Samaysar-Gujarati (simplified iso15919 transliteration). Gatha: 108-135 ; Kalash: 63-68.

< Previous Page   Next Page >


Combined PDF/HTML Page 12 of 34

 

Page 190 of 642
PDF/HTML Page 221 of 673
single page version

जह राया ववहारा दोसगुणुप्पादगो त्ति आलविदो ।
तह जीवो ववहारा दव्वगुणुप्पादगो भणिदो ।।१०८।।
यथा राजा व्यवहारात् दोषगुणोत्पादक इत्यालपितः ।
तथा जीवो व्यवहारात् द्रव्यगुणोत्पादको भणितः ।।१०८।।

यथा लोकस्य व्याप्यव्यापकभावेन स्वभावत एवोत्पद्यमानेषु गुणदोषेषु व्याप्यव्यापक- भावाभावेऽपि तदुत्पादको राजेत्युपचारः, तथा पुद्गलद्रव्यस्य व्याप्यव्यापकभावेन स्वभावत एवोत्पद्यमानेषु गुणदोषेषु व्याप्यव्यापकभावाभावेऽपि तदुत्पादको जीव इत्युपचारः ।

guṇadoṣhautpādak kahyo jyam bhūpane vyavahārathī,
tyam dravyaguṇautpannakartā jīv kahyo vyavahārathī. 108.

gāthārthaḥ — [ यथा ] jem [ राजा ] rājāne [ दोषगुणोत्पादकः इति ] prajānā doṣh ane guṇano utpanna karanār [ व्यवहारात् ] vyavahārathī [ आलपितः ] kahyo chhe, [ तथा ] tem [ जीवः ] jīvane [ द्रव्यगुणोत्पादकः ] pudgaladravyanān dravya-guṇano utpanna karanār [ व्यवहारात् ] vyavahārathī [ भणितः ] kahyo chhe.

ṭīkāḥ — jem prajānā guṇadoṣhone ane prajāne vyāpyavyāpakabhāv hovāne līdhe sva- bhāvathī ja (prajānā potānā bhāvathī ja) te guṇadoṣhonī utpatti thatān — joke te guṇadoṣhone ane rājāne vyāpyavyāpakabhāvano abhāv chhe topaṇ — ‘temano utpādak rājā chhe’ evo upachār karavāmān āve chhe; tevī rīte pudgaladravyanā guṇadoṣhone ane pudgaladravyane vyāpyavyāpakabhāv hovāne līdhe sva-bhāvathī ja (pudgaladravyanā potānā bhāvathī ja) te guṇadoṣhonī utpatti thatān — joke te guṇadoṣhone ane jīvane vyāpyavyāpakabhāvano abhāv chhe topaṇ — ‘temano utpādak jīv chhe’ evo upachār karavāmān āve chhe.

bhāvārthaḥ — jagatamān kahevāy chhe ke jevo rājā tevī prajā. ām kahīne prajānā guṇadoṣhano utpanna karanār rājāne kahevāmān āve chhe. evī ja rīte pudgaladravyanā guṇadoṣhano utpanna karanār jīvane kahevāmān āve chhe. paramārthadraṣhṭie jotān e satya nathī, upachār chhe.

have āgaḷanī gāthānī sūchanikārūp kāvya kahe chheḥ —

Page 191 of 642
PDF/HTML Page 222 of 673
single page version

(वसन्ततिलका)
जीवः करोति यदि पुद्गलकर्म नैव
कस्तर्हि तत्कुरुत इत्यभिशङ्कयैव ।
एतर्हि तीव्ररयमोहनिवर्हणाय
सङ्कीर्त्यते शृणुत पुद्गलकर्मकर्तृ ।।६३।।
सामण्णपच्चया खलु चउरो भण्णंति बंधकत्तारो ।
मिच्छत्तं अविरमणं कसायजोगा य बोद्धव्वा ।।१०९।।
तेसिं पुणो वि य इमो भणिदो भेदो दु तेरसवियप्पो ।
मिच्छादिट्ठीआदी जाव सजोगिस्स चरमंतं ।।११०।।
एदे अचेदणा खलु पोग्गलकम्मुदयसंभवा जम्हा ।
ते जदि करेंति कम्मं ण वि तेसिं वेदगो आदा ।।१११।।

shlokārthaḥ — ‘[ यदि पुद्गलकर्म जीवः न एव करोति ] jo pudgalakarmane jīv karato nathī [ तर्हि ] to [ तत् कः कुरुते ] tene koṇ kare chhe?’ [ इति अभिशङ्कया एव ] evī āshaṅkā karīne, [ एतर्हि ] have [ तीव्र-रय-मोह-निवर्हणाय ] tīvra vegavāḷā mohano (kartākarmapaṇānā agnānano) nāsh karavā māṭe, [ पुद्गलकर्मकर्तृ सङ्कीर्त्यते ] ‘pudgalakarmano kartā koṇ chhe’ te kahīe chhīe; [ शृणुत ] te (he gnānanā ichchhak puruṣho!) tame sāmbhaḷo. 63.

pudgalakarmano kartā koṇ chhe te have kahe chheḥ —

sāmānya pratyay chār nishchay bandhanā kartā kahyā,
— mithyātva ne aviramaṇ tem kaṣhāyayogo jāṇavā. 109.
vaḷī temano paṇ varṇavyo ā bhed ter prakārano,
— mithyātvathī ādi karīne charam bhed sayogīno. 110.
pudgalakaramanā udayathī utpanna tethī ajīv ā,
te jo kare karmo bhale, bhoktāy teno jīv nā. 111.

Page 192 of 642
PDF/HTML Page 223 of 673
single page version

गुणसण्णिदा दु एदे कम्मं कुव्वंति पच्चया जम्हा ।
तम्हा जीवोऽकत्ता गुणा य कुव्वंति कम्माणि ।।११२।।
सामान्यप्रत्ययाः खलु चत्वारो भण्यन्ते बन्धकर्तारः ।
मिथ्यात्वमविरमणं कषाययोगौ च बोद्धव्याः ।।१०९।।
तेषां पुनरपि चायं भणितो भेदस्तु त्रयोदशविकल्पः ।
मिथ्यादृष्टयादिः यावत् सयोगिनश्चरमान्तः ।।११०।।
एते अचेतनाः खलु पुद्गलकर्मोदयसम्भवा यस्मात् ।
ते यदि कुर्वन्ति कर्म नापि तेषां वेदक आत्मा ।।१११।।
गुणसंज्ञितास्तु एते कर्म कुर्वन्ति प्रत्यया यस्मात् ।
तस्माज्जीवोऽकर्ता गुणाश्च कुर्वन्ति कर्माणि ।।११२।।
jethī khare ‘guṇ’ nāmanā ā pratyayo karmo kare,
tethī akartā jīv chhe, ‘guṇo’ kare chhe karmane. 112.

