्यात् ] kare to te [ नियमेन ] niyamathī [ तन्मयः ] tanmay arthāt paradravyamay [ भवेत् ] thaī jāy; [ यस्मात् न तन्मयः ] parantu tanmay nathī [ तेन ] tethī [ सः ] te [ तेषां ] temano [ कर्ता ] kartā [ न भवति ] nathī.

ṭīkāḥ — jo nishchayathī ā ātmā paradravyasvarūp karmane kare to, pariṇām-pariṇāmīpaṇun bījī koī rīte banī shakatun nahi hovāthī, te (ātmā) niyamathī tanmay (paradravyamay) thaī jāy; parantu te tanmay to nathī, kāraṇ ke koī dravya anyadravyamay thaī jāy to te dravyanā nāshanī āpatti (doṣh) āve. māṭe ātmā vyāpya-vyāpakabhāvathī paradravyasvarūp karmano kartā nathī.

bhāvārthaḥ — ek dravyano kartā anya dravya thāy to banne dravyo ek thaī jāy, kāraṇ ke kartākarmapaṇun athavā pariṇām-pariṇāmīpaṇun ek dravyamān ja hoī shake. ā rīte jo ek

Page 181 of 642
PDF/HTML Page 212 of 673
single page version

यत्किल घटादि क्रोधादि वा परद्रव्यात्मकं कर्म तदयमात्मा तन्मयत्वानुषङ्गात् व्याप्यव्यापकभावेन तावन्न करोति, नित्यकर्तृत्वानुषङ्गान्निमित्तनैमित्तिकभावेनापि न तत्कुर्यात् । अनित्यौ योगोपयोगावेव तत्र निमित्तत्वेन कर्तारौ । योगोपयोगयोस्त्वात्मविकल्पव्यापारयोः

ātmā (vyāpyavyāpakabhāvathī to kartā nathī parantu) nimittanaimittikabhāvathī paṇ kartā nathī em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ जीवः ] jīv [ घटं ] ghaṭane [ न करोति ] karato nathī, [ पटं न एव ] paṭane karato nathī, [ शेषकानि ] bākīnān koī [ द्रव्याणि ] dravyone (vastuone) [ न एव ] karato nathī; [ च ] parantu [ योगोपयोगौ ] jīvanā yog ane upayog [ उत्पादकौ ] ghaṭādine utpanna karanārān nimitta chhe [ तयोः ] temano [ कर्ता ] kartā [ भवति ] jīv thāy chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar je ghaṭādik tathā krodhādik paradravyasvarūp karma chhe tene ā ātmā vyāpyavyāpakabhāve to karato nathī kāraṇ ke jo em kare to tanmayapaṇāno prasaṅg āve; vaḷī nimittanaimittikabhāve paṇ tene karato nathī kāraṇ ke jo em kare to nityakartr̥utvano (arthāt sarva avasthāomān kartāpaṇun rahevāno) prasaṅg āve. anitya (arthāt je sarva avasthāomān vyāpatā nathī evā) yog ane upayog ja nimittapaṇe tenā ( – paradravyasvarūp karmanā) kartā chhe. (rāgādivikāravāḷā chaitanyapariṇāmarūp) potānā vikalpane ane (ātmānā pradeshonā chalanarūp) potānā vyāpārane kadāchit agnānathī ātmā karato hovāthī yog ane upayogano

Page 182 of 642
PDF/HTML Page 213 of 673
single page version

कदाचिदज्ञानेन करणादात्मापि कर्ताऽस्तु तथापि न परद्रव्यात्मककर्मकर्ता स्यात् ।

to ātmā paṇ kartā (kadāchit) bhale ho tathāpi paradravyasvarūp karmano kartā to (nimittapaṇe paṇ kadī) nathī.