gāthārthaḥ — [ चत्वारः ] chār [ सामान्यप्रत्ययाः ] sāmānya ✽pratyayo [ खलु ] nishchayathī [ बन्धकर्तारः ] bandhanā kartā [ भण्यन्ते ] kahevāmān āve chhe — [ मिथ्यात्वम् ] mithyātva, [ अविरमणं ] aviramaṇ [ च ] tathā [ कषाययोगौ ] kaṣhāy ane yog (e chār) [ बोद्धव्याः ] jāṇavā. [ पुनः अपि च ] ane vaḷī [ तेषां ] temano, [ अयं ] ā [ त्रयोदशविकल्पः ] ter prakārano [ भेदः तु ] bhed [ भणितः ] kahevāmān āvyo chhe — [ मिथ्यादृष्टयादिः ] mithyādraṣhṭi(guṇasthān)thī māṇḍīne [ सयोगिनः चरमान्तः यावत् ] sayogakevaḷī(guṇasthān)nā charam samay sudhīno. [ एते ] ā (pratyayo athavā guṇasthāno) [ खलु ] ke jeo nishchayathī [ अचेतनाः ] achetan chhe [ यस्मात् ] kāraṇ ke [ पुद्गलकर्मोदयसम्भवाः ] pudgalakarmanā udayathī utpanna thāy chhe [ ते ] teo [ यदि ] jo [ कर्म ] karma [ कुर्वन्ति ] kare to bhale kare; [ तेषां ] temano (karmono) [ वेदकः अपि ] bhoktā paṇ [ आत्मा न ] ātmā nathī. [ यस्मात् ] jethī [ एते ] ā [ गुणसंज्ञिताः तु ] ‘guṇ’ nāmanā [ प्रत्ययाः ] pratyayo [ कर्म ] karma [ कुर्वन्ति ] kare chhe [ तस्मात् ] tethī [ जीवः ] jīv to [ अकर्ता ] karmano akartā chhe [ च ] ane [ गुणाः ] ‘guṇo’ ja [ कर्माणि ] karmone [ कुर्वन्ति ] kare chhe.

✽pratyayo = karmabandhanān kāraṇo arthāt āsravo

Page 193 of 642
PDF/HTML Page 224 of 673
single page version

पुद्गलकर्मणः किल पुद्गलद्रव्यमेवैकं कर्तृ; तद्विशेषाः मिथ्यात्वाविरतिकषाययोगा बन्धस्य सामान्यहेतुतया चत्वारः कर्तारः । ते एव विकल्प्यमाना मिथ्यादृष्टयादिसयोगकेवल्यन्तास्त्रयोदश कर्तारः । अथैते पुद्गलकर्मविपाकविकल्पत्वादत्यन्तमचेतनाः सन्तस्त्रयोदश कर्तारः केवला एव यदि व्याप्यव्यापकभावेन किञ्चनापि पुद्गलकर्म कुर्युस्तदा कुर्युरेव; किं जीवस्यात्रापतितम् ? अथायं तर्कः — पुद्गलमयमिथ्यात्वादीन् वेदयमानो जीवः स्वयमेव मिथ्यादृष्टिर्भूत्वा पुद्गलकर्म करोति । स किलाविवेकः, यतो न खल्वात्मा भाव्यभावकभावाभावात् पुद्गलद्रव्यमयमिथ्यात्वादि- वेदकोऽपि, कथं पुनः पुद्गलकर्मणः कर्ता नाम ? अथैतदायातम् — यतः पुद्गलद्रव्यमयानां चतुर्णां सामान्यप्रत्ययानां विकल्पास्त्रयोदश विशेषप्रत्यया गुणशब्दवाच्याः केवला एव कुर्वन्ति कर्माणि, ततः पुद्गलकर्मणामकर्ता जीवो, गुणा एव तत्कर्तारः । ते तु पुद्गलद्रव्यमेव । ततः स्थितं पुद्गलकर्मणः पुद्गलद्रव्यमेवैकं कर्तृ ।

ṭīkāḥ — kharekhar pudgalakarmano, pudgaladravya ja ek kartā chhe; tenā visheṣho — mithyātva, avirati, kaṣhāy ane yog bandhanā sāmānya hetuo hovāthī chār kartā chhe; teo ja bhedarūp karavāmān āvatān (arthāt temanā ja bhed pāḍavāmān āvatān), mithyādraṣhṭithī māṇḍīne sayogakevaḷī sudhīnā ter kartā chhe. have, jeo pudgalakarmanā vipākanā prakāro hovāthī atyant achetan chhe evā ā ter kartāo ja kevaḷ vyāpyavyāpakabhāve kāī paṇ pudgalakarmane jo kare to bhale kare; temān jīvane shun āvyun? (kāī ja nahi.) ahīn ā tarka chhe ke ‘‘pudgalamay mithyātvādine vedato (bhogavato) jīv pote ja mithyādraṣhṭi thaīne pudgalakarmane kare chhe’’. (tenun samādhān ḥ — ) ā tarka kharekhar avivek chhe, kāraṇ ke bhāvyabhāvakabhāvano abhāv hovāthī ātmā nishchayathī pudgal- dravyamay mithyātvādino bhoktā paṇ nathī, to pachhī pudgalakarmano kartā kem hoy? māṭe em phalit thayun ke — jethī pudgaladravyamay chār sāmānyapratyayonā bhedarūp ter visheṣhapratyayo ke jeo ‘guṇ’ shabdathī kahevāmān āve chhe (arthāt jemanun nām guṇasthān chhe) teo ja kevaḷ karmone kare chhe, tethī jīv pudgalakarmono akartā chhe, ‘guṇo’ ja temanā kartā chhe; ane te ‘guṇo’ to pudgaladravya ja chhe; tethī em ṭharyun ke pudgalakarmano pudgaladravya ja ek kartā chhe.

bhāvārthaḥ — shāstramān pratyayone bandhanā kartā kahevāmān āvyā chhe. guṇasthāno paṇ visheṣh pratyayo ja chhe tethī e guṇasthāno bandhanā kartā chhe arthāt pudgalakarmanā kartā chhe. vaḷī mithyātvādi sāmānya pratyayo ke guṇasthānarūp visheṣh pratyayo achetan pudgaladravyamay ja chhe, tethī em siddha thayun ke pudgaladravya ja pudgalakarmanun kartā ( – karanārun) chhe; jīv kartā nathī. jīvane pudgalakarmano kartā mānavo te agnān chhe.

25

Page 194 of 642
PDF/HTML Page 225 of 673
single page version

न च जीवप्रत्यययोरेकत्वम्
जह जीवस्स अणण्णुवओगो कोहो वि तह जदि अणण्णो ।
जीवस्साजीवस्स य एवमणण्णत्तमावण्णं ।।११३।।
एवमिह जो दु जीवो सो चेव दु णियमदो तहाऽजीवो ।
अयमेयत्ते दोसो पच्चयणोकम्मकम्माणं ।।११४।।
अह दे अण्णो कोहो अण्णुवओगप्पगो हवदि चेदा ।
जह कोहो तह पच्चय कम्मं णोकम्ममवि अण्णं ।।११५।।
यथा जीवस्यानन्य उपयोगः क्रोधोऽपि तथा यद्यनन्यः ।
जीवस्याजीवस्य चैवमनन्यत्वमापन्नम् ।।११३।।
एवमिह यस्तु जीवः स चैव तु नियमतस्तथाऽजीवः ।
अयमेकत्वे दोषः प्रत्ययनोकर्मकर्मणाम् ।।११४।।
अथ ते अन्यः क्रोधोऽन्यः उपयोगात्मको भवति चेतयिता ।
यथा क्रोधस्तथा प्रत्ययाः कर्म नोकर्माप्यन्यत् ।।११५।।

vaḷī jīvane ane te pratyayone ekapaṇun nathī em have kahe chhe ḥ —

upayog jem ananya jīvano, krodh tem ananya jo,
to doṣh āve jīv tem ajīvanā ekatvano. 113.
to jagatamān je jīv te ja ajīv paṇ nishchay ṭhare;
nokarma, pratyay, karmanā ekatvamān paṇ doṣh e. 114.
jo krodh e rīt anya, jīv upayogaātmak anya chhe,
to krodhavat nokarma, pratyay, karma te paṇ anya chhe. 115.

gāthārtha ḥ — [यथा] jem [जीवस्य] jīvane [उपयोगः] upayog [अनन्यः] ananya arthāt ekarūp chhe [तथा] tem [यदि] jo [क्रोधः अपि] krodh paṇ [अनन्यः] ananya hoy to [एवम्] e rīte [जीवस्य] jīvane [च] ane [अजीवस्य] ajīvane [अनन्यत्वम्] ananyapaṇun

Page 195 of 642
PDF/HTML Page 226 of 673
single page version

यदि यथा जीवस्य तन्मयत्वाज्जीवादनन्य उपयोगस्तथा जडः क्रोधोऽप्यनन्य एवेति प्रतिपत्तिस्तदा चिद्रूपजडयोरनन्यत्वाज्जीवस्योपयोगमयत्ववज्जडक्रोधमयत्वापत्तिः । तथा सति तु य एव जीवः स एवाजीव इति द्रव्यान्तरलुप्तिः । एवं प्रत्ययनोकर्मकर्मणामपि जीवादनन्यत्वप्रतिपत्तावयमेव दोषः । अथैतद्दोषभयादन्य एवोपयोगात्मा जीवोऽन्य एव जडस्वभावः क्रोधः इत्यभ्युपगमः, तर्हि यथोपयोगात्मनो जीवादन्यो जडस्वभावः क्रोधः तथा प्रत्ययनोकर्मकर्माण्यप्यन्यान्येव, जड- स्वभावत्वाविशेषात् । नास्ति जीवप्रत्यययोरेकत्वम् । [आपन्नम्] āvī paḍyun. [एवम् च] em thatān, [इह] ā jagatamān [यः तु] je [जीवः] jīv

chhe [सः एव तु] te ja [नियमतः] niyamathī [तथा] tevī ja rīte [अजीवः] ajīv ṭharyo; (bannenun ananyapaṇun hovāmān ā doṣh āvyo;) [प्रत्ययनोकर्मकर्मणाम्] pratyay, nokarma ane karmanā [एकत्वे] ekapaṇāmān arthāt ananyapaṇāmān paṇ [अयम् दोषः] ā ja doṣh āve chhe. [अथ] have jo (ā doṣhanā bhayathī) [ते] tārā matamān [क्रोधः] krodh [अन्यः] anya chhe ane [उपयोगात्मकः] upayogasvarūp [चेतयिता] ātmā [अन्यः] anya [भवति] chhe, to [यथा क्रोधः] jem krodh [तथा] tem [प्रत्ययाः] pratyayo [कर्म] karma ane [नोकर्म अपि] nokarma paṇ [अन्यत्] ātmāthī anya ja chhe.

ṭīkāḥ — jem jīvanā upayogamayapaṇāne līdhe jīvathī upayog ananya chhe tem jaḍ krodh paṇ ananya ja chhe evī jo 1pratipatti karavāmān āve, to 2chidrūpanā ane jaḍanā ananyapaṇāne līdhe jīvane upayogamayapaṇānī māphak jaḍ krodhamayapaṇun paṇ āvī paḍe. em thatān to je jīv te ja ajīv ṭhare, — e rīte anya dravyano lop thāy. ā pramāṇe pratyay, nokarma ane karma paṇ jīvathī ananya chhe evī pratipattimān paṇ ā ja doṣh āve chhe. have jo ā doṣhanā bhayathī em svīkāravāmān āve ke upayogātmak jīv anya ja chhe ane jaḍasvabhāv krodh anya ja chhe, to jem upayogātmak jīvathī jaḍasvabhāv krodh anya chhe tem pratyay, nokarma ane karma paṇ anya ja chhe kāraṇ ke temanā jaḍasvabhāvapaṇāmān taphāvat nathī (arthāt jem krodh jaḍ chhe tem pratyay, nokarma ane karma paṇ jaḍ chhe). ā rīte jīvane ane pratyayane ekapaṇun nathī.

bhāvārthaḥ — mithyātvādi āsrav to jaḍasvabhāv chhe ane jīv chetanasvabhāv chhe. jo jaḍ ane chetan ek thaī jāy to bhinna dravyano lop thaī jāy e moṭo doṣh āve. māṭe āsravane ane ātmāne ekapaṇun nathī e nishchayanayano siddhānt chhe.

1. pratipatti = pratīti; pratipādan.
2. chidrūp = jīv

Page 196 of 642
PDF/HTML Page 227 of 673
single page version

अथ पुद्गलद्रव्यस्य परिणामस्वभावत्वं साधयति सांख्यमतानुयायिशिष्यं प्रति —
जीवे ण सयं बद्धं ण सयं परिणमदि कम्मभावेण ।
जदि पोग्गलदव्वमिणं अप्परिणामी तदा होदि ।।११६।।
कम्मइयवग्गणासु य अपरिणमंतीसु कम्मभावेण ।
संसारस्स अभावो पसज्जदे संखसमओ वा ।।११७।।
जीवो परिणामयदे पोग्गलदव्वाणि कम्मभावेण ।
ते सयमपरिणमंते कहं णु परिणामयदि चेदा ।।११८।।
अह सयमेव हि परिणमदि कम्मभावेण पोग्गलं दव्वं ।
जीवो परिणामयदे कम्मं कम्मत्तमिदि मिच्छा ।।११९।।
णियमा कम्मपरिणदं कम्मं चिय होदि पोग्गलं दव्वं ।
तह तं णाणावरणाइपरिणदं मुणसु तच्चेव ।।१२०।।

have sāṅkhyamatanā anuyāyī shiṣhya prati pudgaladravyanun pariṇāmasvabhāvapaṇun siddha kare chhe (arthāt sāṅkhyamatī prakr̥iti-puruṣhane apariṇāmī māne chhe tene samajāve chhe)ḥ —

jīvamān svayam nahi baddha, na svayam karmabhāve pariṇame,
to evun pudgaladravya ā pariṇamanahīn bane are! 116.
jo vargaṇā kārmaṇ taṇī nahi karmabhāve pariṇame,
sansārano ja abhāv athavā samay sāṅkhya taṇo ṭhare! 117.
jo karmabhāve pariṇamāve jīv pudgaladravyane,
kyam jīv tene pariṇamāve je svayam nahi pariṇame? 118.
svayamev pudgaladravya vaḷī jo karmabhāve pariṇame,
jīv pariṇamāve karmane karmatvamān — mithyā bane. 119.
pudgaladarav je karmapariṇat, nishchaye karma ja bane;
gnānāvaraṇaityādipariṇat, te ja jāṇo tehane. 120.

Page 197 of 642
PDF/HTML Page 228 of 673
single page version

जीवे न स्वयं बद्धं न स्वयं परिणमते कर्मभावेन ।
यदि पुद्गलद्रव्यमिदमपरिणामि तदा भवति ।।११६।।
कार्मणवर्गणासु चापरिणममानासु कर्मभावेन ।
संसारस्याभावः प्रसजति सांख्यसमयो वा ।।११७।।
जीवः परिणामयति पुद्गलद्रव्याणि कर्मभावेन ।
तानि स्वयमपरिणममानानि कथं नु परिणामयति चेतयिता ।।११८।।
अथ स्वयमेव हि परिणमते कर्मभावेन पुद्गलं द्रव्यम् ।
जीवः परिणामयति कर्म कर्मत्वमिति मिथ्या ।।११९।।
नियमात्कर्मपरिणतं कर्म चैव भवति पुद्गलं द्रव्यम् ।
तथा तद्ज्ञानावरणादिपरिणतं जानीत तच्चैव ।।१२०।।

gāthārthaḥ — [इदम् पुद्गलद्रव्यम्] ā pudgaladravya [जीवे] jīvamān [स्वयं] svayam [बद्धं न] bandhāyun nathī ane [कर्मभावेन] karmabhāve [स्वयं] svayam [न परिणमते] pariṇamatun nathī [यदि] em jo mānavāmān āve [तदा] to te [अपरिणामी] apariṇāmī [भवति] ṭhare chhe; [च] ane [कार्मणवर्गणासु] kārmaṇavargaṇāo [कर्मभावेन] karmabhāve [अपरिणममानासु] nahi pariṇamatān, [संसारस्य] sansārano [अभावः] abhāv [प्रसजति] ṭhare chhe [वा] athavā [सांख्यसमयः] sāṅkhyamatano prasaṅg āve chhe.