bhāvārthaḥ — yog eṭale (man-vachan-kāyanā nimittavāḷun) ātmapradeshonun chalan ane upayog eṭale gnānanun kaṣhāyo sāthe upayukta thavun – joḍāvun. ā yog ane upayog ghaṭādik tathā krodhādikane nimitta chhe tethī temane to ghaṭādik tathā krodhādikanā nimittakartā kahevāy parantu ātmāne temano kartā na kahevāy. ātmāne sansāraavasthāmān agnānathī mātra yog – upayogano kartā kahī shakāy.

ahīn tātparya ā pramāṇe jāṇavunḥ — dravyadraṣhṭithī to koī dravya anya koī dravyanun kartā nathī; parantu paryāyadraṣhṭithī koī dravyano paryāy koī vakhate koī anya dravyanā paryāyane nimitta thāy chhe tethī ā apekṣhāe ek dravyanā pariṇām anya dravyanā pariṇāmanā nimittakartā kahevāy chhe. paramārthe dravya potānā ja pariṇāmanun kartā chhe, anyanā pariṇāmanun anyadravya kartā nathī.

have gnānī gnānano ja kartā chhe em kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ ये ] je [ ज्ञानावरणानि ] gnānāvaraṇādik [ पुद्गलद्रव्याणां ] pudgaladravyonā [ परिणामाः ] pariṇām [ भवन्ति ] chhe [ तानि ] temane [ यः आत्मा ] je ātmā [ न करोति ] karato nathī parantu [ जानाति ] jāṇe chhe [ सः ] te [ ज्ञानी ] gnānī [ भवति ] chhe.

Page 183 of 642
PDF/HTML Page 214 of 673
single page version

ये खलु पुद्गलद्रव्याणां परिणामा गोरसव्याप्तदधिदुग्धमधुराम्लपरिणामवत्पुद्गलद्रव्यव्याप्तत्वेन भवन्तो ज्ञानावरणानि भवन्ति तानि तटस्थगोरसाध्यक्ष इव न नाम करोति ज्ञानी, किन्तु यथा स गोरसाध्यक्षस्तद्दर्शनमात्मव्याप्तत्वेन प्रभवद्वयाप्य पश्यत्येव तथा पुद्गलद्रव्यपरिणामनिमित्तं ज्ञानमात्मव्याप्यत्वेन प्रभवद्वयाप्य जानात्येव । एवं ज्ञानी ज्ञानस्यैव कर्ता स्यात् ।

एवमेव च ज्ञानावरणपदपरिवर्तनेन कर्मसूत्रस्य विभागेनोपन्यासाद्दर्शनावरणवेदनीय- मोहनीयायुर्नामगोत्रान्तरायसूत्रैः सप्तभिः सह मोहरागद्वेषक्रोधमानमायालोभनोकर्ममनोवचनकाय- श्रोत्रचक्षुर्घ्राणरसनस्पर्शनसूत्राणि षोडश व्याख्येयानि । अनया दिशान्यान्यप्यूह्यानि ।

ṭīkāḥ — jevī rīte dahīn-dūdh ke jeo goras vaḍe vyāpta thaīne ( – vyapāīne) ūpajatā gorasanā khāṭā-mīṭhā pariṇām chhe, temane gorasano taṭastha jonār puruṣh karato nathī, tevī rīte gnānāvaraṇ ityādi ke jeo kharekhar pudgaladravya vaḍe vyāpta thaīne ūpajatā pudgaladravyanā pariṇām chhe, temane gnānī karato nathī; parantu jevī rīte te gorasano jonār, potāthī (jonārathī) vyāpta thaīne ūpajatun je goras-pariṇāmanun darshan (jovāpaṇun) temān vyāpīne, mātra jue ja chhe, tevī rīte gnānī, potāthī (gnānīthī) vyāpta thaīne ūpajatun, pudgaladravya-pariṇām jenun nimitta chhe evun je gnān temān vyāpīne, mātra jāṇe ja chhe. ā rīte gnānī gnānano ja kartā chhe.