vaḷī [जीवः] jīv [पुद्गलद्रव्याणि] pudgaladravyone [कर्मभावेन] karmabhāve [परिणामयति] pariṇamāve chhe em mānavāmān āve to e prashna thāy chhe ke [स्वयम् अपरिणममानानि] svayam nahi pariṇamatī evī [तानि] te vargaṇāone [चेतयिता] chetan ātmā [कथं नु] kem [परिणामयति] pariṇamāvī shake? [अथ] athavā jo [पुद्गलम् द्रव्यम्] pudgaladravya [स्वयमेव हि] potānī meḷe ja [कर्मभावेन] karmabhāve [परिणमते] pariṇame chhe em mānavāmān āve, to [जीवः] jīv [कर्म] karmane arthāt pudgaladravyane [कर्मत्वम्] karmapaṇe [परिणामयति] pariṇamāve chhe [इति] em kahevun [मिथ्या] mithyā ṭhare chhe.

[नियमात्] māṭe jem niyamathī [कर्मपरिणतं] *karmarūpe pariṇamelun [पुद्गलम् द्रव्यम्] pudgaladravya [कर्म चैव] karma ja [भवति] chhe [तथा] tevī rīte [ज्ञानावरणादिपरिणतं] gnānāvaraṇādi- rūpe pariṇamelun [तत्] pudgaladravya [तत् च एव] gnānāvaraṇādi ja [जानीत] jāṇo.

* karma = kartānun kārya, jem ke — māṭīnun karma ghaḍo.

Page 198 of 642
PDF/HTML Page 229 of 673
single page version

यदि पुद्गलद्रव्यं जीवे स्वयमबद्धं सत्कर्मभावेन स्वयमेव न परिणमेत, तदा तदपरिणाम्येव स्यात् । तथा सति संसाराभावः । अथ जीवः पुद्गलद्रव्यं कर्मभावेन परिणामयति ततो न संसाराभावः इति तर्कः । किं स्वयमपरिणममानं परिणममानं वा जीवः पुद्गलद्रव्यं कर्मभावेन परिणामयेत् ? न तावत्तत्स्वयमपरिणममानं परेण परिणमयितुं पार्येत; न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते । स्वयं परिणममानं तु न परं परिणमयितारमपेक्षेत; न हि वस्तुशक्तयः परमपेक्षन्ते । ततः पुद्गलद्रव्यं परिणामस्वभावं स्वयमेवास्तु । तथा सति कलशपरिणता मृत्तिका स्वयं कलश इव जडस्वभावज्ञानावरणादिकर्मपरिणतं तदेव स्वयं ज्ञानावरणादिकर्म स्यात् । इति सिद्धं पुद्गलद्रव्यस्य परिणामस्वभावत्वम् ।

(उपजाति)
स्थितेत्यविघ्ना खलु पुद्गलस्य
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं
यमात्मनस्तस्य स एव कर्ता ।।६४।।

ṭīkāḥ — jo pudgaladravya jīvamān svayam nahi bandhāyun thakun karmabhāve svayamev na pariṇame, to te apariṇāmī ja ṭhare. em thatān, sansārano abhāv thāy. (kāraṇ ke pudgaladravya karmarūpe na pariṇame to jīv karmarahit ṭhare; to pachhī sansār kono?) ahīn jo em tarka karavāmān āve ke ‘‘jīv pudgaladravyane karmabhāve pariṇamāve chhe tethī sansārano abhāv thato nathī’’, to tenun nirākaraṇ be pakṣha laīne karavāmān āve chheḥ — shun jīv svayam apariṇamatā pudgaladravyane karmabhāve pariṇamāve ke svayam pariṇamatāne? pratham, svayam apariṇamatāne par vaḍe pariṇamāvī shakāy nahi; kāraṇ ke (vastumān) je shakti svataḥ (potāthī ja) na hoy tene anya koī karī shake nahi. (māṭe pratham pakṣha asatya chhe.) ane svayam pariṇamatāne to par (anya) pariṇamāvanāranī apekṣhā na hoy; kāraṇ ke vastunī shaktio paranī apekṣhā rākhatī nathī. (māṭe bījo pakṣha paṇ asatya chhe.) tethī pudgaladravya pariṇamanasvabhāvavāḷun svayamev ho. em hotān (hovāthī), jem ghaḍārūpe pariṇamelī māṭī ja pote ghaḍo chhe tem, jaḍ svabhāvavāḷā gnānāvaraṇādikarmarūpe pariṇamelun pudgaladravya ja pote gnānāvaraṇādikarma chhe. ā rīte pudgaladravyanun pariṇāmasvabhāvapaṇun siddha thayun.

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [इति] ā rīte [पुद्गलस्य] pudgaladravyanī [स्वभावभूता परिणामशक्तिः] svabhāvabhūt pariṇamanashakti [खलु अविघ्ना स्थिता] nirvighna siddha thaī. [तस्यां स्थितायां] e

Page 199 of 642
PDF/HTML Page 230 of 673
single page version

जीवस्य परिणामित्वं साधयति —
ण सयं बद्धो कम्मे ण सयं परिणमदि कोहमादीहिं ।
जदि एस तुज्झ जीवो अप्परिणामी तदा होदि ।।१२१।।
अपरिणमंतम्हि सयं जीवे कोहादिएहिं भावेहिं ।
संसारस्स अभावो पसज्जदे संखसमओ वा ।।१२२।।
पोग्गलकम्मं कोहो जीवं परिणामएदि कोहत्तं ।
तं सयमपरिणमंतं कहं णु परिणामयदि कोहो ।।१२३।।
अह सयमप्पा परिणमदि कोहभावेण एस दे बुद्धी ।
कोहो परिणामयदे जीवं कोहत्तमिदि मिच्छा ।।१२४।।

siddha thatān, [सः आत्मनः यम् भावं करोति] pudgaladravya potānā je bhāvane kare chhe [तस्य सः एव कर्ता] teno te pudgaladravya ja kartā chhe.

bhāvārthaḥ — sarva dravyo pariṇamanasvabhāvavāḷān chhe tethī potapotānā bhāvanā pote ja kartā chhe. pudgaladravya paṇ potānā je bhāvane kare chhe teno pote ja kartā chhe. 64.

have jīvanun pariṇāmīpaṇun siddha kare chheḥ —

karme svayam nahi baddha, na svayam krodhabhāve pariṇame,
to jīv ā tuj mat viṣhe pariṇamanahīn bane are! 121.
krodhādibhāve jo svayam nahi jīv pote pariṇame,
sansārano ja abhāv athavā samay sāṅkhya taṇo ṭhare! 122.
jo krodh — pudgalakarma — jīvane pariṇamāve krodhamān,
kyam krodh tene pariṇamāve je svayam nahi pariṇame? 123.
athavā svayam jīv krodhabhāve pariṇame — tuj buddhi chhe,
to krodh jīvane pariṇamāve krodhamān — mithyā bane. 124.