vaḷī evī ja rīte ‘gnānāvaraṇ’ pad palaṭīne karma-sūtranun (karmanī gāthānun) vibhāg pāḍīne kathan karavāthī darshanāvaraṇ, vedanīy, mohanīy, āyu, nām, gotra ane antarāyanā sāt sūtro tathā temanī sāthe moh, rāg, dveṣh, krodh, mān, māyā, lobh, nokarma, man, vachan, kāy, shrotra, chakṣhu, ghrāṇ, rasan ane sparshananān soḷ sūtro vyākhyānarūp karavān; ane ā upadeshathī bījān paṇ vichāravān.

vaḷī agnānī paṇ paradravyanā bhāvano kartā nathī em have kahe chheḥ —

Page 184 of 642
PDF/HTML Page 215 of 673
single page version

इह खल्वनादेरज्ञानात्परात्मनोरेकत्वाध्यासेन पुद्गलकर्मविपाकदशाभ्यां मन्दतीव्रस्वादाभ्याम- चलितविज्ञानघनैकस्वादस्याप्यात्मनः स्वादं भिन्दानः शुभमशुभं वा यो यं भावमज्ञानरूपमात्मा करोति स आत्मा तदा तन्मयत्वेन तस्य भावस्य व्यापकत्वाद्भवति कर्ता, स भावोऽपि च तदा तन्मयत्वेन तस्यात्मनो व्याप्यत्वाद्भवति कर्म; स एव चात्मा तदा तन्मयत्वेन तस्य भावस्य भावकत्वाद्भवत्यनुभविता, स भावोऽपि च तदा तन्मयत्वेन तस्यात्मनो भाव्यत्वाद्भवत्यनुभाव्यः । एवमज्ञानी चापि परभावस्य न कर्ता स्यात् ।

gāthārthaḥ — [ आत्मा ] ātmā [ यं ] je [ शुभम् अशुभम् ] shubh ke ashubh [ भावं ] (potānā) bhāvane [ करोति ] kare chhe [ तस्य ] te bhāvano [ सः ] te [ खलु ] kharekhar [ कर्ता ] kartā thāy chhe, [ तत् ] te (bhāv) [ तस्य ] tenun [ कर्म ] karma [ भवति ] thāy chhe [ सः आत्मा तु ] ane te ātmā [ तस्य ] teno (te bhāvarūp karmano) [ वेदकः ] bhoktā thāy chhe.

ṭīkāḥ — potāno achalit vignānaghanarūp ek svād hovā chhatān paṇ ā lokamān je ā ātmā anādi kāḷanā agnānane līdhe paranā ane potānā ekapaṇānā adhyāsathī mand ane tīvra svādavāḷī pudgalakarmanā vipākanī be dashāo vaḍe potānā (vignānaghanarūp) svādane bhedato thako agnānarūp shubh ke ashubh bhāvane kare chhe, te ātmā te vakhate tanmayapaṇe te bhāvano vyāpak hovāthī teno kartā thāy chhe ane te bhāv paṇ te vakhate tanmayapaṇe te ātmānun vyāpya hovāthī tenun karma thāy chhe; vaḷī te ja ātmā te vakhate tanmayapaṇe te bhāvano bhāvak hovāthī teno anubhavanār (arthāt bhoktā) thāy chhe ane te bhāv paṇ te vakhate tanmayapaṇe te ātmānun bhāvya hovāthī tenun anubhāvya (arthāt bhogya) thāy chhe. ā rīte agnānī paṇ parabhāvano kartā nathī.

bhāvārthaḥ — pudgalakarmano uday thatān, gnānī tene jāṇe ja chhe arthāt gnānano ja kartā thāy chhe ane agnānī agnānane līdhe karmodayanā nimitte thatā potānā agnānarūp shubhāshubh bhāvono kartā thāy chhe. ā rīte gnānī potānā gnānarūp bhāvano kartā chhe ane agnānī potānā agnānarūp bhāvano kartā chhe; parabhāvano kartā to gnānī ke agnānī koī nathī.