Page 200 of 642
PDF/HTML Page 231 of 673
single page version

कोहुवजुत्तो कोहो माणुवजुत्तो य माणमेवादा ।
माउवजुत्तो माया लोहुवजुत्तो हवदि लोहो ।।१२५।।
न स्वयं बद्धः कर्मणि न स्वयं परिणमते क्रोधादिभिः ।
यद्येषः तव जीवोऽपरिणामी तदा भवति ।।१२१।।
अपरिणममाने स्वयं जीवे क्रोधादिभिः भावैः ।
संसारस्याभावः प्रसजति सांख्यसमयो वा ।।१२२।।
पुद्गलकर्म क्रोधो जीवं परिणामयति क्रोधत्वम् ।
तं स्वयमपरिणममानं कथं नु परिणामयति क्रोधः ।।१२३।।
अथ स्वयमात्मा परिणमते क्रोधभावेन एषा ते बुद्धिः ।
क्रोधः परिणामयति जीवं क्रोधत्वमिति मिथ्या ।।१२४।।
क्रोधोपयुक्तः क्रोधो मानोपयुक्तश्च मान एवात्मा ।
मायोपयुक्तो माया लोभोपयुक्तो भवति लोभः ।।१२५।।
krodhopayogī krodh, jīv mānopayogī mān chhe,
māyopayut māyā ane lobhopayut lobh ja bane. 125.

gāthārthaḥ — sāṅkhyamatanā anuyāyī shiṣhya prati āchārya kahe chhe ke he bhāī! [एषः] ā [जीवः] jīv [कर्मणि] karmamān [स्वयं] svayam [बद्धः न] bandhāyo nathī ane [क्रोधादिभिः] krodhādibhāve [स्वयं] svayam [न परिणमते] pariṇamato nathī [यदि तव] em jo tāro mat hoy [तदा] to te (jīv) [अपरिणामी] apariṇāmī [भवति] ṭhare chhe; ane [जीवे] jīv [स्वयं] pote [क्रोधादिभिः भावैः] krodhādibhāve [अपरिणममाने] nahi pariṇamatān, [संसारस्य] sansārano [अभावः] abhāv [प्रसजति] ṭhare chhe [वा] athavā [सांख्यसमयः] sāṅkhyamatano prasaṅg āve chhe.

[पुद्गलकर्म क्रोधः] vaḷī pudgalakarma je krodh te [जीवं] jīvane [क्रोधत्वम्] krodhapaṇe [परिणामयति] pariṇamāve chhe em tun māne to e prashna thāy chhe ke [स्वयम् अपरिणममानं] svayam nahi pariṇamatā evā [तं] te jīvane [क्रोधः] krodh [कथं नु] kem [परिणामयति] pariṇamāvī shake? [अथ] athavā jo [आत्मा] ātmā [स्वयम्] potānī meḷe [क्रोधभावेन] krodhabhāve [परिणमते] pariṇame chhe [एषा ते बुद्धिः] em tārī buddhi hoy, to [क्रोधः] krodh [जीवं] jīvane

Page 201 of 642
PDF/HTML Page 232 of 673
single page version

यदि कर्मणि स्वयमबद्धः सन् जीवः क्रोधादिभावेन स्वयमेव न परिणमेत तदा स किलापरिणाम्येव स्यात् । तथा सति संसाराभावः । अथ पुद्गलकर्म क्रोधादि जीवं क्रोधादिभावेन परिणामयति ततो न संसाराभाव इति तर्कः । किं स्वयमपरिणममानं परिणममानं वा पुद्गलकर्म क्रोधादि जीवं क्रोधादिभावेन परिणामयेत् ? न तावत्स्वयमपरिणममानः परेण परिणमयितुं पार्येत; न हि स्वतोऽसती शक्तिः कर्तुमन्येन पार्यते । स्वयं परिणममानस्तु न परं परिणमयितारमपेक्षेत; न हि वस्तुशक्तयः परमपेक्षन्ते । ततो जीवः परिणामस्वभावः स्वयमेवास्तु । तथा सति गरुड- ध्यानपरिणतः साधकः स्वयं गरुड इवाज्ञानस्वभावक्रोधादिपरिणतोपयोगः स एव स्वयं क्रोधादिः स्यात् । इति सिद्धं जीवस्य परिणामस्वभावत्वम् । [क्रोधत्वम्] krodhapaṇe [परिणामयति] pariṇamāve chhe [इति] em kahevun [मिथ्या] mithyā ṭhare chhe.

māṭe e siddhānt chhe ke [क्रोधोपयुक्तः] krodhamān upayukta (arthāt jeno upayog krodhākāre pariṇamyo chhe evo) [आत्मा] ātmā [क्रोधः] krodh ja chhe, [मानोपयुक्तः] mānamān upayukta ātmā [मानः एव] mān ja chhe, [मायोपयुक्तः] māyāmān upayukta ātmā [माया] māyā chhe [च] ane [लोभोपयुक्तः] lobhamān upayukta ātmā [लोभः] lobh [भवति] chhe.

ṭīkāḥ — jo jīv karmamān svayam nahi bandhāyo thako krodhādibhāve svayamev na pariṇame to te kharekhar apariṇāmī ja ṭhare. em thatān sansārano abhāv thāy. ahīn jo em tarka karavāmān āve ke ‘‘pudgalakarma je krodhādik te jīvane krodhādibhāve pariṇamāve chhe tethī sansārano abhāv thato nathī’’, to tenun nirākaraṇ be pakṣha laīne karavāmān āve chheḥ — pudgalakarma krodhādik chhe te svayam apariṇamatā jīvane krodhādibhāve pariṇamāve ke svayam pariṇamatāne? pratham, svayam apariṇamatāne par vaḍe pariṇamāvī shakāy nahi; kāraṇ ke (vastumān) je shakti svataḥ na hoy tene anya koī karī shake nahi. ane svayam pariṇamatāne to par (anya) pariṇamāvanāranī apekṣhā na hoy; kāraṇ ke vastunī shaktio paranī apekṣhā rākhatī nathī. (ā rīte banne pakṣha asatya chhe.) tethī jīv pariṇamanasvabhāvavāḷo svayamev ho. em hotān (hovāthī), jem garuḍanā dhyānarūpe pariṇamelo mantrasādhak pote garuḍ chhe tem, agnānasvabhāvavāḷā krodhādirūpe jeno upayog pariṇamyo chhe evo jīv ja pote krodhādi chhe. ā rīte jīvanun pariṇāmasvabhāvapaṇun siddha thayun.

bhāvārthaḥ — jīv pariṇāmasvabhāv chhe. jyāre potāno upayog krodhādirūpe pariṇame chhe tyāre pote krodhādirūp ja thāy chhe em jāṇavun.