Page 185 of 642
PDF/HTML Page 216 of 673
single page version

इह किल यो यावान् कश्चिद्वस्तुविशेषो यस्मिन् यावति कस्मिंश्चिच्चिदात्मन्यचिदात्मनि वा द्रव्ये गुणे च स्वरसत एवानादित एव वृत्तः, स खल्वचलितस्य वस्तुस्थितिसीम्नो भेत्तुमशक्यत्वात्त- स्मिन्नेव वर्तेत, न पुनः द्रव्यान्तरं गुणान्तरं वा सङ्क्रामेत । द्रव्यान्तरं गुणान्तरं वाऽसङ्क्रामंश्च कथं त्वन्यं वस्तुविशेषं परिणामयेत् ? अतः परभावः केनापि न कर्तुं पार्येत ।

parabhāvane koī (dravya) karī shake nahi em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ यः ] je vastu (arthāt dravya) [ यस्मिन् द्रव्ये ] je dravyamān ane [ गुणे ] guṇamān varte chhe [ सः ] te [ अन्यस्मिन् तु ] anya [ द्रव्ये ] dravyamān tathā guṇamān [ न सङ्क्रामति ] saṅkramaṇ pāmatī nathī ( arthāt badalāīne anyamān bhaḷī jatī nathī); [ अन्यत् असङ्क्रान्तः ] anyarūpe saṅkramaṇ nahi pāmī thakī [ सः ] te (vastu), [ तत् द्रव्यम् ] anya vastune [ कथं ] kem [ परिणामयति ] pariṇamāvī shake?

ṭīkāḥ — jagatamān je koī jevaḍī vastu je koī jevaḍā chaitanyasvarūp ke achaitanyasvarūp dravyamān ane guṇamān nij rasathī ja anādithī ja varte chhe te, kharekhar achalit vastusthitinī maryādāne toḍavī ashakya hovāthī, temān ja (potānā tevaḍā dravya-guṇamān ja) varte chhe parantu dravyāntar ke guṇāntararūpe saṅkramaṇ pāmatī nathī; ane dravyāntar ke guṇāntararūpe nahi saṅkramatī te, anya vastune kem pariṇamāvī shake? (kadī na pariṇamāvī shake.) māṭe parabhāv koīthī karī shakāy nahi.

bhāvārthaḥ — je dravyasvabhāv chhe tene koī paṇ palaṭāvī shakatun nathī, e vastunī maryādā chhe.

Page 186 of 642
PDF/HTML Page 217 of 673
single page version

यथा खलु मृण्मये कलशे कर्मणि मृद्द्रव्यमृद्गुणयोः स्वरसत एव वर्तमाने द्रव्यगुणान्तर- सङ्क्रमस्य वस्तुस्थित्यैव निषिद्धत्वादात्मानमात्मगुणं वा नाधत्ते स कलशकारः; द्रव्यान्तर- सङ्क्रममन्तरेणान्यस्य वस्तुनः परिणमयितुमशक्यत्वात् तदुभयं तु तस्मिन्ननादधानो न तत्त्वतस्तस्य कर्ता प्रतिभाति । तथा पुद्गलमये ज्ञानावरणादौ कर्मणि पुद्गलद्रव्यपुद्गलगुणयोः स्वरसत एव वर्तमाने द्रव्यगुणान्तरसङ्क्रमस्य विधातुमशक्यत्वादात्मद्रव्यमात्मगुणं वात्मा न

ā (upar kahelā) kāraṇe ātmā kharekhar pudgalakarmono akartā ṭharyo em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ आत्मा ] ātmā [ पुद्गलमये कर्मणि ] pudgalamay karmamān [ द्रव्यगुणस्य च ] dravyane tathā guṇane [ न करोति ] karato nathī; [ तस्मिन् ] temān [ तद् उभयम् ] te bannene [ अकुर्वन् ] nahi karato thako [ सः ] te [ तस्य कर्ता ] teno kartā [ कथं ] kem hoy?

ṭīkāḥ — jevī rīte — māṭīmay ghaḍārūpī karma ke je māṭīrūpī dravyamān ane māṭīnā guṇamān nij rasathī ja varte chhe temān kumbhār potāne ke potānā guṇane nākhato – mūkato – bheḷavato nathī kāraṇ ke (koī vastunun) dravyāntar ke guṇāntararūpe saṅkramaṇ thavāno vastusthitithī ja niṣhedh chhe; dravyāntararūpe (arthāt anyadravyarūpe) saṅkramaṇ pāmyā vinā anya vastune pariṇamāvavī ashakya hovāthī, potānān dravya ane guṇ – bannene te ghaḍārūpī karmamān nahi nākhato evo te kumbhār paramārthe teno kartā pratibhāsato nathī; tevī rīte — pudgalamay gnānāvaraṇādi karma ke je pudgaladravyamān ane pudgalanā guṇamān nij rasathī ja varte chhe temān ātmā potānā dravyane ke potānā guṇane kharekhar nākhato – mūkato – bheḷavato nathī kāraṇ ke (koī vastunun) dravyāntar ke guṇāntararūpe saṅkramaṇ thavun ashakya chhe; dravyāntararūpe saṅkramaṇ pāmyā vinā anya vastune

Page 187 of 642
PDF/HTML Page 218 of 673
single page version

खल्वाधत्ते; द्रव्यान्तरसङ्क्रममन्तरेणान्यस्य वस्तुनः परिणमयितुमशक्यत्वात्तदुभयं तु तस्मिन्न- नादधानः कथं नु तत्त्वतस्तस्य कर्ता प्रतिभायात् ? ततः स्थितः खल्वात्मा पुद्गलकर्मणामकर्ता ।

इह खलु पौद्गलिककर्मणः स्वभावादनिमित्तभूतेऽप्यात्मन्यनादेरज्ञानात्तन्निमित्तभूतेना- ज्ञानभावेन परिणमनान्निमित्तीभूते सति सम्पद्यमानत्वात् पौद्गलिकं कर्मात्मना कृतमिति निर्विकल्प- विज्ञानघनभ्रष्टानां विकल्पपरायणानां परेषामस्ति विकल्पः । स तूपचार एव, न तु परमार्थः ।

māṭe ā sivāy bījo — eṭale ke ātmāne pudgalakarmono kartā kahevo te — upachār chhe, em have kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ जीवे ] jīv [ हेतुभूते ] nimittabhūt banatān [ बन्धस्य तु ] karmabandhanun [ परिणामम् ] pariṇām thatun [ दृष्टवा ] dekhīne, ‘[ जीवेन ] jīve [ कर्म कृतं ] karma karyun’ em [ उपचारमात्रेण ] upachāramātrathī [ भण्यते ] kahevāy chhe.

ṭīkāḥ — ā lokamān kharekhar ātmā svabhāvathī paudgalik karmane nimittabhūt nahi hovā chhatān paṇ, anādi agnānane līdhe paudgalik karmane nimittarūp thatā evā agnānabhāve pariṇamato hovāthī nimittabhūt thatān, paudgalik karma utpanna thāy chhe, tethī ‘paudgalik karma ātmāe karyun’ evo nirvikalpa vignānaghanasvabhāvathī, bhraṣhṭa, vikalpaparāyaṇ agnānīono vikalpa chhe; te vikalpa upachār ja chhe, paramārtha nathī.

Page 188 of 642
PDF/HTML Page 219 of 673
single page version

यथा युद्धपरिणामेन स्वयं परिणममानैः योधैः कृते युद्धे युद्धपरिणामेन स्वयमपरिणम- मानस्य राज्ञो राज्ञा किल कृतं युद्धमित्युपचारो, न परमार्थः । तथा ज्ञानावरणादिकर्मपरिणामेन स्वयं परिणममानेन पुद्गलद्रव्येण कृते ज्ञानावरणादिकर्मणि ज्ञानावरणादिकर्मपरिणामेन स्वयमपरिणममानस्यात्मनः किलात्मना कृतं ज्ञानावरणादिकर्मेत्युपचारो, न परमार्थः ।

bhāvārthaḥ — kadāchit thatā nimittanaimittikabhāvamān kartākarmabhāv kahevo te upachār chhe.