26

Page 202 of 642
PDF/HTML Page 233 of 673
single page version

(उपजाति)
स्थितेति जीवस्य निरन्तराया
स्वभावभूता परिणामशक्तिः ।
तस्यां स्थितायां स करोति भावं
यं स्वस्य तस्यैव भवेत्स कर्ता ।।६५।।
तथाहि —
जं कुणदि भावमादा कत्ता सो होदि तस्स कम्मस्स ।
णाणिस्स स णाणमओ अण्णाणमओ अणाणिस्स ।।१२६।।
यं करोति भावमात्मा कर्ता स भवति तस्य कर्मणः ।
ज्ञानिनः स ज्ञानमयोऽज्ञानमयोऽज्ञानिनः ।।१२६।।

एवमयमात्मा स्वयमेव परिणामस्वभावोऽपि यमेव भावमात्मनः करोति तस्यैव

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārtha ḥ — [इति ] ā rīte [ जीवस्य ] jīvanī [ स्वभावभूता परिणामशक्तिः ] svabhāvabhūt pariṇamanashakti [निरन्तराया स्थिता ] nirvighna siddha thaī. [तस्यां स्थितायां ] e siddha thatān, [सः स्वस्य यं भावं करोति ] jīv potānā je bhāvane kare chhe [तस्य एव सः कर्ता भवेत् ] teno te kartā thāy chhe.

bhāvārtha ḥ — jīv paṇ pariṇāmī chhe; tethī pote je bhāvarūpe pariṇame chhe teno kartā thāy chhe. 65.

gnānī gnānamay bhāvano ane agnānī agnānamay bhāvano kartā chhe em have kahe chhe ḥ —

je bhāvane ātmā kare, kartā bane te karmano;
te gnānamay chhe gnānīno, agnānamay agnānīno. 126.

gāthārtha ḥ — [ आत्मा ] ātmā [ यं भावम् ] je bhāvane [ करोति ] kare chhe [ तस्य कर्मणः ] te bhāvarūp karmano [ सः ] te [ कर्ता ] kartā [ भवति ] thāy chhe; [ ज्ञानिनः ] gnānīne to [ सः ] te bhāv [ ज्ञानमयः ] gnānamay chhe ane [ अज्ञानिनः ] agnānīne [ अज्ञानमयः ] agnānamay chhe.

ṭīkā ḥ — ā rīte ā ātmā svayamev pariṇāmasvabhāvavāḷo chhe topaṇ potānā je

Page 203 of 642
PDF/HTML Page 234 of 673
single page version

कर्मतामापद्यमानस्य कर्तृत्वमापद्येत । स तु ज्ञानिनः सम्यक्स्वपरविवेकेनात्यन्तोदितविविक्तात्म- ख्यातित्वात् ज्ञानमय एव स्यात् । अज्ञानिनः तु सम्यक्स्वपरविवेकाभावेनात्यन्तप्रत्यस्तमित- विविक्तात्मख्यातित्वादज्ञानमय एव स्यात् ।

किं ज्ञानमयभावात्किमज्ञानमयाद्भवतीत्याह —
अण्णाणमओ भावो अणाणिणो कुणदि तेण कम्माणि ।
णाणमओ णाणिस्स दु ण कुणदि तम्हा दु कम्माणि ।।१२७।।
अज्ञानमयो भावोऽज्ञानिनः करोति तेन कर्माणि ।
ज्ञानमयो ज्ञानिनस्तु न करोति तस्मात्तु कर्माणि ।।१२७।।

अज्ञानिनो हि सम्यक्स्वपरविवेकाभावेनात्यन्तप्रत्यस्तमितविविक्तात्मख्यातित्वाद्यस्मादज्ञानमय bhāvane kare chhe te bhāvano ja — karmapaṇāne pāmelāno — kartā te thāy chhe (arthāt te bhāv ātmānun karma chhe ane ātmā teno kartā chhe). te bhāv gnānīne gnānamay ja chhe kāraṇ ke tene samyak prakāre svaparanā vivek vaḍe (sarva paradravyabhāvothī) bhinna ātmānī khyāti atyant uday pāmī chhe. ane te bhāv agnānīne to agnānamay ja chhe kāraṇ ke tene samyak prakāre svaparano vivek nahi hovāne līdhe bhinna ātmānī khyāti atyant asta thaī gaī chhe.

bhāvārtha ḥ — gnānīne to svaparanun bhedagnān thayun chhe tethī tene potānā gnānamay bhāvanun ja kartāpaṇun chhe; ane agnānīne svaparanun bhedagnān nathī tethī tene agnānamay bhāvanun ja kartāpaṇun chhe.

gnānamay bhāvathī shun thāy chhe ane agnānamay bhāvathī shun thāy chhe te have kahe chheḥ —

agnānamay agnānīno, tethī kare te karmane;
paṇ gnānamay chhe gnānīno, tethī kare nahi karmane. 127.

gāthārtha ḥ — [ अज्ञानिनः ] agnānīne [ अज्ञानमयः ] agnānamay [ भावः ] bhāv chhe [ तेन ] tethī agnānī [ कर्माणि ] karmone [ करोति ] kare chhe, [ ज्ञानिनः तु ] ane gnānīne to [ ज्ञानमयः ] gnānamay (bhāv) chhe [ तस्मात् तु ] tethī gnānī [ कर्माणि ] karmone [ न करोति ] karato nathī.

ṭīkā ḥ — agnānīne, samyak prakāre svaparano vivek nahi hovāne līdhe bhinna

Page 204 of 642
PDF/HTML Page 235 of 673
single page version

एव भावः स्यात्, तस्मिंस्तु सति स्वपरयोरेकत्वाध्यासेन ज्ञानमात्रात्स्वस्मात्प्रभ्रष्टः पराभ्यां रागद्वेषाभ्यां सममेकीभूय प्रवर्तिताहङ्कारः स्वयं किलैषोऽहं रज्ये रुष्यामीति रज्यते रुष्यति च; तस्मादज्ञानमयभावादज्ञानी परौ रागद्वेषावात्मानं कुर्वन् करोति कर्माणि ।

ज्ञानिनस्तु सम्यक्स्वपरविवेकेनात्यन्तोदितविविक्तात्मख्यातित्वाद्यस्मात् ज्ञानमय एव भावः स्यात्, तस्मिंस्तु सति स्वपरयोर्नानात्वविज्ञानेन ज्ञानमात्रे स्वस्मिन्सुनिविष्टः पराभ्यां रागद्वेषाभ्यां पृथग्भूततया स्वरसत एव निवृत्ताहङ्कारः स्वयं किल केवलं जानात्येव, न रज्यते, न च रुष्यति; तस्मात् ज्ञानमयभावात् ज्ञानी परौ रागद्वेषावात्मानमकुर्वन्न करोति कर्माणि ।

ātmānī khyāti atyant asta thaī gaī hovāthī, agnānamay bhāv ja hoy chhe, ane te hotān (hovāthī), svaparanā ekatvanā adhyāsane līdhe gnānamātra evā potāmānthī (ātmasvarūpamānthī) bhraṣhṭa thayelo, par evā rāgadveṣh sāthe ek thaīne jene ahaṅkār pravartyo chhe evo pote ‘ā hun kharekhar rāgī chhun, dveṣhī chhun (arthāt ā hun rāg karun chhun, dveṣh karun chhun)’ em (mānato thako) rāgī ane dveṣhī thāy chhe; tethī agnānamay bhāvane līdhe agnānī potāne par evā rāgadveṣharūp karato thako karmone kare chhe.

gnānīne to, samyak prakāre svaparanā vivek vaḍe bhinna ātmānī khyāti atyant uday pāmī hovāthī, gnānamay bhāv ja hoy chhe, ane te hotān, svaparanā nānātvanā vignānane līdhe gnānamātra evā potāmān suniviṣhṭa (samyak prakāre sthiti) thayelo, par evā rāgadveṣhathī pr̥uthagbhūtapaṇāne ( bhinnapaṇāne) līdhe nijarasathī ja jene ahaṅkār nivr̥utta thayo chhe evo pote kharekhar kevaḷ jāṇe ja chhe, rāgī ane dveṣhī thato nathī (arthāt rāg ane dveṣh karato nathī); tethī gnānamay bhāvane līdhe gnānī potāne par evā rāgadveṣharūp nahi karato thako karmone karato nathī.

bhāvārtha ḥ — ā ātmāne krodhādik mohanīy karmanī prakr̥itino (arthāt rāgadveṣhano) uday āvatān, potānā upayogamān teno rāgadveṣharūp malin svād āve chhe. agnānīne svaparanun bhedagnān nahi hovāthī te em māne chhe ke ‘‘ā rāgadveṣharūp malin upayog chhe te ja mārun svarūp chhe — te ja hun chhun’’. ām rāgadveṣhamān ahambuddhi karato agnānī potāne rāgīdveṣhī kare chhe; tethī te karmone kare chhe. ā pramāṇe agnānamay bhāvathī karmabandh thāy chhe.

gnānīne bhedagnān hovāthī te em jāṇe chhe ke ‘‘gnānamātra shuddha upayog chhe te ja mārun svarūp chhe — te ja hun chhun; rāgadveṣh chhe te karmano ras chhe — mārun svarūp nathī’’. ām rāgadveṣhamān ahambuddhi nahi karato gnānī potāne rāgīdveṣhī karato nathī, kevaḷ gnātā ja rahe chhe; tethī te

Page 205 of 642
PDF/HTML Page 236 of 673
single page version

(आर्या)
ज्ञानमय एव भावः कुतो भवेत् ज्ञानिनो न पुनरन्यः ।
अज्ञानमयः सर्वः कुतोऽयमज्ञानिनो नान्यः ।।६६।।
णाणमया भावाओ णाणमओ चेव जायदे भावो ।
जम्हा तम्हा णाणिस्स सव्वे भावा हु णाणमया ।।१२८।।
अण्णाणमया भावा अण्णाणो चेव जायदे भावो ।
जम्हा तम्हा भावा अण्णाणमया अणाणिस्स ।।१२९।।
ज्ञानमयाद्भावात् ज्ञानमयश्चैव जायते भावः ।
यस्मात्तस्माज्ज्ञानिनः सर्वे भावाः खलु ज्ञानमयाः ।।१२८।।

karmone karato nathī. ā pramāṇe gnānamay bhāvathī karmabandh thato nathī.

have āgaḷanī gāthānā arthanī sūchanārūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ ज्ञानिनः कुतः ज्ञानमयः एव भावः भवेत् ] ahīn prashna chhe ke gnānīne kem gnānamay ja bhāv hoy [ पुनः ] ane [ अन्यः न ] anya (arthāt agnānamay) na hoy? [ अज्ञानिनः कुतः सर्वः अयम् अज्ञानमयः ] vaḷī agnānīne kem sarva bhāv agnānamay ja hoy ane [ अन्यः न ] anya (arthāt gnānamay) na hoy? 66.

ā ja prashnanā uttararūp gāthā kahe chheḥ —

vaḷī gnānamay ko bhāvamānthī gnānabhāv ja ūpaje,
te kāraṇe gnānī taṇā sau bhāv gnānamayī khare; 128.
agnānamay ko bhāvathī agnānabhāv ja ūpaje,
te kāraṇe agnānīnā agnānamay bhāvo bane. 129.

gāthārthaḥ — [ यस्मात् ] kāraṇ ke [ ज्ञानमयात् भावात् च ] gnānamay bhāvamānthī [ ज्ञानमयः एव ] gnānamay ja [ भावः ] bhāv [ जायते ] utpanna thāy chhe [ तस्मात् ] tethī [ ज्ञानिनः ] gnānīnā [ सर्वे भावाः ] sarva bhāvo [ खलु ] kharekhar [ ज्ञानमयाः ] gnānamay ja hoy chhe. [ च ] ane, [ यस्मात् ] kāraṇ ke [ अज्ञानमयात् भावात् ] agnānamay bhāvamānthī [ अज्ञानः एव ] agnānamay

Page 206 of 642
PDF/HTML Page 237 of 673
single page version

अज्ञानमयाद्भावादज्ञानश्चैव जायते भावः ।
यस्मात्तस्माद्भावा अज्ञानमया अज्ञानिनः ।।१२९।।

यतो ह्यज्ञानमयाद्भावाद्यः कश्चनापि भावो भवति स सर्वोऽप्यज्ञानमयत्वमनति- वर्तमानोऽज्ञानमय एव स्यात्, ततः सर्वे एवाज्ञानमया अज्ञानिनो भावाः । यतश्च ज्ञानमयाद्भावाद्यः कश्चनापि भावो भवति स सर्वोऽपि ज्ञानमयत्वमनतिवर्तमानो ज्ञानमय एव स्यात्, ततः सर्वे एव ज्ञानमया ज्ञानिनो भावाः ।

(अनुष्टुभ्)
ज्ञानिनो ज्ञाननिर्वृत्ताः सर्वे भावा भवन्ति हि ।
सर्वेऽप्यज्ञाननिर्वृत्ता भवन्त्यज्ञानिनस्तु ते ।।६७।।

ja [ भावः ] bhāv [ जायते ] utpanna thāy chhe [ तस्मात् ] tethī [ अज्ञानिनः ] agnānīnā [ भावाः ] bhāvo [ अज्ञानमयाः ] agnānamay ja hoy chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar agnānamay bhāvamānthī je koī paṇ bhāv thāy chhe te saghaḷoy agnānamayapaṇāne nahi ullaṅghato thako agnānamay ja hoy chhe, tethī agnānīnā bhāvo badhāy agnānamay hoy chhe. ane gnānamay bhāvamānthī je koī paṇ bhāv thāy chhe te saghaḷoy gnānamayapaṇāne nahi ullaṅghato thako gnānamay ja hoy chhe, tethī gnānīnā bhāvo badhāy gnānamay hoy chhe.

bhāvārthaḥ — gnānīnun pariṇaman agnānīnā pariṇaman karatān judī ja jātanun chhe. agnānīnun pariṇaman agnānamay chhe, gnānīnun gnānamay chhe; tethī agnānīnā krodh, mān, vrat, tap ityādi sarva bhāvo agnānajātine ullaṅghatā nahi hovāthī agnānamay ja chhe ane gnānīnā sarva bhāvo gnānajātine ullaṅghatā nahi hovāthī gnānamay ja chhe.

have ā arthanun kaḷasharūp kāvya kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ ज्ञानिनः ] gnānīnā [ सर्वे भावाः ] sarva bhāvo [ ज्ञाननिर्वृत्ताः हि ] gnānathī nīpajelā ( – rachāyelā) [ भवन्ति ] hoy chhe [ तु ] ane [ अज्ञानिनः ] agnānīnā [ सर्वे अपि ते ] sarva bhāvo [ अज्ञाननिर्वृत्ताः ] agnānathī nīpajelā ( – rachāyelā) [ भवन्ति ] hoy chhe. 67.

Page 207 of 642
PDF/HTML Page 238 of 673
single page version

अथैतदेव दृष्टान्तेन समर्थयते —
कणयमया भावादो जायंते कुंडलादओ भावा ।
अयमयया भावादो जह जायंते दु कडयादी ।।१३०।।
अण्णाणमया भावा अणाणिणो बहुविहा वि जायंते ।
णाणिस्स दु णाणमया सव्वे भावा तहा होंति ।।१३१।।
कनकमयाद्भावाज्जायन्ते कुण्डलादयो भावाः ।
अयोमयकाद्भावाद्यथा जायन्ते तु कटकादयः ।।१३०।।
अज्ञानमया भावा अज्ञानिनो बहुविधा अपि जायन्ते ।
ज्ञानिनस्तु ज्ञानमयाः सर्वे भावास्तथा भवन्ति ।।१३१।।