have, e upachār kaī rīte chhe te draṣhṭāntathī kahe chheḥ —

gāthārthaḥ — [ योधैः ] yoddhāo vaḍe [ युद्धे कृते ] yuddha karavāmān āvatān, ‘[ राज्ञा कृतम् ] rājāe yuddha karyun’ [ इति ] em [ लोकः ] lok [ जल्पते ] (vyavahārathī) kahe chhe [ तथा ] tevī rīte ‘[ ज्ञानावरणादि ] gnānāvaraṇādi karma [ जीवेन कृतं ] jīve karyun’ [ व्यवहारेण ] em vyavahārathī kahevāy chhe.

ṭīkāḥ — jem yuddhapariṇāme pote pariṇamatā evā yoddhāo vaḍe yuddha karavāmān āvatān, yuddhapariṇāme pote nahi pariṇamatā evā rājā viṣhe ‘rājāe yuddha karyun’ evo upachār chhe, paramārtha nathī; tem gnānāvaraṇādikarmapariṇāme pote pariṇamatā evā pudgaladravya vaḍe gnānāvaraṇādi karma karavāmān āvatān, gnānāvaraṇādikarmapariṇāme pote nahi pariṇamatā evā ātmā viṣhe ‘ātmāe gnānāvaraṇādi karma karyun’ evo upachār chhe, paramārtha nathī.

bhāvārthaḥ — yoddhāoe yuddha karyun hovā chhatān ‘rājāe yuddha karyun’ em upachārathī kahevāy chhe tem pudgaladravye gnānāvaraṇādi karma karyun hovā chhatān ‘jīve karma karyun’ em upachārathī kahevāy chhe.

Page 189 of 642
PDF/HTML Page 220 of 673
single page version

अयं खल्वात्मा न गृह्णाति, न परिणमयति, नोत्पादयति, न करोति, न बध्नाति, व्याप्य- व्यापकभावाभावात्, प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च पुद्गलद्रव्यात्मकं कर्म । यत्तु व्याप्यव्यापक- भावाभावेऽपि प्राप्यं विकार्यं निर्वर्त्यं च पुद्गलद्रव्यात्मकं कर्म गृह्णाति परिणमयति उत्पादयति करोति बध्नाति चात्मेति विकल्पः स किलोपचारः ।

कथमिति चेत् —

have kahe chhe ke uparanā hetuthī ām ṭharyunḥ —

gāthārthaḥ — [ आत्मा ] ātmā [ पुद्गलद्रव्यम् ] pudgaladravyane [ उत्पादयति ] upajāve chhe, [ करोति च ] kare chhe, [ बध्नाति ] bāndhe chhe, [ परिणामयति ] pariṇamāve chhe [ च ] ane [ गृह्णाति ] grahaṇ kare chhe — e [ व्यवहारनयस्य ] vyavahāranayanun [ वक्तव्यम् ] kathan chhe.

ṭīkāḥ — ā ātmā kharekhar, vyāpyavyāpakabhāvanā abhāvane līdhe, prāpya, vikārya ane nirvartya – evā pudgaladravyātmak ( – pudgaladravyasvarūp) karmane grahato nathī, pariṇamāvato nathī, upajāvato nathī, karato nathī, bāndhato nathī; ane vyāpyavyāpakabhāvano abhāv hovā chhatān paṇ, ‘‘prāpya, vikārya ane nirvartya – evā pudgaladravyātmak karmane ātmā grahe chhe, pariṇamāve chhe, upajāve chhe, kare chhe ane bāndhe chhe’’ evo je vikalpa te kharekhar upachār chhe.

bhāvārthaḥ — vyāpyavyāpakabhāv vinā kartākarmapaṇun kahevun te upachār chhe; māṭe ātmā pudgaladravyane grahe chhe, pariṇamāve chhe, upajāve chhe, ityādi kahevun te upachār chhe.

have pūchhe chhe ke e upachār kaī rīte chhe? teno uttar draṣhṭāntathī kahe chheḥ —