यथा खलु पुद्गलस्य स्वयं परिणामस्वभावत्वे सत्यपि, कारणानुविधायित्वात् कार्याणां, जाम्बूनदमयाद्भावाज्जाम्बूनदजातिमनतिवर्तमाना जाम्बूनदकुण्डलादय एव भावा

have ā arthane draṣhṭāntathī draḍh kare chheḥ —

jyam kanakamay ko bhāvamānthī kuṇḍalādik ūpaje,
paṇ lohamay ko bhāvathī kaṭakādi bhāvo nīpaje; 130.
tyam bhāv bahuvidh ūpaje agnānamay agnānīne,
paṇ gnānīne to sarva bhāvo gnānamay em ja bane. 131.

gāthārthaḥ — [ यथा ] jem [ कनकमयात् भावात् ] suvarṇamay bhāvamānthī [ कुण्डलादयः भावाः ] suvarṇamay kuṇḍaḷ vagere bhāvo [ जायन्ते ] thāy chhe [ तु ] ane [ अयोमयकात् भावात् ] lohamay bhāvamānthī [ कटकादयः ] lohamay kaḍān vagere bhāvo [ जायन्ते ] thāy chhe, [ तथा ] tem [ अज्ञानिनः ] agnānīne (agnānamay bhāvamānthī) [ बहुविधाः अपि ] anek prakāranā [ अज्ञानमयाः भावाः ] agnānamay bhāvo [ जायन्ते ] thāy chhe [ तु ] ane [ ज्ञानिनः ] gnānīne (gnānamay bhāvamānthī) [ सर्वे ] sarva [ ज्ञानमयाः भावाः ] gnānamay bhāvo [ भवन्ति ] thāy chhe.

ṭīkāḥ — jevī rīte pudgal svayam pariṇāmasvabhāvavāḷun hovā chhatān, kāraṇ jevān kāryo thatān hovāthī, suvarṇamay bhāvamānthī, suvarṇajātine nahi ullaṅghatā evā suvarṇamay kuṇḍaḷ ādi

Page 208 of 642
PDF/HTML Page 239 of 673
single page version

भवेयुः, न पुनः कालायसवलयादयः, कालायसमयाद्भावाच्च कालायसजातिमनतिवर्तमानाः कालायसवलयादय एव भवेयुः, न पुनर्जाम्बूनदकुण्डलादयः । तथा जीवस्य स्वयं परिणाम- स्वभावत्वे सत्यपि, कारणानुविधायित्वादेव कार्याणां, अज्ञानिनः स्वयमज्ञानमयाद्भावादज्ञान- जातिमनतिवर्तमाना विविधा अप्यज्ञानमया एव भावा भवेयुः, न पुनर्ज्ञानमयाः, ज्ञानिनश्च स्वयं ज्ञानमयाद्भावाज्ज्ञानजातिमनतिवर्तमानाः सर्वे ज्ञानमया एव भावा भवेयुः, न पुनरज्ञानमयाः ।

bhāvo ja thāy parantu lokhaṇḍamay kaḍān ādi bhāvo na thāy, ane lokhaṇḍamay bhāvamānthī, lokhaṇḍajātine nahi ullaṅghatā evā lokhaṇḍamay kaḍān ādi bhāvo ja thāy parantu suvarṇamay kuṇḍaḷ ādi bhāvo na thāy; tevī rīte jīv svayam pariṇāmasvabhāvavāḷo hovā chhatān, kāraṇ jevān ja kāryo thatān hovāthī, agnānīne — ke je pote agnānamay bhāv chhe tene — agnānamay bhāvamānthī, agnānajātine nahi ullaṅghatā evā anek prakāranā agnānamay bhāvo ja thāy parantu gnānamay bhāvo na thāy, ane gnānīne — ke je pote gnānamay bhāv chhe tene — gnānamay bhāvamānthī, gnānanī jātine nahi ullaṅghatā evā sarva gnānamay bhāvo ja thāy parantu agnānamay bhāvo na thāy.

bhāvārthaḥ — ‘jevun kāraṇ hoy tevun ja kārya thāy chhe’ e nyāye jem lokhaṇḍamānthī lokhaṇḍamay kaḍān vagere vastuo thāy chhe ane suvarṇamānthī suvarṇamay ābhūṣhaṇo thāy chhe, tem agnānī pote agnānamay bhāv hovāthī tene (agnānamay bhāvamānthī) agnānamay bhāvo ja thāy chhe ane gnānī pote gnānamay bhāv hovāthī tene (gnānamay bhāvamānthī) gnānamay bhāvo ja thāy chhe.

agnānīne shubhāshubh bhāvomān ātmabuddhi hovāthī tenā sarva bhāvo agnānamay ja chhe.

avirat samyagdraṣhṭi( – gnānī)ne joke chāritramohanā udaye krodhādik bhāvo pravarte chhe topaṇ tene te bhāvomān ātmabuddhi nathī, te temane paranā nimittathī thayelī upādhi māne chhe. tene krodhādik karmo udayamān āvīne kharī jāy chhe — āgāmī evo bandh karatān nathī ke jethī sansāranun bhramaṇ vadhe; kāraṇ ke (gnānī) pote udyamī thaīne krodhādibhāvarūpe pariṇamato nathī ane joke udayanī baḷajorīthī pariṇame chhe topaṇ gnātāpaṇun chūkīne pariṇamato nathī; gnānīnun svāmitva nirantar gnānamān ja varte chhe tethī te krodhādibhāvono anya gneyonī māphak gnātā ja chhe, kartā nathī. ā rīte gnānīnā sarva bhāvo gnānamay ja chhe.

Page 209 of 642
PDF/HTML Page 240 of 673
single page version

(अनुष्टुभ्)
अज्ञानमयभावानामज्ञानी व्याप्य भूमिकाम् ।
द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानामेति हेतुताम् ।।६८।।
अण्णाणस्स स उदओ जा जीवाणं अतच्चउवलद्धी ।
मिच्छत्तस्स दु उदओ जीवस्स असद्दहाणत्तं ।।१३२।।
उदओ असंजमस्स दु जं जीवाणं हवेइ अविरमणं ।
जो दु कलुसोवओगो जीवाणं सो कसाउदओ ।।१३३।।
तं जाण जोगउदयं जो जीवाणं तु चिट्ठउच्छाहो ।
सोहणमसोहणं वा कायव्वो विरदिभावो वा ।।१३४।।
एदेसु हेदुभूदेसु कम्मइयवग्गणागदं जं तु ।
परिणमदे अट्ठविहं णाणावरणादिभावेहिं ।।१३५।।

have āgaḷanī gāthānī sūchanānā artharūp shlok kahe chheḥ —

shlokārthaḥ — [ अज्ञानी ] agnānī [ अज्ञानमयभावानाम् भूमिकाम् ] (potānā) agnānamay bhāvonī bhūmikāmān [ व्याप्य ] vyāpīne [ द्रव्यकर्मनिमित्तानां भावानाम् ] (āgāmī) dravyakarmanān nimitta je (agnānādik) bhāvo temanā [ हेतुताम् एति ] hetupaṇāne pāme chhe (arthāt dravyakarmanān nimittarūp bhāvono hetu bane chhe). 68.

ā ja artha pāñch gāthāothī kahe chheḥ —

agnān tattva taṇun jīvone, uday te agnānano,
apratīt tattvanī jīvane je, uday te mithyātvano; 132.
jīvane aviratabhāv je, te uday aṇasanyam taṇo,
jīvane kaluṣh upayog je, te uday jāṇ kaṣhāyano; 133.
shubh ke ashubh pravr̥utti ke nivr̥uttinī cheṣhṭā taṇo
utsāh varte jīvane, te uday jāṇ tun yogano. 134.
ā hetubhūt jyān thāy, tyān kārmaṇavaragaṇārūp je,
te aṣhṭavidh gnānāvaraṇaityādibhāve pariṇame; 135.
27